Ti Panangpaumel Kadagiti Indihenoso a Lengguahe Ket Mangrakrak iti Nainsabasabali a Panagpampanunot ken iti Namaris a Diversidad
Gloria D. Baguingan, Ph.D., Nueva Vizcaya State University
Inyulog iti Ilokano ni Aurelio S. Agcaoili, Ph.D, Universidad ti Hawai`i iti Manoa
Namunganay ti utang-a-naimbag a nakemko kadagiti Ilokano 50 a tawenen ti napalabas. Dagiti immuna a manursuromi kadagiti kabambantayan ket dagiti di nagamak, komited, ken dedikado a manursuro nga Ilokano. Kinalay-atta dagiti makaaliaw a bambantay, nagnagnada iti tallo nga aldaw, ken situtured a nilikiabda dagiti amarilio-verde-kayumanggi nga alinta a kimmapet kadagiti kudilda. Mabalin a pinapatay koma pay isuda dagiti nagkakauna nga appomi, dagidi agpugpugot iti ulo, ngem binigbigda ti natakneng a panggep dagiti sangaili. Ita, yebkasko ti panagyamanko kadagitoy a manursuro a nangidedikar kadagiti biagda ken nagan-anus a nangibaklay kadagiti adu a rigat tapno iti kasta ket maipaayanda iti edukasion dagiti tattao kadagiti kabambantayan.
Nakasuratakon iti serye dagiti libro iti preschool ken grade I ken instruksional a material para iti First Language Component- Bridging Program (FLC-BP) a mangar-aramat iti Ilokano. Dagitoy a libro ket shell books a mangiruangan iti nasapa nga ubing iti maysa a modo ti panagpampanunot, maysa a wagas ti panagrason, serioso a panagis-isip, ken pannakilangen iti bukod a bagi gapu ta mangited iti nasaysayud a pamuspusan para iti maysa nga ubing tapno makasursuro nga agbasa ken agsurat, ken tapno maawatanna no ania ti kayat a sawen ti pannakabael nga agbasa iti bukod a lengguahe, ken kalpasanna, iti maikadua ken maikatlo a lengguahe. Iti sabali a bangir, ti panangisuratko kadagitoy a libro iti Ilokano tapno mausar iti kurikulum ket maysa a pananggandat a mangpreservar iti lengguahe nga Ilokano bilang linggua frangka iti Amianan, wenno Makin-amianan a Filipinas. Kasta met a panangitedko daytoy iti pammigbig kadagiti immuna a manursuromi nga Ilokano, partikular nga inaganak ni Mrs. Alejandra Guiang Kenept iti Asingan, Pangasinan, 88 itan ken nasalun-at pay, ken makipagindeg kadagiti tattao a sinerbianna a sipupudno. Isuna ti kalaingan kadagiti manursuromi iti ilimi a Natonin.
Kadagitoy nga aldaw ken panawen, kadarrato a mangmangngegantayon ti maipapan iti agdadata a pasamak a mairamantayo iti global a komunidad. Daytoy a kumperensia ket agparparang nga evidensia a maikanatad daytoy a termino gapu ta addatayo amin ditoy ken naggaputayo kadagiti sabasabali a lugar, kultura, ken lengguahe. Ngem masapul a bigbigentayo a datayo ti ‘edukado nga elit’ a sanay iti internasional a lengguahe. Ket dayta a realisasion ti mangitunda kadatayo iti maysa nga ammo nga adu pay laeng dagiti tattao iti aglawlaw ti lubong ti di kameng ti ‘edukado nga elit’ ken saan a sanay iti maysa a mayoria a lengguahe iti lubong. Bassit wenno awan ketdi ti ammoda maipanggep iti panagbiag iti panawen ti informasion ket awan ti kabaelanda a makigamulo iti makunkuna a global a komunidad iti wagas nga addaan kaibatoganna.
Timmaudak iti kasta a lokal a komunidad iti Kordiliera, nainkannawidan nga am-ammo a kas makatribu a gimong; agsasaoak iti Balangao ken Madukayong, dagiti lengguahe nga aw-awagan daytoy a kumperensia a kas “Lenglengguahe Dagiti Indihenoso a Tattao (IT)”. No anian man ti awagda kadami, wenno no anian man ti awagda kadagiti lengguahemi, ti importante ket addaankami iti pannakaawag. Kontentoakon iti dayta gapu ta dagiti kumperensia a kas kadaytoy ket mangikankano kadagiti importante nga isyu dagiti komunidad a kas iti komunidadko, komkomunidad a kumom ken pudno a sibibiag iti intero a Filipinas. Isu ngarud a ti pakaseknan a gapu ti panagtataripnongtayo itatta iti daytoy a kumperensia ket isu ti pannakasalvar dagiti sabsabali pay a lengguahe manipud iti pannakaikompromisadoda. No awan ti kakastoy a panagtignay manipud iti daytoy a grupo, adu dagiti agtultuloy a mapaulimek ken matay. Ti pannakapaumel dagitoy a lengguahe ket mangrakrak ti nainsabasabali a panagpampanunot ken etniko nga autentisidad kadagiti ispiker gapu ta patayenna ti namaris a diversidad dagiti lengguahe iti pagilian.
Ti responsibilad iti gasat a naibaklay iti kaaduan iti Filipinas kas panangiyebkas ti maysa kadagiti senadortayo, ni Ople, ket awan sabali no ti trilinggualismo! Ti maysa a Filipino ket saan laeng a ti lengguahe ti ina ti pagsasaona no di ket masapulna ti pannakasanay iti nasional a lengguahe, ti Filipino, ken ti maysa nga internasional a lengguahe, Ingles. Para iti Kordiliera, maysa a rehion nga edukasional, ti maysa nga adalan ket masapulna ti mangnayon iti maysa pay a lengguahe, Ilokano, ti linggua frangka. Iti isu met laeng kabaliktadna, adda evidensia a dagiti bilinggual wenno trilingual nga ispiker ket nalalaingda a negosiador, a nasayaat ti pannakitrabahoda kadagiti tattao nga addaan iti sabasabali a kultural a sirkunstansia ken sabasabali wenno managpartuat nga agpampanunot.
