Dr. Amefil Agbayani, Amerikana a Filipina—
PAGTANGTANGSIT DAGITI ILOKANO ITI UNIVERSIDAD TI HAWAII
ni Aurelio Solver Agcaoili
Maysa kadagiti maipagpanpannakkel ti komunidad nga Ilokano iti Hawaii partikular dagiti adda iti makunkuna a higher education a kas kaniak, ket daytoy Amerikana a Filipina—wenno Filipina nga Amerikana a nangirusuat sipud pay idi dekada seisenta kadagiti aramid a mangitandudo ti kina-Filipino ken ti panagrespeto ken pangakseptar iti dibersidad dagiti tattao iti daytoy nga estado.
Amerikna a Filipina: kasta ti naganna. Inted kenkuana dagiti dadakkelna, da Adeudato ken Remedios, daytoy naisangsangayan a nagan, ti Amefil, manipud iti pinagtipon nga ‘America’ ken ‘Filipinas.’ Idi 1964, immay ditoy Hawaii tapno agadal iti graduado a program iti siensia pulitikal babaen ti scholarship nga inted ti East West Center, institusion a federal a nakabase ditoy Universidad ti Hawaii.
Ngem immay met ni Dr. Amefil Agbayani ditoy Hawaii—ken iti sibubukel nga Estados Unidos—tapno tungpalenna ti sirmata nga adda iti panagkambor dayta a nagan: ti panagbalinna a saksi ken paraiwaragawag kadagiti bambanag a makaitunda iti pagimbagan, pagsayaatan, ken pagdur-asan ni Filipino. Daytoy a Filipino, a gapu iti idea nga adda nasaysayaat a darepdep a maabel ken matun-oyan ditoy Hawaii, ket agpilpilit nga umay makigasanggasat ditoy tapno kadagiti kangitingan ti oras ken karit ken aginaldaw a pannakigubal, ket maaddaan iti nabiag a namnama. Ngem iti isasangladna, makitana a saan a nalimpio ti dana—nga adda dagiti rumbeng unay nga aramiden tapno madalusan daytoy tapno iti pannakadalusna ket naannayas ti panangsunsonna iti dana nga agtunda iti panagbanag ti dardarepdepna.
Iti panaglima a tawenkon ditoy Hawaii manipud iti idiay Los Angeles nga immuna a nagsangladak iti unos ti tallo a tawen, awan dagiti dadakkel a pasken ti komunidad a diak nakalangen ni Amy, ti ad-adda nga awagmi kenkuana, dakami nga adda iti akademia a tinenneben ti aktitud ti nadur-as a lubong a mangawag iti maysa a pagayam babaen ti panangaramat iti umuna a nagan, kas simbolo ti panagpapada.
Kaniak a nasanay iti sabali a kultura nga akademik iti Filipinas, adda idi panagkitakit ti riknak idi ibagana nga ‘Amy’ lattan ti awagko kenkuana. Ni Dr. Josie Paz Clausen, ti kaduak iti programa ti Ilokano, Drama ti Filipinas, ken Pelikula ti nangiyam-ammo kaniak kenkuana ket iti dayta nga umuna a panagkitami, kasla adda nasinged a riknak a nagpuonak a mangimbitar kenkuana tapno rekpanna ti umuna unay nga internasional a komperensia ti Nakem. Tawen 2006 idi, iti okasion ti panagserra met laeng ti makatawen a selebrasion ti sentenario ti iyuumay dagiti umuna a sangapulo ket lima nga Ilokano ditoy Hawaii tapno iruanganda ti agtultuloy nga isasanglad dagiti Ilokano—ken Filipino—ditoy nga estado.
Ket immay nagbitla ni Amy iti Nakem Conference. Iti bitlana ket ti nabaknang a padasna iti komunidad, ti namaris a biagna kas administrador iti akademia, ti agsangasanga a dangadangna iti panangipinget iti kalintegan a pundamental a nasken a pagballigian dagiti Filipino, ken ti agtultuloy a karit a sangsangnguen dagiti kadaraan, iti man Hawaii wenno iti dakdakkel a partes ti Kaamerikaan, partikular iti Estados Unidos ken Canada.
Iti met laeng bitlana ket ti panangsurotna iti tugotna nga Ilokano babaen iti amana, ni Adeudato, a taga-Vintar, Ilocos Norte, ti isu met laeng nga ili a naggapuan ti kaamaan a pakaibilangak sakbay a nagtawatawda iti siudad ti Laoag.
Iti baet dagiti tawen a pannakaipaima kaniak ti panangtarawidwid ti programa nga Ilokano iti Universidad ti Hawaii, ti kakaisuna a programa iti entero a lubong a mangiyup-opresir iti Batsilier ti Arte medior iti Ilokano, adda a kankanayon a tumultulong ti opisina ni Amy. Ket iti panangilablabanmi iti karbengan dagiti in-inabo a Filipino tapno masursuroda dagiti lengguahe dadagiti dadakkelna, nagkurus dagiti dalanmi iti panagtestimoniami iti maysa a public hearing iti Kamara dagiti Representante iti Kongreso ti estado.
