Amianan Nation

Kultural a Pluralismo

Aurelio S. Agcaoili, Universidad ti Hawai`i iti Manoa


Dagiti Isyu a Maidatag ken Dagiti Kontextoda

Warwaren daytoy a papel ti tema ti maikatlo a kumperensia ti Nakem, “Panagkakannayon: Kultural ken Lingguistik a Diversidad iti Masirsirmata a Nasion dagiti Taga-Amianan iti Pagilian ken iti Exilo.” Partikular ti panangidiayana kadagiti konsepto a kas problematique wenno pakaseknan—dagiti konsepto a namnamaek a makatulong a mangted iti pannakailawlawag iti isyu ti advocacy nga irusrusuat ti Nakem, isyu a nakaangkla iti kasapulan a panangilaban ken panangirupir iti nesesidad ti nainhustisiaan ken nainkalintegan a gimong para kadagiti amin nga umili iti Filipinas, maysa a nainhustisiaan ken nainkalintegan a gimong a mangiramraman a kas muhonna ti di pannakabalusingsing ti kasapulan a panangtunton iti gandat ti lingguistik ken kultural a hustisia, ken ngarud, ti gandat ti kultural a pluralismo a kas demokratiko a wagas ti biag para kadagiti amin nga umili. Paneknekak a ti pannakasukog ken maulit-ulit a pannakasukog—ket ngarud, ti pannakabangon ken maulit-ulit a pannakabangon—ti Nasion ti Amianan a nagtaud manipud kadagiti adu a nasion iti daytoy a heograpik a parte ti pagilian ket isu ti kakaisuna a wagas tapno maisayangkat ti pannakaragpat kadagiti gandat ti lingguistik ken kultural a hustisia, ket ngarud, ti gandat ti kultural a pluralismo bilang demokratiko a wagas ti biag dagiti amin nga umilitayo.

Nalawag ti pagtaktakderantayo iti Nakem, daytoy a tignayan a binukeltayo amin ket itan ket mangmangted iti nakammaysa a panirigan iti bukodtayo a kinaasinno ket mangmangted met iti kontra-hegemonia a diskurso iti
pannakakullaap a mangmangted kadatayo iti pannakalipat iti kinaasinnotayo: a ti Nakem ket kontinhensiatayo wenno istratehiko a wagas iti pannakibalubaltayo—ti bukodtayo a ‘politika ti kontinhensia’ wenno politikal nga nga istratehia ti pannakibalubal (Ahmad 1996) —ti bukodtayo a kontra-hegemonia nga istratehia tapno makontra ti pannakabura dagiti lengguahe ken kulturatayo, ken panangirupir met iti karbengantayo nga agadda a kas umili nga ibabaet dagiti lengguahetayo ken dagiti kulturatayo.

Dua a panirigan ti kayatko koma a nalawag: pannakibalubal ken panangirupir (Agcaoili 2007). Dagitoy dua a panirigan ket naitanikalada iti maysa ken maysa, ket masapul dagitoy dua ti maysa ken maysa, ket saanda a mabalin nga agsina.

Ti pannakibalubal, iti panagkunak, ket mangmangted iti sintomatiko a palawag maipapan iti mapaspasamak iti gimong a Filipino, daytoy man konsepto ti ‘gimong a Filipino’ ket masirsirig manipud iti pagilian wenno iti exilo ken diaspora. Daytoy a sintomatiko a palawag ket mangmangted met laeng iti managpartuat a pungtot, ti isu met laeng a kritikal nga enerhia a kasapulantayo tapno mailabantayo ti kada pulgada ti kultural ken lingguistik nga espasio a masapultayo tapno mapaneknekantayo ti kaaddatayo a kas pudpudno a nasnasion iti daytoy a Nasion ken Estado nga aksidente nga aw-awagantayon, babaen iti puersa ti pakasaritaan, iti Filipinas. Ngamin ta uray ti nagan daytoy a pagilian ket impasungalngal kadatayo ti pakasaritaan a ti kinapudnona ket naynay a kasungani daytoy ti ‘voluntas’ wenno pagayatan, a, babaen iti naintaoan a ‘gravitas’ wenno dayaw, ket inaklontay lattan. Ngem ita, rumbeng laeng nga ayabantay manen daytoy a gravitas, maayaban manen iti rumbeng unay a nakaisangratanna iti aramid a panangawagtayo kadagiti nagnagantayo a hinaydiak dagiti kontemporario a konspirator kontra kadagiti amin a babassit a kas kadatayo, babassit gapu ta awantayo iti sentro ti poder, gapu ta awantayo iti vortex ti imperio a Manila, gapu ta awantayo iti sentro ti hegemonia a Tagalogistiko nga ipaspasungalngalda kadatayo, babaen ti pannakakikunsaba dagiti politikal, ekonomik, ken cultural a lidertayo.

Ti maikadua a panirigan, ti panangirupir, ket mangted kadatayo iti adal tapno masinunuo ken maimapa ti dana nga agtunda iti panangsubbot kadagiti bagbagitayo manipud kadagiti amin a mangsaksakop kadatayo a kasungani ti ania man a nainhustisiaan ken nainkalintegan ken naindemokratikoan kadagiti tallo nga istruktura ti gimongtayo—ti politikal, ekonomik, ken kultural—dagiti istruktura nga inaramatda a ditay napupuotan kontra kadatayo, ken, gapu ta agkurangtayo iti tured ken panagkritikar, datayo met ket partetatayo, uray kas kasano, iti panagusarda kadagitoy kontra kadatayo babaen iti pamendisiontayo ken panangitedtayo iti permiso.