Ti fundamental a suposision ti bilinggual a plano ti aksion a mangus-usar iti dua a lengguahe iti instruksion ket ti panagbalin a nasaririt ti adalan iti dua a lengguahe. Ipagpagarup dagiti manursuro a dagiti alisto a makasursuro ket nalalaing ket dagiti naginad ket limitado ti intelektual a kapasidadda. Nupay kasta, ti kinaginad ti pannakasursuro, ket mabalin a maigapu iti kinakurang dagiti oportunidad tapno mapraktis dagiti aktividad ti panagsao, panagbasa, ken panagsurat kadagiti sabali a lengguahe gapu ta ti pagtaengan ken komunidad ket di met makaidiaya kadagitoy a posibilidad kenkuana.
Maipagpagarup pay a la ket ta maikkan iti pagpilian ti adalan, Filipino ken Ingles, al-alisto ti pannakasursuro iti Filipino gapu ta maipagarup a daytoy ti lengguahe ti komunikasion iti kaaduan kadagiti kondision ti aglawlaw ti ubing nga agad-adal. Nupay kasta, iti Kordiliera, a ti Ingles ket pagsasao iti eskuelaan, iti simbaan, ken no dadduma, iti tiendaan, ti adalan ken al-alisto a masanay iti Ingles ngem iti Filipino gapu ta ti Filipino ket manmano a maus-usar. Mabalin a panunoten a ti maysa nga ubing iti Kordiliera ken mangrugi iti panagbasa a di pay nakangngeg iti lengguahe a Filipino. Mabalin a daytoy ti gapuna a dagiti manursuro iti Kordiliera ket dida unay agessem a mangisuro iti Filipino. Ken daytoy met ti gapuna no apay a no dagiti dadduma a lengguahe ket saan a mapaumel, awaten dagiti Kordilierano ti lengguahe nga Ilokano; daytoy ti linggua frangkada.
Dagiti Indihenoso a Lengguahe ken Etnik nga Autentisidad
Ti frase nga ‘indihenoso a lengguahe’ ket mangipekpeksa kadagiti nagduduma a kuestion. Ania ti kayatna a sawen? Ti pinakaheneral a kaibatoganna kas inladawan ni Reid (2008), ket mabalin a “maysa a lengguahe a nativo wenno nakaiyanakan iti pagilian a pakaus-usaranna a kas pagsasao.” Ngem dayta kadi laeng ti kayattayo a sawen no aramatentayo daytoy a frase? Iti kaaduanna, maipapan ti frase kadagiti minoridad a lengguahe iti lubong, ken addaan iti agsangasanga nga implikasionna. Dagiti nakalemmeng a kaibatogan ket mairaman ditoy dagiti idea a kas koma a dagiti ispiker ket addaan iti nababa nga ekonomik ken pulitikal nga istado ken kadawyanna ket dinisadventahe dagitoy dagiti di panagpapada iti topograpia, kultura, ken edukasion. Dagiti ispiker dagiti indihenoso a lengguahe ket kaaduanna ken kadaywanna ket nakurapay, nakurang iti panagdur-as a grupo a di agtagikua kadagiti sirkunstansia, kabaelan, ken kasanayan dagiti dominante a grupo ti lengguahe, isu’t gapuna a dagitoy ket nayadayoda manipud iti paggapuan ti bileg ken istado nga ig-iggeman dagiti grupo a mayoria nga agsasao kadagiti lengguahe a mayoria.
Iti Filipinas, dagiti ispiker kadagiti minoria a lengguahe agingga iti saan pay a nabayag ket inaw-awaganda iti indihenoso a grupo dagiti tattao. No ibagbagatayo ti maipapan kadagiti IT, masapul a bigbigentayo a naglagalaga dagiti disadventahe a lingguistik, kultural, sikolohikal, ken sosiolohikal isu nga ibagatayo a dagitoy nga IT ket inferior. Iti kasta, apay a ditay tallikudan dagitoy?
Ita, malagipko ti maysa nga insidente a napasamak iti nabayagen a panawen, maysa nga insidente a mainaig kadagiti indihenoso a lengguahe ken etnik nga autentisidad.
Iti maysa a nalamiis a rabii iti Malcolm Square, Baguio City, idi 1962, nangangay dagiti estudiante iti kabambantay iti maysa a rali. Maysaak idi a sophomore nga estudiante iti Saint Louis University. Ti isyu iti dayta a rali ket, “Filipino kadi dagiti Igorot?” Ti termino nga ‘Igorot’ ket nausar a mainaig kadagiti tattao iti kabambantayan: dagiti Bontok, Kalinga-Apayao, Ibaloi, Ifugao, ken Kankanaey. Ti kangruaan a nagsarita iti rali ket ti pimmusayen nga Alfredo Lamen, maysa a diputado manipud iti Mt. Province. Nagtaud ti riri manipud iti imbaga ti maysa a Filipino statesman a nagkuna a “Di Filipino dagiti Igorot”. Naimaldit daytoy kadagiti aginaldaw a pagiwarnak. Daytoy nga insawang ti statesman ti nagpungtotan ti diputado kasta met dagiti estudiante. Iti diskursona iti rali, kinuna ni Lamen, “Ti laeng paggidiatanmi ken Mr. Statesman ket ti panangusarna iti kurbatana iti ngato idinto nga iti baba kaniak”, a ti kayatna a sawen ket ti baag ti Igorot ti kurbatana. Sipupungtot, innayonna, “Sinno ti nasaysayaat nga ispesimen ti Filipino? Siak wenno ni Mr. Statesman?”, nga inkoro nga insungbat dagiti estudiante, “Sika.” Natayag ti diputadomi, arimpudawen, ken maysa a nataer ti itsurana nga Igorot a Filipino. Ngem ti pudno nga isyu ket ti identidadmi. No saankami a Filipino, awan ngarud etnik nga autentisidadmi a kas Igorot wenno maikonkonsiderarkami kadi laeng a kas grupgrupo a minoria? Maragsakanak a mangibaga nga iti sumuno nga aldaw dimmawat ti statesman iti dispensar babaen kadagiti warnakan. Ti dakesna, siak ken dagiti dadduma pay ket di nakalipat iti dayta nga insawangna a nangkuestionar iti istadomi iti pagilian a pagtaenganmi.