Rugi laeng dagiti adu a panagkurus daytoy—rugi ti awan ressat a pannakasulsul-oy kaniak dagiti nakabilbileg a salamangka nga adda iti nadarisay ken napinget nga aramid ni Amy iti nagan ti komunidad a Filipino. Iti dayta a dangadangmi iti pannakaipinget ti karbengan iti lengguahe dagiti ubbing a Filipino, iti prinsipio, maisuronton, kas pangrugian, ti tallo a lengguahe ti Filipinas kadagiti eskuela a publiko: Ilokano, Sebuano wenno Binisaya, ken Tagalog. Iti agdama, gapu kadagitoy nga inisiatiba ni Amy ken dagiti aminen nga akademiko ken mangmangged kultural, maisursuro ti Ilokano iti dua a dadakkel nga eskuala a publiko: iti Farrington High School ken iti Waipahu High School.
Iti sistema ti Universidad a pagkamenganmi a dua, isuna kas direktor ti Student Equity, Excellence and Diversity, ken siak kas manursuro ken manarawidwid iti programa nga Ilokano, agkurkurus latta ti dalanmi iti agtultuloy a panangipinget ti pannakaisuro ti Ilokano ken Tagalog a kas lehitimo a kurso iti sangalubongan a pagsasao. Malaksid iti kampus ti Manoa, maisursuron ti Ilokano iti Maui College ti Universidad.
Immunan nga insuratko ti naisangsangayan a kabaelan ni Amy iti Fil-Am Observer, ti diario a pagkamengak a kas hepe ti editorial. Ti okasion: ti pannakapilina a 2008 Living Treasure—sibibiag a gameng!
Rinakisak dagiti dokumento tapno maisuratko dayta nga artikulo; nagsaludsodak kadagiti gagayyemna, ken ininterbiuk isuna iti telepono tapno laeng mailugarko dayta a pammigbig kenkuana ti komunidad, maysa a pammigbig a naisangrat laeng dagiti kas kenkuana a naisangsangayanen ti naaramidanna iti naglabas nga uppat a pulo a tawen.
Iti panagsuksukimatko, nakitak ditoy ti bubon daytoy nga enerhia nga agingga ita, iti laksid ti edadna a 67, ket nasiglat, naparagsit, ken naregta a mangidurduron kadakami amin iti akademia ken paset ti komunidad a Filipino, a rumbeng laeng a di agmawmaw ti panangipingettayo dagiti karbengantayo uray sadinno ti ayantayo.
Naruay dagiti pammigbig kenkuana—inubon-ubon a pammaneknek iti kabaelan, iti naisangsangayan a talento, iti nabaknang a sagut kenkuana ti biag. Ngem iti laksid dagitoy ket ti napakumbababa nga Amy, ti natanang a boses, ti naisem a rupa, ti makipinnerreng a mata. Iti alintatao, dita a makitam ti espiritu ti wayawaya, isu met laeng nga espiritu a ti panagkunak, ket isu met laeng nga espiritu nga immapay ken nanglugan ken Gabriela Silang tapno itultuloyna ti laban nga inrugi ni Diego nga asawana. Paggaammotayo a ni Gabriela ket isu ti babai a taga-Ilocos a nangipasdek ti altar ti nasantuan a pannakibalubal iti nagan ti dignidad, ti kinatao, ken ti respeto iti bukod a bagi ken iti sabali idi panawen dagiti Kastila.
Awanen dagiti Kastila ket addan ni Amy iti ballasiw-taaw, iti Hawaii dagiti immay a sakada tapno ditoy ket rugianda ti agarapaap. Ngem ditoy Hawaii met a nakitana ti importansia ti panangipinget kadagiti karbengan iti bukod a lengguahe, ti pannakaited ti akses iti dayta a lengguahe nga ammo tapno maipakatan ti maiyannatup a serbisio publiko, ti pannakarespetar dagiti kalintegan dagiti imigrante, ti pannakailaban ti kalintegan iti pagsapulan, ken ti panangpabileg kadagiti kadaraan a gapu iti kinakurang iti ammo ken adal ken kasanayan, ket nagpasarda iti pannakaikuskuspil ken pannakamatmata. Amin dagitoy ket saan a nakalisi iti imatang ni Amy ket iti managsirmata a disposisionna, inkomitna ti bagina kadagitoy nga isyu nga agingga ita ket sentro dagiti aramidna. Daytoy sustenido nga aramid ni Amy ti gapuna no apay a teddek isuna ti komunidad ken no apay nga importante ti panangawat iti sirmatana para iti masakbayan.
Ta kasta ni Amy.
Iti natanang a boses ket ti pihado nga idea maipapan iti gimong, iti panagdur-as, iti pannakidangadang.