Gapu ta nangnangtedtayo iti permiso iti pannakaiparit kadagiti siled-pagadalantayo dagiti nakaiyanakan a lengguahetayo iti nagan ti dua a namnama: (a) ti namnama a dagiti adalantayo ket makapagsao iti Ingles dagiti kolonisador tapno iti kasta ket maaddaanda iti bentahe iti panagbirokda iti bileg ken finansial a pagimbagan babaen ti panagempleoda kadagiti institusion ti pagilian a maar-aramat tapno magarantiaan a dagiti di nainhustisiaan a lingguistik ken kultural nga areglo ket agtultuloy, ken (b) ti namnama a dagiti annaktayo ket makapagsao iti lengguahe ti nasion a ditoy ket konstitusional a binalabala dagiti ignorante a mangitantandudo iti nailian a pagsasao a Filipino ngem iti realidad ket maysa laeng a legal a maniobra tapno masarapa ti pannakibalubaltayo tapno maikkat ti maskara ti maipapan iti daytoy nga aw-awaganda a Filipino. Ti nagtitipon a garawtayo tapno maikkat daytoy a maskara, siempre, ket itundanatayo kadagiti kinaulbod ti 1934-1935 Konstitusion, a no kitaentayo ti proceedings daytoy a Konstitusion, makitatayo ditoy dagiti al-alia ti napalabas, al-alia a tumtumrarong iti likudan ken aghighigante iti sanguanantayo, ket dagiti al-alia ket ipalpalagipda kadatayo a sinibbarutda kadatayo dagiti karbengan-taotayo a mangaramat kadagiti bukodtayo a pagsasao ket addaantayo iti fundamental a karbengan a mangipalubos a dagiti produktibo a tradisiontayo ket saan laeng nga agbiag no di ket agsampaga ken agtultuloy a mangsukog ken mangforma iti panirigan-mundo ti masakbayantayo.

Mapagsasaritaantayo ditoy, siempre, ti ‘panagkakannayon’ dagiti pakasaritaantayo, dagiti estoriatayo, dagiti kaibatogan ti kinaasinnotayo, dagiti kaibatogan ti panagbalbaliw-kinaasinnotayo, ti darepdeptayo maipapan iti maysa a lubong a saan laeng a bukbuklen ti maysa a pagsasao no di ket adu a pagsasao, maysa a lubong a saan a minasifikado ti awanan kuenta a ‘Wowowee’ ken ti isu met laeng nga awanan kuenta nga ‘Eat Bulaga’ a nagbalinen a parte ti kultural a sustansia ti ania man a makunatayo a dayaw ti puli ken ti sistematiko a panangipakpakita a kas nailian a pabuya ti kinadaksanggasattayo, ti leddaangtayo, ken ti inkanpasidadtayo a makaruk-at iti kolektibo a Calvariotayo.

Maysa a rason kadagitoy ket ti panangipalubostayo a mapasamak dagitoy, ket iti agtultuloy a permisotayo, nasursurotayon a gustuen a ‘kasta a talaga’, ket rinugiantayon a pakawanen dagiti akin-aramid kadagiti kakastoy, ket iti kinapudnona, nasursuruantayon nga ipateg ida ken patuloyen iti arpadtayo.

Ti final a prueba daytoy ket isu ti sistema nga edukasional—ti paggapuan koma, kas makuna, dagiti kritikal a laingtayo ken ti kakaisuna nga institusiontayo a mangmangted iti namnama tapno masirigtayo dagiti paspasamak iti wagas a kankanayon a nasadiwa a panagipapan, nga addaan iti napabaro a puntodebista iti lubong iti inaldaw-aldaw, a kankanayon nga addaan iti sirmata tapno maikomittayo dagiti bagbagitayo iti masakbayan nga addaan kadagiti pangrugian a di maisina iti ganggandatentayo iti agdama.

Ti sistema nga edukasional iti daytoy a pagilian ket nakipagkunsabaan kadagiti amin a sabsabali pay nga institusiontayo tapno agbanag nga ibaintayo dagiti bagbagitayo no (a) ditay makasao ken makasurat ken makabasa ken makangngeg iti naan-anay nga Ingles ken (b) ditay naan-anay a makasao iti Filipino a kas nailian a pagsasao.
Ti sistema nga edukasional—ti muhon a kultural nga institusiontayo—ket nagserbin a kas pagrangtayan daytoy a bain, ket nagbanag iti panangtingtingitingtayo kadagiti bagbagitayo a napnuan panagpilaw, panangibabain, ken panagan-anniniwan kas sagut ti bassit-usit nga emperor ken bassit-usit a kolonisador nga impalubostayo nga agindeg iti kararua ken pampanunottayo.

Ngamin ta nagsublin ti imperio, ket nagsublin a mangdangdangran kadatayo, ket agsasao iti Ingles a kabuyog ti kapitalna, ti bileg iti militarna, ken ti nakaro unay a turay ekonomikona ken kasta metten nga aminen nga inhustisia a mairaman iti amin nga adda kenkuana a maikontra kadatayo tapno iti kasta ket agkumbawatayo iti pagayatanna.

Ta ngamin pay ket ti kolonisador ket nagsublin, a kabuligna ti naimballigian a puntodebistana maipapan iti lubong a kas met laeng iti naimballigian nga emperor iti unegna, a kaduana ti masindadaan a kabinnulig, ti neokolonisador, isuna nga agsasao iti lengguahe dagiti kameng iti nasion a Tagalog, ket sipud pay naduktalantayo a daytoy a nasion a Tagalog ket kasta met laeng kadatayo nga agar-arapaap iti wayawaya ken demokrasia manipud iti emperor ken iti kolonisador, daytoy a nasion a Tagalog ket insaknapna metten kadagiti amin a ‘nasnasion’ iti Filipinas ket insaknap met dagiti amin a politiko bilang exemplar par excellence, dagiti politiko a makasapul kadagiti botostayo ken manggusgusto met kadagiti pork barrelda, ket isu ngarud a nagresulta iti maysa nga equation, mistikal ken kasta met a misterioso , ken parte ti pakasaritaan ti politikal a malpraktis: Tagalog=P/Filipino.