No dadduma, nasamsamay ti lengguahe a parabigbig iti identidad dagiti tattao ngem ti fisikal a langlangada. Ti lengguahe ti maysa a tao ket mayoria a komponent ti personal nga identidadna. Maysa nga insidente nga imbaga kaniak ti maysa a pagayam ti mangipasimudaag iti daytoy a tipo ti identifikasion. Ni Mr. Vicente Delizo ket nakalugan idi iti maysa a tren iti maysa a panagbiahena iti maysa a biblioteka iti Estados Unidos ti Amerika. Nakitugaw iti maysa a fisikal a kaarngi ti maysa a Filipino. Magagaran a makaammo iti kinaasinnona, dinamagna, “Filipino ka kadi?”, nga usarna ti Filipino a nasional a lengguahe. Insungbat ti lalaki, “Haan, Ilokanoak.” Ti tao a kinasao ni Mr. Delizo ket mas inidentifikarna ti kinaasinnona iti lengguahe a pakairamanna ngem ti istado ti kinamakipagili wenno citizenshipna. Ilokano met, naragsakan ni Mr. Delizo a nakadiskubre a katugawna ti kapadana met laeng nga Ilokano.
Adda nakalemmeng a mensahe iti saan a pannakapromulgar dagiti lengguahe malaksid iti Filipino ken Ingles. Ti Filipino nga addan turay ket masansan nga ispiker iti Filipino a lengguahe wenno Ingles. Dagiti tattao nga addaan iti kabassitan a turay ken istatiur ket dagiti mannalon, dianitor, servidor, ken paradalus a di makaammo nga agsao iti Ingles; mabalin nga agsasaoda kadagiti napaumel a lengguahe. Ti lengguahe ti formal a komunikasion ket Ingles ket ti lengguahe dagiti agserservi kadakuada ket mabalin nga Ilokano, Balangao, wenno Bontok. Ngarud, ti lengguahe a masapul a masursuro tapno maaddaan iti turay ket ti lengguahe dagiti naturturay, ti lengguahe ti prestihio. Ti lengguahe a masapul a lipaten ket ti lengguahe dagiti ignoramus, dagiti illiterado, ti lengguahe ti istigma ken bain. Ket dayta a lengguahe ket mabalin a ti lengguahe iti inam!
Ti komunikasion iti kaunnaan a lengguahe (KL) ket panggepna nga agbalin a naimbugasan, autentiko, ken pertinente iti kasapulan ti adalan nga ubing; saan a di natural, saan a nakaro ti pannakakontrolna ken saan a dagdagullit, kas iti wagas a pannakaisuro ti Ingles. No ti KL ti mausar a medium ti instruksion, ti kontent ti kurikulum ti agbalin a fokus para iti lengguahe. Ti panagadal iti maikadua a lengguahe, Ingles, babaen kadagiti instruksional a material nga aggiddan a mangar-aramat iti dua a lengguahe ket agbalin nga insidental ken di is-isipen unay, kapada ti wagas a pannakasursuro iti KL. Mayaplikar ti pannakaigunamgunam iti panangawat iti Ingles ken ti pannakatagikua iti agamang ti vokabulario.
Naduktalan ni Cummins (1975, 1977) dagiti kognitivo a benefisio a mabalin a mapasamak no dagiti kasanayan iti maikadua a lengguahe ti ubing nga adalan ket agarup kapada dagiti kasanayanna iti KL. Ti panangusar iti KL ti ubing ket palakaenna ti pannakaalana kadagiti kasanayan iti panagbasa, lengguahe, numerasi, lohikal a panagpampanunot, ken kasanayan iti panagis-isip. No dagitoy a kasanayan ket maala iti KL, nadaras a maiyakar dagitoy iti maikadua a lengguahe.
Silulukat a saritaan ti maipapan iti kultura iti eskuelaan; nupay kasta, ti lengguahe dayta nga ispesifiko a kultura ket saan a masupsuportaran. Maisursuro dagiti kultura kadagiti lengguahe nga iprespreskibir ti Departamento ti Edukasion. Ti resultana, adda panagsina ti kultura ken lengguahe a saan koma a kasta. Ti kultura dagiti tao ket adda a naigamer iti lengguahe. Isu a masapul ti pannakaikabit iti kurikulum ti lengguahe tapno mapreservar ti kaduana a kultura. Ti panangkultivar iti KL iti eskualaan ket gagangay a padur-asenna dagiti nasional ken internasional a lengguahe ti prestihio.
Gapu ta ti KL, ti lengguahe ti ina, ti primario a vehikulo para iti pannakapadur-as ti anag ti ‘kinaasinno’ iti sosio-kultural a komunidad, ket no ti lengguahe ket mapaumel ken matay, adda banag iti kinaasinno a matay.