Iti natanang a boses ket ti klaro nga isip—ken ti kinaawan lugar ti balikas a ‘saan’, la ket ta addaka iti umisu a dalan.
Iti naisem a rupa ket ti kinatakneng nga adda iti prinsipio a di mabalin a mulitan wenno isalda—ti prinsipio a pagibasaran dagiti amin a dangadang a nakikappengan wenno insayangkatnan iti napalabas nga uppat a dekada iti nagan dagiti amin nga umili ti Hawaii.
Ken iti makipinnerreng a mata ket ti sierto nga aramid, ti pirme a disposision, ken ti kinawada ti isip—abilidad a pudno unay a sagut manipud kadagiti didiosen ti biag, manipud kadagiti espiritu ti puli, ken manipud kadagiti anito a mangay-ayuda kadatayo kadagitoy a gannuat nga agtunda iti addaan anag a panagbalbaliw.
Itay napalabas a dua a lawas, inted ni Amy ti suportana iti Local 5, ti union dagiti mangmangged kadagiti hotel ti Waikiki a mangipingpinget iti kalinteganda a kas mangmangged ken kasta met dagiti kalinteganda nga ekonomiko. Kaduana dagiti nasurok a walopulo pay, nagprotestada, ken sinerraanda ti maysa a paset ti kalsada a nagbalin a gapu ti trapiko. Inaresto dagiti autoridad ni Amy a kaduana dagiti mangmangged iti hotel ken dagiti sumupsuporta kadagitoy a kameng ti komunidad.
Ipasimudaag daytoy ti sabali a kabaelan a tinenneb ti tured, padas, ken sirmata. Idi estudiante pay laeng iti programa a graduado iti Universidad, inukoparanda iti unos ti sangapulo nga aldaw ti maysa a pasdek ti Universidad tapno iprotestada dagiti madi nga aramid a mapaspaspasamak. Inaramidna dayta idi estudiante pay laeng—ken umili pay laeng iti Filipinas. “Itan ta maysaak nga umili ti Estados Unidos, ad-addan nga adda karbengak a mangilaban kadagiti karbengan dagiti amin nga umili. Awan ti makatubeng kaniak,” kinunana iti maysa a panagsaomi idi immaynak binisita iti opisinak.
Idi kangitingitan ti diskriminasion kontra kadagiti minoridad ken ti kaadu dagiti lapped tapno dagiti imigrante ket maikkanda iti isu met laeng a gundaway a mait-ited iti sabali, inrugi ni Amy ti ad-adda itan nga am-ammo nga Operation Manong. Nabaknang nga idea daytoy—ti panangipinget kadagiti karbengan ken pannakaikkat kadagiti pagel ti panagpapada—a naaddaan iti realidad ken namunganayan ti ibabaringkuas dagiti Filipino ken dadduma pay a puli tapno dawatenda iti estado dagiti kalinteganda. Agingga ita ket daytoy nga Operation Manong, nga adda ita iti opisina ti serbisio a multikultural iti Universidad, ket agtultuloy pay laeng nga agpapaay kadagiti nadumaduma a kultural a komunidad ditoy Hawaii.
Kadagitoy nga aramid ket ti maysa nga Amy—Manang Amy, kunak no kua—a mamati nga iti laksid ti nasurok a maysa a siglo a presensia dagiti Filipino iti Hawaii ket masapul pay laeng ti kolektibo a panangirupir kadagiti kalintegan tapno ti publiko nga espasio a para kadagiti Filipino, a para kadagiti imigrante, ken para kadagiti nagduduma a tattao iti Hawaii agraman dagiti indihenoso ti Hawaii mismo, ket maited kadakuada.
Gapu kadagitoy nga aramid, binigbig ti Church of the Crossroads ni Amy ket intedda kenkuana ti 2010 Hawaii Peacemaker Award, pammadayaw a mait-ited laeng kadagiti addaan iti naidumduma a komitment iti komunidad. Iti sentenario ti Universidad ti Filipinas, binigbig daytoy a numero uno nga institusion ti kabaelan ni Amy iti panagserbi iti publiko ken nasayaat a panaggobernar, iti pannakapabileg dagiti babbai ken panagpapada, ken iti edukasion ken salun-at.
Kadakami a Filipino—ken Ilokano—a kameng ti komunidad nga akademiko iti Universidad, makitami dagitoy adu a nagapuanan ni Amy. Ti karit ita ket daytoy: sinno ti makabael a sumukat kenkuana ken makaited iti isu met laeng a dekalidad a panagserbi iti nagan dagiti nadumaduma a komunidad ti estado?
Dakkel a karit daytoy kadakami, dakami a mangisursuro ditoy a mabilbilang laeng iti ramay ti kaadumi no idilig iti sabali a puli. Ngem daytoy ket saludsod a masapul a saludsodenmi no kayatmi nga iti sumuno nga aldaw ket masierto ti pannakasustenir dagitoy nga aramid dagiti immun-una kadakami.