Ti politika ti ofisial a kurikulum (Shor & Freire 1987) manipud 1935 agpangato, idi a ti Tagalog, iti prinsipio, ket inikkan ti Tagalog a President Manuel Luis Quezon iti army ken navy, ket rumbeng laeng a maibaga a henesis dagiti amin a pakarikutantayo, gapu ta dayta a kurikulum ket dinatay inikkan iti oportunidad tapno paneknekan iti nasion, kas iti lubong, a kada lengguahe ken kulturatayo ket addaan iti karbengan nga agadda a kaduatayo kas parte ti fundamental a naintaoan a karbengantayo. Iti dayta a kurikulum manipud idi 1935 aginggana ita, awan Yogad a makaibaga a pudno a matagikuana ti bukodna a lengguahe ken kultura numan pay nasursurona a sinirig ti lubong iti kinasayaat ken pannakinaig ken kinapudno. Ngarud, ti panangidiskurso iti kurikulum a Yogad wenno iti kurikulum nga Ibanag, kasta metten ti kurikulum nga Ivatan, ket maysa a diskurso nga imposible para kadagiti agar-aramid iti kurikulum; awanan dagitoy iti puntodebistada, awanan dagitoy iti paniriganda, ken gapu iti kualipikasion ti emperor ken ti neokolonisador iti sabukel ken kadagiti resumeda, di makita dagiti agar-aramid iti kurikulum ti lubong nga aramatda dagiti matatayo: awananda kadagiti mata a matatayo gapu ta dida maam-ammo ti ontiko a balortayo (Sinnotayo, aya, manipud kadagiti Insabsabalida a nasnasion daytoy a Republika?), ket gapu ta didatay am-ammo (Apay a nasken ti panagaddatayo no ti maysa laeng a panagadda, ti Sentro, ket umanayen tapno maideklaratayo a maysatayo a Republika?).

Narikur ti lohika ti napalabastayo.

Impalubostayo a mapasamak daytoy a lohika ken ti panangiturayna kadatayo amin iti las-ud ti dandani 80 a tawen manipud iti kunsabaan a Quezon-Recto a gapu dagiti gapu dagiti amin a lingguistik ken kultural nga inhustisia iti daytoy a pagilian—maysa a frase, saan pay ketdi a proposision wenno kumpleto a pannakayebkas, ngem frase laeng, ket daytoy ket maysa a sentensia ni patay kadatayo nga umili iti Amianan, kadatayo nga umili kadagiti amin a komunidad iti Filipinas a di mairaman iti axis wenno pagwerretan ti politika, ekonomia, ken kultura.

Mairamantayo a mapabasol kadagitoy, uray no kas kasano, kas partido iti saritaan iti panagpirmatayo iti kontrata ti gimong, a sui generis, ket defektibo gapu ta ti dalungdong iti ignoransia ket saan nga ignorante no di ket areglado a mangted iti privilehio, benefisio, ken titulo iti maysa a lengguahe ken maysa a kultura—ti Kultura iti Sentro ti Poder ken Komersio ken Ekonomia—ket dagiti sabsabali pay a lengguahe ken kultura ket agbambanagda laeng nga exhibit iti museo ti kolonisado a biag ti nasion.

Pudno nga adda dagiti benefisio, gapu ta ti maysa a Visaya ket mabalin nga agbalin a katulong iti balay iti Manila, la ket ta ammona ti agsao iti mabalbalin bassiten a Tagalog kas iti panamagbalin met ti maysa a manursuro iti siled-pagadalan iti pagilian a kas paraaywan kadagiti ubbing idiay Singapore la ket ta ammona ti agsao iti mabalbalinen nga Ingles.

Adda dua a pannakasaplit iti amin kadagitoy, ket dagiti Insabsabalida a lengguahe ken kultura iti pagilian ket ninto kaano man ket makalung-aw: awanan dagitoy iti army, awanan dagitoy iti navy, ket awan pay ti lehislador, agingga ita, ti nangted kadagitoy nga Insabsabalida a lengguahe ken kultura iti kumpiansa malaksid laeng iti pakonsuelodebobo a naggapu kadagiti ranggo dagiti nalawlawaganen ti pannakakullaapda nga addaan bassit a kabaelan a mangilawlawag kadagiti virtud ti federalismo kas prinprinsipio ti panangbalabala ti panangsubbottayo kadagiti bagbagitayo kontra kadagiti bagbagitayo—kontra iti agtultuloy a ‘Tagalogisasion’ ken ‘Inglisisasion’ dagiti pampanunottayo.

Uray kadagiti gimongtayo, adda sierto a ‘kullaap’ nga adda iti isiptayo.
Sumagmamano kadagiti paraitandudotayo ti alternativo nga edukasion ken sensitividad ken kompetens a kros-kultural, kas pagarigan, ti di pay laeng nalawag a makakita iti nesesidad ti pananangidiaya iti alternativo a puntodebistatayo maipapan iti lubong iti bukodtayo a pagilian babaen ti panangbisitatayo manen kadagiti sisibiag a tradisiontayo. Sumagmamano pay kadagitoy ti sipapannakkel a mangaramat iti ‘nasion’ ken ‘lengguahe a nasional’ kontra kadatayo a kas man ditayo parte ti nasion—a kas man laeng nagballigitayon a simmina iti dakdakkel a komunidad, ken kas man laeng awan lugar dagiti lengguahetayo iti pannakabukel iti kanon nga aw-awagantayo, gapu ta awan met nasaysayaat a termino a maaramattayo, iti ‘nailian a lengguahe’.

Kueskuestionarantayo, siempre, no maipanggep iti ania daytoy a nailian a lengguahe, ken gapu ta awan met baro iti daytoy, ideklaratayo: daytoy a nailian a lengguahe a maipaspasungalngal iti karabukobtayo ket Tagalog daytoy a nabalbaliwan laeng iti nagan, para iti politikal a neutralidad, maysa nga addang a nainsiriban dagiti operador ti misedukasiontayo. Di mabalin ti mangaramid iti maysa a lengguahe babaen iti panangited daytoy iti baro a nagan. Umuna unay, mangar-aramidtayo met iti inhustisia kadagiti Tagalog babaen iti sistematiko a pananglamlamiongtayo kadakuada gapu ta itan, ti bukodda a lengguahe ket saanen a Tagalog no di ket Filipino, nagan nga addaan iti ‘F’ manipud iti dati a nagan a “P’. Kuna dagiti Ilokano iti Hawai`i a daytoy ket ‘wais’.