Lengguahe ken Kognision, Nainsabasabli ken Kritikal a Panagpampanunot
Adu dagiti iskolar, partikular dagiti edukador ken lingguist, ti agsursurat iti relasion ti lengguahe ken kognision. Kas pagarigan, imbaga ni Smith (1985) ti maipanggep iti no kasano a konkonseptualisaren ti tao ti lubongna, nga ar-aregluenna segun iti maysa a sistema. Ti ammotayo maipapan iti lubong, kunana, ket nailaga iti organisado ken konsistent nga internal a modelo iti lubong, a naipasdek kas resulta ti padas ken nainaraman iti lohikal a konektado a pakabuklan.
Ti konseptualisasion ti lubong ti maysa a tao ket mangrugi iti balay ken uray no mapanen iti eskuelaan, ti isipna ket addaanen iti pannakalabanglabang kadagiti konsepto a nasursurona iti aglawlaw ti pagtaengan. Iti biag a nataengan, dagiti padasna ket kankanayon nga nakareferensiada iti daytoy nasapa a modelona iti lubong, a nayebkas babaen iti KL.
Nayonna, kuna ni Smith a ti adda iti isiptayo ket ti “maysa a teoria no ania ti langa ti lubong,” ket daytoy a teoria ti pagibasaran iti amin a persepsion ken pannakaawat iti lubong. Dayta a teoria ket mangar-aramat iti pagtaengan ken iti lengguahe a kas punto ti referensia.
Ar-aramaten ni Davis (1999) ti termino nga ‘iskema’ iti panangiyaplikarna iti konsepto iti persepsion iti lengguahe. Bubbuklen ti iskema dagiti babassit a ladawan dagiti asosasion a formarentayo iti panunottayo no makangngegtayo wenno makabasatayo iti maysa a balikas wenno maysa a sentens. Kas pagarigan, adda iskema ti maysa a Balangao maipanggep iti kayo nga addaan iti puon a solido, sangsanga, bulbulong, sabsabong, ken bungbunga. Iti panangiyaplikar iti teoria ti iskema, siak, kas Balangao, ket diak maawatan no apay a dagiti ispiker iti Ingles ket awaganda ti niog a kayo idinto nga awanan daytoy ti solido a puon.
Padarasen ti lengguahe ti proseso ti panagpampanunot babaen ti panangkissayna iti rekisito ti insegida a panaglagip ken palugodanna ti pananglagip iti napalabas a perspektivo a padpadas. Ti implikasion daytoy ket ti lengguahe ket addaan iti mayoria a papel iti pananglagip ken afektaranna ti panagisayangkat kadagiti aramid a kognitivo iti kanito a matignay daytoy iti maysa a balikas, obheto, wenno tao.
Masursuro ti ubing ti asosasion ti lengguahe ken ti referensial a lubong babaen ti pannakiinteraksionna iti grupona, familiana, ken kabaddungalanna. Maysa pay, umuna a masursurona ti mangregular kadagiti instinct ken impulsesna manipud iti grupo a pakipulpulapolanna. Iti proseso ti sosialisasion, ti sistema ti panangted-pateg ti pakauna ti regulasion iti bukod a bagi ken panagkontrol iti biagna a nataengan. Isingsingasing dagiti sikolohista a ti lengguahe ket kasapulan iti panagdur-as iti panunot, ket gapu ta ti lengguahe ti mangiverbalisa iti konsepto nga imet-imettayo iti utektayo, di kadi ta ti KL ti masinunuo a pagidulinan iti sistema ti panangited-pateg nga agbanag a pagsagatan iti kritikal a panagpampanunot para kadagiti amin a sistema ti panangited-pateg a maiyam-ammo, partikular kadagiti maiyam-ammo iti sabali a pagsasao?
No akseptarentayo ti kinaagdadata ti maysa a banag a ti lengguahe ket addaan iti papel iti panagdur-as iti metakognision ken iti panagdur-as dagiti nangatngato a mental a function, rumbeng laeng nga akseptarentayo met ti maysa a banag nga iti laeng pannakasanay a nasayaat iti maysa a lengguahe a ti isip ket mabaelanna ti nangato a level, sabasabali ken kritikal a panagpampanunot, ken panangkontrol iti isip. Kasapulan ti nangato a level iti kompetens iti maikadua a lengguahe tapno maartapan wenno masandian ti kritikal ken nainsabasabali a kasanayan ti panagis-isip a napadur-as iti umuna a lengguahe iti kontexto ti taeng ken ti komunidad.
No ti KL ket mapaulimek ken matay kalpasan ti naunday a panagulimek, ania ti mabalin nga aramiden dagiti ispiker iti lengguahe tapno marangtayanda ti teoriada maipapan iti lubong ken dagiti kritikal ken sabasabali a kasanayanda iti panagpampanunot iti sabali a lengguahe? Paggaamotayo nga iti medisina, adu dagiti sistema ti panangsuporta iti biag tapno mamantener ti biag dagiti tao iti unos ti panagpapaimbagda manipud iti nakain-inaka a sakit. Ti saludsodko kadakayo ket daytoy: Adda kadi dagiti sistema ti panangsuportatayo iti biag a naisangrat kadagiti kritikal ken sabasabali a kasanayan iti panagpampanunot kadagiti ispiker dagiti lengguahetayo a napaumel ken matmatayen? Siak a mismo ket mamatiak nga adda ket ibagak kadakayo ti maipanggep iti maysa a posible a sistema iti maud-udi a parte daytoy a papel; maawagan daytoy iti First Language Component- Bridging Program wenno FLC-BP.
Ti Hardin ti Lengguahe: Panagplano iti Lengguahe
Nangusar ni Ofelia Garcia (1992) iti maysa a nabileg nga analohia tapno mailadawanna ti panagplano iti lengguahe. Ti analohia iti hardin ti lengguahe ket mangrugi iti idea a no agbiahetayo kadagiti pagpagilian ti lubong ket makitatayo kadagiti bengbengkag, kadagiti hardin iti isu met laeng nga isu a maysa a maris a sabong, nagkaron a naglaad ken makapulkok daytoy a lubong! No maysa laeng a maris ti sabong ti makita iti sibubukel a lubong, maysa nga awanan iti nainsabasabali a sukog, maris, ken kaatiddong, namak payen a makasennaay ken makapulkok daytoy a lubong.