Ita, ikkatentay ti maskara ti no ania ti napasamak, babaen iti pannakigamulotayo ken pannakikunsabatayo: maysa a lengguahe ti nabalbaliwan iti nagan, ket intedtay ti bendisiontayo, ket napukawtayo ti simbeng ti panunottayo, ket magusgustuantayo daytoy a pasamak a pannakapukaw ti simbeng ti nakemtayo ta kayattayo nga ipatawid kadagiti annaktayo tapno mataginayon iti agnanayon. Mapukawtayo ti simbeng ti panunottayo, mapukawtayo dagiti lengguahetayo, ket mapukawtayo ti kaibatogan ti bukodtayo a bagi, ti kaibatogan ti lubong, ken ti kaibatogan ti komunidadtayo. Ti laeng rason no apay a ditay ammo dagiti bagbagitayo iti Amianan ket ti ditay pannakaammo kadagiti lengguahe ken kulturatayo iti Amianan.

Nakalawlawag daytoy a banag—ken nakalaklaka nga awaten.

Ngem namak pay a narigat para iti maysa nga Ilokano, kas pagarigan, ti mabagaan a saan unay nga Ilokano isuna tapno maawatanna, iti wagas a managamiris iti bukod a panirigan, ti kina-Ilokanona. Gapu ta ti kina-Ilokano—kas met iti kina-Itawis wenno kina-Dupaningan Agta—ket saan laeng a panagiyebkas iti bukod a lengguahe iti inaldaw-aldaw ket panangaramat iti daytoy kas maysa remientas a mabalin nga ikabil iti suli no saan a masapul.
Ti kinapudnona ket datayo mismo ti lengguahetayo ken aminen a panagpampanunot a mairaman iti daytoy, amin a panagpampanunot maipapan iti bukod a bagi, amin a kontemplasion, amin a solitudo, ken aminen a panagpartuat ti kultura a mainaig kadagiti kabukbukodantayo a lengguahe. Ti pannakabael a ‘mangaramat’ iti bukodtayo a lengguahe iti modo nga umayen a sibibiagtayo ket saan a makaited daytoy iti sibubukel a nainsigudan a karbengan iti dayta a lengguahe, nupay iti kinapudnona ket daytoy a lengguahe ti nakayanakantayo.

Ti panagtagikua iti lengguahe ken ti kultura nga ibabaetna ket mangkidkiddaw pay iti ad-adu a banag.

Kiddawenna ti panangilasinna a ti lengnguahetayo ket paneknekanna ti ontolohikal nga existensiatayo wenno ti ontolohikal a panagaddatayo—nga agkuna a Kiangantayo ta agsasaotayo iti Kiangan, a Yapayaotayo ta agsasaotayo iti Yapayao, nga Ilongottayo ta agsasaotayo iti lengguahe dagiti Ilongot.

Daytoy nga ontolohikal a konstitusion ti kinaasinno ket mabalin a yaplikar tapno madetermina dagiti bagbagitayo a kas taga-Amianan: nga umilitayo iti Amianan ta agsasaotayo iti ania man kadagiti 48 a lengguahe iti Amianan. Aksidente laeng a babaen iti puersa ti enerhia ken dinamismo ti pakasaritaan, nagbalinen ti Ilokano a kas lingua franca iti daytoy a deppaarna ti pagilian.

Ngem saan a mabalin nga ituloktayo a ti Ilokano ti agbalin a lengguahe a mangkolonia; ketdi, ti kasungani ti ibagatayo: a ti pannakibalubal ken panangirupir ti lengguahe nga Ilokano iti bukodna nga existensia wenno panagadda ket maysa nga ehemplo para iti ania man a lengguahe iti Amianan tapno mapaneknekanna ti existensia wenno panagaddana a mabalin a taldiapanna manen—ken mabalin a tuladen—tapno maresistiran daytoy a nasaknap a neokolonisasion ti Sentro ti Poder, Komersio, ken Ekonomia a mapaspasamak a simumulagattayo.

Ket makunatayo koma met laeng, a babaen ti Ilokano a kas lingua franca iti Amianan, dagiti 47 pay a kengguahe (segun ti Ethnologue) ket masurotanda ti dana nga agsubli ti dakkel nga agus dagiti biagtayo iti Amianan, kas impasimudaag ti aramid ni Robinson maipapan kadagiti Dupaningan Agta (2008).

Ket impalubostayo a mapasamak daytoy a panagkritikar, ket agtultuloy nga ipalpalubostayo daytoy, saan a babaen iti puntodebista ti biktima no di ket iti puntodebista ti makibalbalubal: Ditay itulok daytoy a panangbasakbasak kadatayo daytoy kaibatogan ti kinaasinno babaen iti Sabali a kinaasinno a namagbalin kadatayo nga Insabali a kinaasinno iti daytoy a pagilian. Ti proyekto a mamagsabali kadatayo, datayo nga umili iti Amianan, paggaammotayo itan, ket isu met laeng a proyekto a namagbalin kadatayo amin—amin nga umili iti daytoy a pagilian—a maikadua laeng a kita ti makipagili iti Republika.

Ti Proyekto a ‘Mamagsabali’ Kadatayo

Mabalintay a maibaga a ti konsepto ti ‘nasion’ a nangbabalabala iti panagbirbirok iti
‘nailian a lengguahe’ sakbay ken iti panawen ti 1934-1935 Assemblea Konstitusional—a daytoy nga assemblea ket maysa nga aramid a politikal iti panawen ti Komonwelt, maysa a rehimen nga adda iti panangtarawidwid ti Estados Unidos, nga, iti las-ud ti nasurok a 30 a tawen sakbayna, ket nagdeklara iti panangkolonisarna iti Islas Filipinas iti balor a 20M a doliar nga imbayad ti Amerika kadagiti kolonisador, dagiti Espaniol—ket maysa a fossil wenno nabati a tulang a naiget a pinetpetan ni Quezon, a nangibagbaga a masirsirmatana ti maysa a pagilian a kas iti Alemania, Inglaterra, Fransia, ken Espania, nga agsasao iti maysa laeng a ‘nailian a lengguahe,’ kas iti Aleman kadagiti Aleman, Franses para kadagiti taga-Fransia, Espanio para kadagiti Espaniol, ken Ingles para kadagiti Ingles. (Agcaoili 2007).

Ti gargari ti nasional a lengguahe para kadagiti Filipino ket naggapu kadaytoy a panirigan, ken, kas husga manipud iti resulta ti dinniskutir iti 1935 Konstitusion, ket nagtunda iti makunkuna itan, iti termino a huridikal, a ‘Filipino’ para kadagiti Filipino, kas sagudayen ti 1987 Konstitusion, a, kadua ti Presidente Corazon Aquino, ket binuyogan ti ania man a karirikna a nasionalista bayat ti euphoria kalpasan ti EDSA People Power. Daytoy nakatartarus ken nakadaldalus a pannakaresolba ti multilinggual ken multikultural a kondision ti Filipinas ket tedtedda dayta a panirigan nga agingga ita, ket agtultuloy a kastoy ti panirigan uray dagiti kaaduan iti ‘adal’ kadatayo, kaduada dagiti dadduma a ‘nasional nga artista’ a mangsupsuporta iti Tagalogismo a mangsupsuporta met iti dayta a panirigan, nga adda iti likod ti monolinggual a nasion a sapasap nga agsasao iti maysa laeng a pagsasao iti tono ken temperamente a monolinggual met laeng ken mangar-aramid iti isu amin a kas virtual a lobotomizado makipagili, a dagiti utekda ket agpasar iti maysa pannakaoperar iti utek iti nagan ti nasion a monolinggual ti panangkonseptualisa iti bagina.

Ta kastoy ti kapay-an dagiti umilitayo—ket agingga ita, kasta pay laeng ti kapay-antayo, ket maysamaysa nga ar-aramidendatayo a kas Manilenio ken saan a nakurkurang, iti man panagsao kasta met nga iti panagpanunot, a kadua ti brainwashing a mangpasingked a ti kaibatoganna ket ti pannakabura ti multilinggualismo ken multikulturalismo a datayo: ‘maysa a pagilian, maysa a kapanunotan’, a kayat a sawen ti ‘kapanunotan’ ket ti esensialista a reduksion dagiti amin a lengguahetayo iti maymaysa a lengguahe nga inawagantay iti ‘Pilipino’ idi rehimen a Marcos, ken ‘Filipino’ idi panawen ni Aquino. The panagbaliw manipud iti Tagalog agtunda iti Pilipino nga agtunda iti Filipino ket isu met laeng a panagbalbaliw a nakabasar iti maysa a panangallilaw ken panagsalamangka—ket ti panagsalamangka ket addaan nakalemmeng a gandat a mamagbalin kadatayo nga agsasao iti isu met laeng a lengguahe, nga, iti kinapudnona, ket dina met dakdakamaten ti kaaduan kadatayo ngem ketdi dagiti mabilbilang laeng, no ti panagdakamat ket maawatantayo a kas addaan iti kaibatogan a pudpudno nga intelektualisado, ngem di maibilang dagiti narabaw a diskurso dagiti politiko ken dagiti kaaliadoda a mamati a no agsaotayo iti maymaysa laeng a lengguahe iti laksid dagiti sabali pay a lengguahe ket tulbek ti nasionalismo ken biag a nasional, isu nga epektibo a naiwalin dagiti adu kadatayo—Insabsabalidatayo, a datayo ket agbalin a Sabali la ket ta madetermina no asinnotayo iti proyekto a mamagbalin a nasional amin a bambanag manipud animal (ti nuang) agtunda iti lengguahe (Tagalog, sa Pilipino, sa manen Filipino).

Malagiptayo, siempre, daytoy nga allilaw a nangted iti bangbangir a rason ti aggression nga Amerikano a nagtunda met iti pannakaisaknap ti kolonial a proyekto nga Amerikano kadagiti tattao iti Filipinas, a dagiti eskuelas publikas ket nagideklara a kada adalan nga ubing ket agsao iti maysa a version ti Ingles, ken dagiti privado nga eskuelaan, ti paggapuan amin a makuna nga ‘elit’ ket agbalbalinen a katulong iti at-atiddog a panirigan mainaig iti pannakaforma ti kada Filipino tapno agbalin a virtual a kayumanggi nga Amerikano.

Ti allilaw ket nabalkot kadagiti di madlaw unay a termino a kolonial ken mas kadagiti termino ti ‘akto ti dakkel a kabsat’ iti panangisayangkatna iti kabarbaro a duktalna nga kinasaayat nga imperial ken kolonial a kaad-adawna iti pakasaritaanna iti pannakidangadang kontra, ken kalpasanna, panagwayawaya manipud kadagiti Briton. Isu met laeng daytoy paralel a narativo ti punto a pangrugian dagiti amin a kayattayo nga ibaga—iti man panagiyebkas wenno iti praktis: saan a mabalin nga iti agnanayon ket ti imperial a Manila ket isu ti ‘dakkel a manong’ no ditayo ipalubos gapu ta ti panangipalubostayo a mapasamak daytoy ket pagbalinennatayo a maut-uto a peon para iti ania man ken amin a naim-Manilaan ken daytoy a eokolonialista nga aktitud a nakabasar iti diskurso ti neokolonisador a nakabasar met iti di umiso a panagbasa iti multikultural a kondision ti pagilian. Panawenen tapno isurattayo dagiti bukodtayo a ‘modo ti panagkedked’ tapno mainagurarantayo ti bukodtayo a ‘rasional a protesta’ (Barry 1996) kontra kadagiti puersa a mangilibak kadatayo iti bukodtayo nga existensia kadagiti bukodtayo a lengguahe ken kultura. Gapu ta awan existensia nga addaan kaipapanan ken importansia para kadagiti bukodtayo nga etnokultural ken etnolingguistiko a komunidad malaksid ti ibabaet dagiti lengguahetayo, ket ngarud, dagiti kulturatayo.