Ti naimbag a gasattayo ket ti kaadda iti naruay a sabasabali a sabsabong iti intero a lubong, sabsabong iti amin a sukog, kolor, kaatiddog, textura, amin a possible a maris. Ti maysa a hardin a napno kadagiti nadumaduma a marismarisan a sabsabong ket padayagenna ti pintas ti hardin ken pabaknangenna ti visual ken estetiko a padastayo.
Ti isu met laeng nga argumento ket mabalin a mausar ti analohia ti hardin ti lengguahe iti lubong. No adda laeng maymaysa a lengguahe iti hardin, naal-alisto a taripatuen ken maneherin. No maymaysa laeng ti lengguahe nga adda iti lubong, anian a kinaawan pintas ken kinaawan interesantena no kuan. Nagasattayo ta iti Filipinas addaantayo iti hardin ti lengguahe nga addaan iti 162 a kita ken maris. Ti hardin ti lengguahe iti Filipinas ket mamagbalin iti pagilian a nabakbaknang, nain-interesante, ken namarmaris.
Nupay kasta, ti diversidad ti lengguahe ket mamagbalin iti lengguahe a di mairusuatrusuat. Adda dagiti sabsabong ken mulmula a naparpardas ti panagaduda. Dagiti hardin ti lengguahe ti Filipino ken Ingles ket isuda ti nadutdutokan isu a kasta unay ti panagwarasda. Ti Filipino ket kasta unayen ti panangpadisina iti Ilokano, ti linggua frangka iti Rehion 2 ken Administrative a Rehion ti Kordiliera. No hardin ti lengguahe ket mabaybay-an, maysa nga species ti sabong (Filipino) ti agdomina ket dagiti babassit a lengguahe dagiti IT (I-wak, Gaddang) ket di bumurong a mapukaw. Isu’t gapuna a dagitoy a lengguahe ket makasapul iti pannakataripo ken proteksion.
Ti nainrestriktuan a lingguistik a sirkunstansia a mangpanpanuynoy iti panagdomina dagiti dadduma a lengguahe ket rumbeng laeng a di mapalugodan ket naken a maaramid ti naannad a panagplano iti lengguahe. No kayat ti maysa a hardinero ti mangpartuat iti napintas a hardin, masapulna ti naannad a panagplano ken agtultuloy a panagtaripato ken proteksion. No dadduma, masapul ti panangaramat kadagiti radikal nga aksion tapno mapreservar ken maprotektaran ti hardin. Maysa kadagitoy nga aksion a maisingsingasing ket ti House Bill 3719 a natituluan iti “An Act Establishing a Multi-Lingual Education and Literacy Program” nga impila ni Kong. Magtanggol T. Gunigundo iti Valenzuela.
Ti panagkitakit iti panagplano para iti pannakamantenir ti lengguahe ken ti panagwarasna ket mangim-imbitar iti pannakatay ti lengguahe. Ti pannakapreservar ti multikolor a hardin ti lengguahe ket mangdawdawat iti optimismo kadagiti ispiker, optimismo a mangibagbaga a mabalinan a maaramid daytoy ket ti wagas ti panangsierto iti daytoy ket ti pannakidangadang kadagiti agar-aramid iti plano a gannuat tapno iti kasta ket dagiti lengguahe ket mailugarda iti kurikulum, uray no dagitoy ket mausarda laeng a kas rangrangtay tapno makaballasiw iti prestihio a lengguahe, Ingles ken Filipino. Masapul ti panagbalintayo nga optimistiko iti panagungar-manen a saan ketdi a mangnamnama iti pannakaperdi kas rinugianen ti aktitud a panangpaumel kadagitoy a lengguahe.
Ti observasion iti daytoy a pagilian iti panagaramat iti analohia ti sabong ket ti ‘diak makiramraman’ nga aktitud dagiti amin a maseknan. Masapul dagiti hardinero tapno agmula, agsibug, agabuno, ken agsandi kadagiti tukit dagiti nagduduma a lengguahe ti IT iti hardin ti lengguahe tapno masierto ti pannakapabaknang ti hardin ti lengguahe ti pagilian. Idinto ta adda dagiti hardinero (dagiti manursuro) a mangtartaripato iti hardin ti lengguahe, adda dagiti enhiniero ti ladawan ti nakaparsuaan (dagiti pulitiko, dagiti agar-aramid iti polisia) a mangplanplano ken mangkitkitikit iti pakabuklan a sukog ti hardin a lengguahe.
Masansan, ti panirigan maipanggep iti ladawan ti nakaparsuaan ti lengguahe ket ti mangtingiting iti hardin ti lengguahe a kas maysa laeng a parte ti nawadwada panangkontrol iti aglawlaw ti lengguahe. Ti dominante a grupo ti poder a mangdetdermina kadagiti sosio-ekonomiko ken kultural nga aglawlaw ket mabalinda a makita a ti lengguahe ket maysa laeng nga elemento ti pakabuklan a disensio ti ladawan ti nakaparsuaan.
Dagiti inhiniero ti lengguahe iti pagiliantayo ket mabalin a maseknanda laeng kadagiti mayoria a sabsabong a lengguahe, ken mabalin a maseknanda iti pannakaprotektar kadagitoy naisangsangayan a sabsabong a lengguahe a kas nangina ken saan a kasapulan, ket gandatda laeng ti pannakaistandardisar dagitoy a sabasabali a kita ti lengguahe.