Lengguahe ken Kultura kas Fundamental a Karbengan-Tao

Idineklara ti UNESCO ti tawen 2008 kas Internasional a Tawen dagiti Lengguahe. Inaramidna dayta gapu iti maysa a rason: makaaligagget dagiti numero ket ditay mabalin nga agtultuloy nga aginbaballigi ken kunaentay a dagiti laeng nasional ken internasional a lengguahe ti nasken. Iti kadagupan a dandani 7,000 a lengguahe itatta, nasursurok ngem 3000, agarup kagudua, ti matay iti las-ud ti 200 a tawen no awan ti maaramid tapno matulonganda dagitoy nga aglangto ken agbiag. Iti Filipinas, ipasimudaag ti lingguistik a data ti 175 a bilang dagiti lengguahe, maysa kadagiti kaaduan iti intero a lubong. Ngem iti kadagupan dagitoy, uppaten ti nagbalin nga extinct, ken adu pay dagiti kandidato. No matayen ti maudi nga ispiker, buyogan metten a matay ti lengguahe kenkuana.Ti Darwinista kadatayo—dagiti mangidekdeklara iti amin a dagiti napipigsa ken nabibileg ket isuda laeng dagiti rebbengna nga agbiag—ket mabalin a dida makita ti resulta iti sangkataoan ti pannakatay dagiti lengguahe. Ngem ti kinapudno ket daytoy: a dagiti lengguahe ket bitbitbitenda dagiti sistema ti adal a pinadur-as ti agsasao a komunidad iti nabayag a sigsiglo a panagpraktisda iti dayta a pagsasao —dagiti sistema ti adal a mabalintay a maaramat tapno iti kasta mapabaknangtayo dagiti biagtayo.

Ti nakaro unay a panangted iti balor wenno gatad kadagiti ‘internasional’ ken ‘nasional’ a lengguahe a manglaklaksid kadagiti Insabali a lenglengguahe a di mairaman kadagitoy a kategoria ket nagresultan iti nakasaksaknap a panaglabsing iti karbengan-tao. Kas impakitatayon, maymaysa laeng ti wagas tapno mapaneknekantayo ti ontolohikal nga existensiatayo ket daytoy ket babaen ti panangipalubostayo nga ibabaet dayta a pammaneknek wenno afirmasion dagiti lengguahe ken kulturatayo. Ti tulbek daytoy ket ti panangibabaet wenno mediasion—daytoy a bileg nga adda iti aktona nga ‘agtakder iti nagtengngaan’ wenno ‘panagtengtengngana’ iti baet ti lubong ken datayo. Ti pannakamantene ken pannakasustene dayta a ‘panagtengtengnga’ a relasion ket isu ti importante iti kuestion ti ontolohia: ti ‘kinataotayo’—ti panagbalintayo ken panagbalbaliwtayo a tao—ket markado iti dinamiko a panirigan, iti dialektik ti sao ken panangpampanunot, iti panagiyebkas ken panagkritikar, iti kontemplasion ken praktis, babaen kadagiti lengguahetayo. Ti panangammotayo iti lubong ket maaramid a posible laeng dagiti nakaadu-adu a posibilidad dagiti bukbukodtayo a lengguahe. Ti naipasungalngal iti karabukob a lengguahe ket mabalin nga indehinesado; ti maysa a lehislado a lengguahe kas Tagalog nga addaan iti nakaturturay a pilosopikal a gandat a mangilibak iti kinaasinnotayo, ket mabalin nga indehinisado. Ngem adda markado a diferensia iti baet ti panagtagikua ken indehinisasion. Iti udina, masapulen ti panangrugitayo a mangkita iti maysa a banag: a ti lengguahe ken kultura ket parte ti nosion ken realidad ti karbengan-tao. Ilibak kadagiti tao ti karbenganda kadagiti lengguaheda, ilibak met kadakuada ti karbenganda a kas tao.

Itundatayo dagitoy dagiti edukasional ken kultural a praktistayo, kadagiti eskuelaan ken popular a forma ti dominante a kultura kas iti television, magasin, radio, ken pelikula. Kadagiti eskuelaantayo, indiayatayon dagiti eskuelaantayo a kas rangtay iti daytoy nasaknap a panaglabsing kadagiti karbengan-tao dagiti umili kadagiti lengguaheda; saantay a ginandat dagiti panaglabsing iti karbengan-tao nga ar-aramidentayo, wenno, uray no kaskasano, adu kadatayo dagiti ti di mangayat a mangaramid iti kastoy a panaglabsing nga itan ket nagbalinen a sistematik. Adda dagitia senias iti amin a lugar: dagiti nakapaskil a zona ti Ingles ; dagiti nakapaskil nga Inglish laeng ti pagsasao ditoy; dagiti libro a Tagalog nga agpampamarang a P/Filipino a materiales a pagbasaan. Awan man laeng ti maipapan kadatayo; awan man laeng ti maipapan kadagiti Kalinga nga agbasbasa maipapan kadagiti bagbagida bilang parte ti ofisial a kurikulum. Ibagatayo a ti Ilokano ti lingua franca iti Amianan; wen, ngem ti nakakaskas-ang ket daytoy a govierno ket di man laeng nangted iti suporta tapno mapadur-as koma daytoy a lengguahe malaksid iti token a grant a mait-ited kadagiti individual ken kadagiti grupo. Ket amintayo ket agbaybayad iti buis tapno mapadur-as ti Tagalog bilang P/Filipino bilang nasional a lengguahe, ket maliplipatantayo a nasken ti pannakibalubal para kadagiti lengguahe ken kulturatayo, gapu ta dagitoy ket parte ti karbengantayo a kas tao. Mapaspasamak amin dagitoy gapu ta sosial a nakondisiontayon nga agbalikas iti nagan laeng ti Tagalog kas P/Filipino ken iti nagan ti Ingles ket ni kaano man ket saan nga iti nagan dagiti lengguahetayo.

Gapu iti kondision ti multikultural a biagtayo, imposible ti mangawat iti ‘nasional a lengguahe’ a sumursurot iti modelo ti 1935 Konstitusion, nga insaknap dagiti amin a paglintegan iti lengguahe kalpasanna tapno patientayo a ti laeng wagas ti panagayat iti pagilian ket ti mangiwardas iti lengguahe ti panagipateg a napnuan met iti duadua gapu ta puersado, ken puersado gapu ta, babaen ti lehislasion, ket addaan iti kuarta tapno mapadur-as daytoy, addaan iti bukod nga army ken navy tapno protektaranna ti bagina idinto ta dagiti amin a lengguahe ket addada a mabatbati nga agruprupsa gapu ta napukawdan ti sosial a prestihioda. Panunotentayo dagiti komunidad ti Dupaningan Agta nga ita ket kasla loro a mangisawsawang kadagiti frase ti Tagalog idinto ta dagiti ubbing a Dupaningan Agta ket didan kabaelan ti mangisawang iti komprehensible wenno maawatan a Dupaningan Agta. Panunotentayo dagiti ubbing nga Ilokano a mangibain iti panakangngeg kadakuada nga agsasao iti Ilokano, a kaykayatda ketdi ti agsao iti Tagalog, ken agpadpadispensarda, kas kadagiti mangisursuro kadakuada, a dida unay ammo ti agilokano tapno mabaelanda ti makisao wenno ti agbasa. Iti imposision ti Tagalog=P/Filipino, nakapagprodiustayon kadagiti illiterado wenno di makabasa kadagiti lengguahe ken kulturatayo; nakapagprodiustayon kadagiti ignoramus iti bukodtayo nga adal maipapan kadatayo. Ti naprodiustayon ket dagiti robot ken zombie nga agtuladtulad kadagiti islogan da Willie Revillame wenno Joey de Leon wenno Joey Marquez. Ti imasna, mabaelantay pay a tuladen a napnuan rikna, mairaman ti panagikinni, ti isloganen ti ASF Dancers of Wowowee.

Ti Kinakurang ti Multikulturalismo kas Perspektivo ken ti Pannakasapul ti Kultural a Pluralismo: Agtunda iti Lingguistik a Hustisia ken Kultural a Demokrasia

Ibagbagatayo a ti Filipinas ket multilinggual ken multikultural. Ti kinapudnona ket kadagiti deliberasion a naisayangkat idi 1934-1935 Konstitusional nga Asemblea, ken maibasar iti proceedings dayta nga Asemblea a kinolekta ken immaldit ni Jose P. Laurel ket ti kopiana ket iduldulin ti Laurel Foundation Library ket addaan iti sirmata maipapan iti multilinggual ken multikultural a biagtayo—sirmata a di binigbig gapu iti nagsabados nga intelek ken kinasadut ti isip dagiti adu kadagiti makunkuna nga iskolar ti ‘Tagalog=P/Filipino kas nasional a lengguahe’—adda idi enerhia a mangdevelop iti maysa a nasional a lengguahe a maibasar kadagiti adda a lengguahe a nativo, maysa nga enerhia a nakakemmel koma ti kanito para kadatayo amin. Ngem dayta nga enerhia ket maperdi, mashanghai, maibus, ken mahaydiak ti maysa a kabal dagiti neokolonialista nga idi ket agur-uray iti senia manipud ken Quezon a nagreklamo, iti maysa kadagiti ibibisitana idiay Vigan, nga isuna a Presidente ket dina mabaelan ti makisao mismo kadagiti Ilokano malaksid laeng babaen iti interpreter. Daytoy a lingguistik a kinaawan iti kabaelan ti maysa a tao, nga aksidente a Presidente, ket nagbalin a teddek ti maysa nga inhustisia a lingguistik a di naimbag a gasattay amin ita.

Adda dua a banag a rumbeng a kitaentayo ditoy ita: (a) maysa ti mangibaga ken mangbigbig a multilinggual ken multikultural ken (b) sabali met ti mangitandudo ken mangaramid a kas sirmata wenno vision, a ti mangipasdek iti maysa a gimong dagiti multikultural a tattao tapno iti kasta daytoy a gimong ket maipasagepsep kenkuana dagiti virtud ken prinsipio ti kultural a pluralismo.

Ti multikulturalismo ket estado dagiti paspasamak; ti kultural a pluralismo ket maysa a vision wenno sirmata, maysa nga ideal a regulativo, maysa a prinsipio ti panaggovernar a rumbeng laeng nga isayangkat gapu ta daytoy ti kangatuan nga etika ti kontrata a sosial wenno kontrata a nainggimongan. Babaen laeng iti kultural a pluralismo a mabigbig dagiti adu a datayo, dagiti adu kadagiti nagkaadu nga ontolohikal nga existensiatayo, dagiti adu a sabasabali a datayo a mabalinantay ti mangnamnama a makorehir dagiti kibaltang a maar-aramid kontra kadatayo iti napalabas a walopulo a tawen.