Ti namnamak ket ti panagtungrarong dagiti enhiniero ti lengguahe a mangprotektar kadagitoy a lengguahe dagiti IT babaen ti panangiduronda iti pannakapadur-as dagitoy a kagiddan dagiti mayoria a sabsabong a lengguahe iti las-ud ti bilinggual nga edukasion. Dagiti enhiniero ti ladawan ti nakaparsuaan ket ikarigatanda ti mangmantenir kadagiti sabasabali a lengguahe ket ti kayatna a sawen daytoy ket dagiti paraplano iti lengguahe ket nasken ti panangtaripato ken panangilalada kadagiti sabali a lengguahe malaksid iti Filipino ken Ingles. Rumbeng laeng a dagitoy a lengguahe ket makaawat iti espesial nga istatus kadagiti rehion ti lugar-pusoda kas iti Ilokano iti Ilokandia, Ibaloi iti Benguet, ken Cebuano iti Cebu.
Ti Situasion ti Filipinas: Maysa nga Ababa a Kaso a Panagadal
Ti Filipinas ket maysa a nasayaat nga ehemplo ti nabaknang a diversidad ti lengguahe. Adda walo a mayoria a lengguahe a maus-usar iti 162 nga indihenoso a lengguahe a maus-usar a pagsasao iti pagilian, kas inlista ni Grimes; 9 kadagitoy a lengguahe ti us-usaren dagiti maysa a million weno ad-adu pay nga ispiker, 29 ti addaan iti di agkurkurang a 100 a ribu nga ispiker, ken 96 ti addaan iti di nakurkurang a 10 a ribu nga ispiker. Dagiti dua a lengguahek ket mairaman iti kategoria ti 96 nga us-usaren ti agarup 10 a ribu nga ispiker. (Quackenbush, 1998).
Iti papelna nga ‘Other Philippine Languages in the Third Millennium,’ inaramat ni Quackenbush ti klasifikasion ni Fergusson iti 5 a mayoria a tipo ti lengguahe: istandardisado, vernakular, pidgin, creoles, ken klasikal. Iti Filipinas, ti istandardisado ket ti Ingles ken Filipino, ti immun-una bilang nasional a lengguahe, ti naud-udi bilang internasional a lengguahe. Dagiti bukodko a lengguahe, Balangao ken Madukayong, ket klaro a klasifikado a vernakular.
Ti sistema nga edukasional ket agwerwerret iti bilinggual a polisia a mangar-aramat iti dua nga istandarisado a lengguahe, ti Filipino ken Ingles, kas media ti instruksion. Adda fundamental a suposision a ti agad-adal ket agbalin a nalaing kadagiti dua a lengguahe. Ipagpagarup dagiti manursuro a dagiti napardas a makasursuro ket nalalaing ket dagiti naginad a makasursuro ket addaanda iti mas limitado nga intelektual a kapasidad.
Ti naginad a pannakasursuro ket mabalin a maigapu iti kinakisang dagiti oportunidad tapno mapraktis dagiti aktividad ti panagsao, panagdengngeg, panagbasa, ken panagsurat iti kadagitoy dua a lengguahe gapu ta ti pagtaengan ken komunidad ket dida makabael a mangidiaya kadagiti ubbing nga adalan kadagitoy nga oportunidad kadagiti komunidad a pakaar-aramatan dagitoy a minoridad a lengguahe.
Ti polisia nga edukasional ket nangipabus-oy iti pannakaaramat kadagiti lengguahe malaksid iti Filipino ken Ingles a kas pangtulong a pamuspusan iti instruksion. Nupay kasta, dagiti nagduduma a rakrakurak a polisia ket nagar-aramatda kadagiti agsabasabali a termino para kadagiti lengguahe a mapalubosan a kas pangtulong a lengguahe. Sumagmamano kadagitoy a termino ket vernakular, rehional, lokal, ken ti kaudian, linggua frangka.
Idi 1999-2001, impalubos ti Departamento ti Edukasion (DepEd) babaen iti maysa a memorandum, ti pannakausar ti linggua frangka kadagiti umuna a grado ti pagadalan, nayon dagiti medium ti instruksion, Ingles ken Filipino. Depende no sinno ti agin-interpret iti memorandum, iti R-02, ti linggua frangka ket mabalin a maaramat. Dayta a memorandum ket nagservi laeng kadagidi a tawen. Saan unay a sierto no mabalin a mausar dagiti sabali pay a rehional wenno lokal a lengguahe iti area kas iti I-wak, Kalanguya, Itawis, ken Ivatan. Ti kuestion agingga ita ket no ania ti patingga ti pannakausar iti lokal a vernakular.
Gapu ta ti pannakasursuro ket natural a mapasaran dagiti ubbing babaen iti KL ken kultura, gandat ti mangitantandudo iti FLC-BP ti panangaramat iti daytoy nga oportunidad tapno masanay dagiti ubbing a makasursuro ken makapagrason. Mamatitayo a ti panangisuro iti dua a lengguahe a di ammo ti ubing ket paralisaenna ti panagdur-as ti kasanayanna iti panagpampanunot. Ti di panangikankano iti lengguahe ken kulturana ket mangrakrak iti sierto a rangtayna iti lubong ti pannakasursuro.
Ti Filipino, ti nasional a lengguahe, ti maikatlo a lengguahe kadagiti estudiante nga agsasao kadagiti vernakular a lengguahe. Ti maikadua a lengguahe ket ti linggua frangka ken ti maikapat ket ti Ingles. Ti naipreskribir a medium ti instruksion ket Filipino ken Ingles. Ti ideal a wagas ket ti panangaramat iti KL a kaduaen dagiti instruksional a material. Nupay kasta, iti kaawan dagiti libro iti KL, ti nasamay a sandi ket ti panangaramat iti linggua frangka a mabuyogan kadagiti instruksional a material a saan ketdi a panagusar iti Filipino ken Ingles. Manmano laeng kadagiti estudiante ti mabenefisiaran iti panagaramat iti maikatlo wenno maikapat a lengguahe a kas medium ti instruksion kadagiti umuna a tawen ti panagadal. Ngarud, nainsiriban para kadatayo ti mangbigbig a ti ubing ket nadaras a makasursuro laeng iti umuna a tawen ti eskuelaan no ti agdama a level ti ammo ken kasanayanna iti kaunnaan wenno linggua frangkana ket makonsiderar.
Ti pannakaisuro iti panagbasa ken panagsurat ket nagbalinen a topiko iti saan unay a nabayag, topiko a dakkel ti pakaseknanna kadatayo amin iti Filipinas, a pakairamanan ti Departmento ti Edukasion ken ti Commission on Higher Education. Maulit-ulit a maigunamgunam a ti edukasion a basiko ti wagas tapno maragpattayo ti edukasion nga addaan kalidad. Dagiti edukador a makipaggamgamulo iti tignayan para iti reforma a kurikular ket maamirisda a fundasional ti pannakaisuro ti efektivo a panagbasa tapno maragpattayo ti edukasion a dekalidad ken ti panagdur-as kadagiti mainaig a lugar ti pannakasursuro. Maseknan ti CHED iti pannakaprodius kadagiti manursuro a kompetent iti panagdeliverda iti ammo ken kasanayan kadagiti adalan. Ti pakaseknak ket ti banag a mabalin a ditay sangsanguen ti agdadata a kinapudno a dagiti estudiante ket di kaano man makadevelop iti nasayaat a komprehension ken kadagiti kritikal a kasanayan ti panagpanunot no isurotayo kadakua dagiti kasanayan a pangdekod kadagiti lengguahe a dida pay nasursuro.
Adda dagiti lingguist ken am-ammo nga edukador, kas iti pimmusayen a Dr. Bonifacio Sibayan ken Bro. Andrew Gonzalez, nga immanamong a ti KL, ti lengguahe ti ina, ket isu ti rumbeng a medium ti instruksion kadagiti umuna a tawen ti panagadal ti maysa nga ubbing; nupay kasta, adu dagiti serioso a problema kadaytoy ideal a senario. Ti dua kadagiti kangrunaan a problema ket finansial ken edukasion dagiti manursuro. Imposible ti panagisagana ken panagimaldit kadagiti instruksional a material para iti 162 a lengguahe. Nayonna, dagiti manursuro iti nasapa nga edukasion ket makasapul iti ispesial a panagsanay tapno agbalinda a manursuro iti lengguahe. Kasla nakaam-amak ken di malasatan dagiti pagel.
Kadakami a nakigamulon iti pannakadevelop ti FLC-BP, addaankami itan kadagiti sumagmamano a sungbat iti grass roots a level ken iti level a rehional. Ti addang ti grass roots level ket maipapan kadagiti manursuro nga agin-indeg kadagiti lokal a komunidad iti intero a Filipinas ken agsasao ken mangisursuro kadagiti ubbing nga agsasao kadagiti indihenoso a lengguahe, dagiti vernakular, e.g. Ifugao. Addaantayo itan kadagiti libro iti dua a mayor a lengguahe, Filipino ken Ilokano, ken dua nga indihenoso a lengguahe, Tuwali ken Ayangan para kadagiti preschool, kindergarten, ken grade I. Iti laksid ti kaadda dagitoy a libro, masapul pay laeng dagiti manursuro ti pananggutigot ken panangsuporta dagiti lokal nga administrador ken nangatngato a level ti personel ti DepEd tapno mausarda dagitoy.
Kongklusion ken Rekomendasion
Kas kongklusion, kayatko koma ti agsubli iti orihinal a topikok—ti Pannakapaumel Dagiti Indihenoso a Lengguahe Ket Mangrakrak iti Nainsababali a Panagpampanunot ken Namaris a Diversidad. Ania ti pakainaigan ti kaso ti panagadal iti Filipinas ken ti First Language Component-Bridging Program iti daytoy a topiko?
Mamatiak nga iti kadaklan a parte, dagiti indihenoso a tattao a, babaen kadagiti bukodda a kultura ken lengguahe ket mangbukbukel kadagiti nagkakappeng a grupo ket agregget met iti panagkakappeng ken panagkaykaysa iti dakdakkel nga iskala—iti uneg ti kadaklan a mayoria ti gimong, ti dominante a lengguahe ken kultura. Dagiti panggep ti development ti nasional a lengguahe, Filipino, ket ti pannakadevelop iti panagkaykaysa kadagiti amin nga umili. Ngem tapno maaramid a husto ti kastoy, nasken nga adda pannakabigbig a ti respeto ket kasapulan a maipakita para iti diversidad dagiti lengguahe ken kulturatayo, ken sumagmamano a pamuspusan ket maited iti pannakarangtay iti ammo ken kasanayan a maala kadagiti nasional ken internasional a lengguahe babaen iti kasanayan a maala kadagiti kaunnaan a lengguahe ken kultura.
Kayatko koma nga isingasing iti daytoy a grupo ti Nakem a ti FLC-BP ket maysa kadagiti wagas tapno maiyusuat ti kastoy. Kayatko koma nga isingasing a sumagmamano a parte ti programa ti mabalin nga agservi a kas modelo para iti sistema ti suporta ti biag para kadagiti ispiker dagiti matmatayen a lengguahe tapno ti etnik nga autentisidadda ken ti kasanayanda a kritikal ken pang-isip ket saan a matay kasakbayan ti pannakabigbig ken pannakayallatiw dagitoy.
Ti sirmatak kadagiti IT ket ti pannakatagikuatayo iti istatus ti maysa a diversifikado ngem napagkammayet a nasion a dagiti umilina ket addaan iti natan-ok nga orihinalidad, ken kinamanagpartuat gapu ta sinuportaran ken sinalvartayo dagiti indihenoso a lengguahetayo, ket iti kasta prineservartayo dagiti millennia nga ammo ken kasanayan nga inurnong dagiti ispiker kadagiti amin a lengguahetayo iti pagilian.