Konklusion: Ti Nasion nga Amianan iti Realidad ti ‘Nasion dagiti Nasion’

Daytoy a pagilian—daytoy a balay ti kararuatayo—ket saan laeng a nasion; daytoy a definision, numan pay Konstitusional, ket dina sarsarmingan ti diversidad dagiti lengguahe ken kulturatayo, ket daytoy a pukawtayo gapu iti daytoy a provision ti Konstitusion ket makasapul iti pannakaenmiendar. Ti panangamiris manen kadagiti legal a praktis a mangiramraman, kas maysa kadagiti praktis, ti impotente nga argumento maipapan iti bulsek ken akikid a panagpampanunot dagiti mangitantandudo wenno advocate iti di nainhustisiaan nga equation Tagalog=P/Filipino a mangibagbaga a nagsaon ti 1987 Konstitusion, ket iti dayta a panagsaona, idineklaranan nga addaantayon iti nasional a lengguahe, ken ti nasional a lengguahe ket ‘Filipino’ a makasapul iti panagkritikar. Dagiti realidad ket ibagada ti nalaad ken agdadata a pasamak: nga adu kadagiti tattaotayo ket nagbalindan a segunda klase nga ispiker iti Tagalog ket imbadodan dagiti balbalor ti sentro ti poder, ket minaskaraandan dagiti bagbagida iti kapote ti prestihio nga it-ited ti lengguahe a Tagalog nga agpampamarang a kas P/Filipino. Daytoy a segunda klase a kinapakipagili ket makita iti kontexto daytoy nakarurrurod a pelikula ni Joey Javier Reyes (“Sakal, Sakali, Saklolo”) a nangted iti permiso ken Gloria Diaz tapno agtabbaaw iti kastoy, “Apay a pinadakkelmo daytoy apok a Bisaya?”

Ibagatayo a daytoy a pagilian ket saan a nasion laeng; iti realidad, daytoy ket nasion dagiti nasion, ket no nasapsapa ti panangipapilittayo iti kastoy, ket no nasapsapa ti panagresistirtayo kadaytoy akikid a konsepto a mangipappapilit a maysatayo laeng a nasion, naim-imbag daytoy para iti salun-at dagiti lengguahe ken kulturatayo.

No sirsirmataentayo ti pagilian, mabalintayo ti mangiyebkas iti posibilidad dagiti federado nga estado, addaan iti autonomia iti maysa ken maysa, kas koma iti Estados Unidos, kas koma kadagiti nagkaadu a federal nga es-estado iti lubong, kas iti Belgium. Itatta, kalpasan ti siglosiglo a panangipaspasungalngal ti Espania iti karubukod ti kada Espaniol ti lengguahe nga Espaniol ti Madrid nga inwarwarasna kadagiti amin nga umilina, naamirisnan ti kinalehitimo dagiti tallo a lengguahe ti pagilianna, ket inawaganna, malaksid iti Espaniol, iti ofisial a lengguahena: Andalusian para iti Andalusia, Catalan para iti rehion ti Catalan, ken Basque para iti rehion ti Basque. Ti Belgium, ti exemplar dagiti amin a bambanag a federalista, ket binigbigna ti uppat nga ofisial a lengguahena ket dina inawagan dagitoy a ‘nasional’ a lengguahe. Masapul ti pannakasursurotayo manipud kadagitoy agraman ti ‘English Only’ a kampania iti Estados Unidos a mangperperdi met laeng kadagiti pagalagadan dayta a pagilian maipapan fundamental respetona iti kultural ken lingguistik a diversidad.

Adu dagiti sakit ti Filipinas—ket maysa kadagitoy ti di pay nadiagnos, wenno minimal laeng ti pannakadiagnosna ngem nupay kasta ket patholohikal ket serioso ti prognosisna, ket daytoy ket ti inhustisia a lingguistik ken tirania a kultural, nga addaan iti bileg a mangnagan kadatayo, ken dagiti ag-agalentayo ken ti pangrugian ti panangisalakantayo kadagiti bagbagitayo iti ‘nasional’ a lengguahe laeng. Adda patholohikal a buteng iti panangpadastayo a mangaramid iti multilinggual a pagiliantayo nga agsao laeng iti maymaysa a lengguahe ket awagantayo daytoy iti ‘polylinguaphobia’, isu met laeng a phobia a kimmapet ken Quezon ken dagiti kakaduana idi ideklarada a ti pagibasaran ti nasional a lengguahe ket nasken a maysa laeng a lengguahe, isu met laneg a phobia a kumapkapet kadagiti mangiyab-abanse iti idea a maysa ken maysa laeng a lengguahe ket sufisiente wenno umanayen tapno maselebraran ti ‘kinanasiontayo.’

Sumagmamano kadagiti leksion ti panagipundar iti nasion ken panagipasdek iti estado ket masursuro iti wagas a narigat, kuna ti pakasaritaan. Daytoy nga idea maipapan iti naintanikalaan a koneksion iti nagbaetan ti hustisia a sosial ken karbengan iti lengguahe, iti nagbaetan ti karbengan iti lengguahe ken karbengan-tao, ken iti nagbaetan iti kultural a pluralismo ken panagipundar iti nasion ket maysa nga idea a naimpanawenan.

Panawenen tapno sirmataentayo ti nasion nga Amianan a mangsungsungbat iti isyu ti kinadumadumatayo numan pay agpapada wenno komon dagiti gandattayo iti panangtuntuntontayo kadagiti kalkalikagum ti sosial a hustisia ken hustisia a lingguistik ken demokrasia a kultural. Ti nagantayo, ti Amianan, ket isu ti mamagkammayet kadatayo: umilitayo iti Amian, ti angin iti amianan, ti angin iti amianan a daya. Daytoy met laeng nga angin ti mangmangted kadatayo iti makasalibukag a pul-oy tapno iti kasta ket makaangestayo a nawaya ken addaan iti saliwanwan iti biag.


Dagiti Referensia

Agcaoili, A. S. “Resistance and Insistence in Ilokano and Amianan Languages and Cultures,” conference paper read at the 2007 International Conference on Ilokano and Amianan Languages and Cultures, Honolulu, Hawai`i, October 2007.

Ahmad, A. “The Politics of Literary Postcoloniality,” in P. Mongia, ed. Contemporary Postcolonial Theory: A Reader. London et al: Arnold, 1996, pp. 276-293.

Barry, B. “Resistance Theory/Theorising Resistance or Two Cheers for Nativism,” in P. Mongia, ed. Contemporary Postcolonial Theory: A Reader. London et al: Arnold, 1996, pp. 84-109.

Robinson, L. “Dupaningan Agta: Grammar, Vocabulary, and Dictionary,” PhD dissertation, University of Hawai`i at Manoa, May 2008.

Shor, I. & P. Freire. Pedagogy for Liberation: Dialogues on Transforming Education. Mass.: Bergin and Garvey, 1987.