Dagiti Referensia
Acuña, Jasmin Espiritu (ed.). 1994. The Language Issue in Education. Congressional Oversight Committee on Education. Congress of the Republic of the Philippines, Manila and Quezon City.
1993. Towards A New Paradigm for Science and Mathematics Education: Integration of Cultural Heritage, Philippine Psychology and Filipino as Medium of Instruction. Curriculum Journal, Vol. No. 2 Education Forum.
Baguingan, Gloria D. 1999. First Language Component Bridging Program: A Breakthrough for Second Language Competency, Paper Presented at the 12th World Congress of Applied Linguistics, AILA Tokyo, Published in CD-ROM, 2000.
1996. The First Language Component Bridging Program. Saint Louis Research Journal, Vol. XXVII, No. 1.
1986. The Larapun (Mass Killing) Incident and Its Impact on Madukayong Society. Saint Louis Research Journal, Vol. XVII, No. 2.
1977. Some Observation on Madukayong Phonemes. Saint Louis Research Journal, Vol. VIII, No. 3-4.
1983. On Ilokano Linguistic Interaction.Saint Louis Research Journal, Vol. XIV, No. 1-2.
Barnwell, Catherine. 1980. Introduction to Semantics and Translation. (SIL).
Baker, C. 1996 (1sy ed., 1993). Foundation of Bilingual Education. Cleveland, England: Multilingual Matters.
Bernardo, Allan B.D. with Sto. Domingo Mariano R. and Pena Edith Liane (eds). 1995. Cognitive Consequences of Literacy: Studies on Thinking in Five Filipino Communities.
Cummins, J. 1996. Negotiating Identities: Educating for Empowerment in a Diverse Society. Ontario, California Association for Bilingual Association.
Davis, Patricia M. 1991. Cognitive and Learning: A Review of the Literature with Reference to Ethnolinguistic Minorities. Summer Institute of Linguistics.
Davis, Patricia M. 1991. Lecture, “Towards a Model for Second Language Acquisition, Nueva Vizcaya State Institute of Technology Training.”
Davis, Patricia M. 1999. Indigenization of the Curriculum: First Language Bridging Programs-Why and How: Paper Presented at Baguio City Bilingual Education Symposium.
Dekker, Diane E. 1999. Leaving Home-My Language or Yours? Paper presented to the Centennial Congress on Bilingualism, Manila.
Dekker, Greg. 1999. Bridge Over Troubled Waters. Paper presented to the Centennial Congress on Bilingualism, Manila.
Elias and Ingram. Cultural Components of Reading. Singapore:
REIC.
Gonzalez, Andrew, FSC and Bonifacio P. Sibayan (eds.). 1997. Language Planning. Linguistic Society of the Philippines and Language Study Center, Philippine Normal College.
Grimes, Joseph E. 1972. Sociolinguistics: The Ethnography of Communications, U.S.A Halt, Phenehart and Winston, Inc.,
Hohulin, Lou E. 1993. The First Language Component Bridging Educational Program, Philippine Journal of Linguistics.
Hohulin, Richard. 1982. “A Quest for Dynamic Equivalence in Translation.” Ten Papers in Translation, Moss, Richard ed. SEAMEO Language Center, Singapore, No. 21.
Khoo, Maureen, Lee, June and Lim, Audrey. 1995. Literacy and Biliteracy in Asia: Problems and Issues in the Next Decade. National Book Development Council of Singapore and Society for Reading and Literacy (Singapore).
Larson, M.L. and Davis, P.M. (eds.). 1982. Bilingual Education: An Experience in Peruvian Amazonia. Washington, D.C. Center for Applied Linguistics and Dallas, Texas: Summer Institute of Linguistics.
Leech, Geoffrey. 1974. Semantics. Harmondsworth: Peguin Book, Ltd.
Leton, Donald A. Conditioning, Comprehension and Memory in Reading Development, Paper Presented at the Asian Conference on Reading. Manila, Philippines.
Megarry, Jacquetta, Nisbet, Stanley and Hoyle, Eric.1981. World Yearbook of Education of Education of 1981: Education of Minorities, London/Nichole Pub. Co., New York.
Miramontes, Ofelia B. et all. 1997. Restructuring Schools for Linguistic Diversity: Linking Decision Making to Effective Programs. Teachers College Press, Columbia University, New York and London.
Ople, Blas. May 8, 1994. Manila Bulletin: An Address to the Linguistics Society of the Philippines
Padilla, Carlos M. Congressman of the Lone District of Nueva Vizcaya. This statement was given in his address at 1996 Summer Open House of Instructional Materials, Graduate School, NVSIT, Bayombong, Nueva Vizcaya, Philippines.
Pacasio, Emy M. (ed). 1977. The Filipino Bilingual Studies on Philippine Bilingualism and Bilingual Education. Quezon City.
Quackenbush, Stephen J. 1998. “Other” Philippine Languages in the Third Millennium, Linguistic Society of the Philippines.
Reid, Lawrence A. 2008. “Who are the Indigenous? Origins and Transformation” Paper read at the 1st International Conference on Cordillera Studies. UP, Baguio City.
Sibayan, Bonifacio P. 1994. Philippine Language Problems. Congressional Oversight Committee on Education. Congress of the Republic of the Philippines.
Smith, Frank 1985. A Metaphor for Literacy: Creating Worlds or Shunting Information? Literacy, Language and Learning: The Nature and Consequences of Reading and Writing. Cambridge: Cambridge University Press.
West, Ann. 1998. First Language Components In the World of Multilingualism: The Benefits of Bilingual Education, A global Perspective. Paper Presented at Innovation in Basic Education: The First Language Component Bridging Approach. Joint Seminar of DECS-Nueva Vizcaya and SIL.
No comments:
Post a Comment