TRANSIENTS, PILGRIMS, SEEKERS (12)

Field Notes N-12

Let us call this the BSL, and it is a code for this place beyond the hills but leads to other hills.

In the scheme of things, it is part of the big city in Central Philippines, another one of those metros that breed wealth and wretchedness.

The structure of wealth in these parts is a mirror image of the same structure of wealth we see in other places in this country.

The result, of course, is wretchedness of the same kind.

The poor who make it big—but not bigger than the big people—become the model poor, and they are exhibited as proofs of the wonders of Philippine democracy.

Let us make use of crude geography here: these hills are where the sun rises, and so they must be in the eastern portion.

Yonder, towards the west, is the big city—or the big cities—with their ports and their sea.

So the ports and the cities and the sea are in the west, while the hills and the poor are in the east.

Except for this monolith of a landmark in these parts, a hotel known for its world-class cuisine, amenities, and buffet dinners for those who can afford.

Those who do not have some hundreds for a single meal, they better get out. A habal-habal driver’s earnings for a day are not even sufficient to pay for just one meal. So much for disparity.

You get past this hotel, up into the hinterlands, up into forestlands before you hit several other landmarks for the rich are hovels sandwiched between hills. If you do not look hard enough, you will not see the squatters’ homes.

From the highway, these are hidden by homes that squatted first, according to the community story, and which induced others to seek a parcel of a land in those shoulders of hills that rolls into creeks and a deep crevice in between hills.

From today’s standards of steps, I calculate between 350-400 steps from its deepest part, the steps leading to the highway. An inexperienced step-climber cannot negotiate the steps in one try.

The cemented steps are a bit too far apart from each other. The steps are made for giants—or those runners that can negotiate one stride with your three strides in a quick dash. I think of the Oscar Pistorius here, yes, that Blade Runner of a guy before the murder of his girlfriend, Reeva Steenkamp, in his home.

The steps do not have the sophistication of the more natural 300-step Lourdes Grotto in Baguio City, nor the 3003-step Linabo Peak in Dipolog City.

The steps are a crude patchwork of cement and some stone, or sometimes just gravel and sand and cement put together to give access to people whose shanties have been built on the hillsides.

Even those who live there cannot navigate that steep incline. Stopping points to catch your breath are in between, not because there was one at all, but because one must not forget to live while living in these parts.

From the rows of houses up on the other hill just a stone’s throw away, an informant tells me a man in his 40s was murdered in May, during the elections.

“Looks like it was an election-related violence,” he tells me.

There is that matter-of-factliness in his voice, and it unnerves me so.

To be killed in this country during the election season when the heat of summer blends with the heat of the election contests of money and will and family honor is a normalized normal.

People simply die during the elections—or they are killed, murdered, salvaged.

The water system is crude as well, with plastic water pipes in blue or black hanging on trees, on the sides of shanties, on rooftops, and just exposed to the elements.

This is the crudest water system I have ever seen in a developed city that prides itself to be landmark of history, Christianity, business, and plain common sense.

No, there is no common sense in water pipes in blue or black hanging like clotheslines in a community so close to the seat of power—either from a capitol or from a mayor’s city hall.

“There will be elections in October,” Jovie Sales tells me. He is an informant I have hired to bring me around, and introduce me to people. A former army man he left the service because he says, he was just tired going around.

One night, on the second night of my hiring him to serve as my night watchman, he brought an unlicensed pistol, perhaps taken from some place in Danao.

“What are you going to do that for?” I accost him.

“For our protection,” he says. “I saw three males last night in their hoodies so no one would recognize them. I believe these are the people who stole the derby roosters.” 

TRANSIENTS, PILGRIMS, SEEKERS (11)

Field Notes N-11

In some sort of way, you do not choose a field site for your research, writing, or whatever illusions of place you have.

In my case, these are all the reasons.

I have known about this squatter’s place some two years ago when I was part of the movement to involve other ethnolinguistic groups in a widespread campaign for the Mother Tongue Based Mother Language Education.

A friend introduced us to another friend who introduced us to another friend, and that friend is a younger brother of a cleric of the Philippine Independent Church based in one city in the United States.

I know the cleric—a humble man who traces his roots in the Ilocos, the northern one. The cleric and I are good friends, very good friends, indeed! 

We were treated to a sumptuous buffet somewhere, in one of those posh hotels overlooking the city.

Beyond, towards the west, is a wide expanse of sea.

We were seated in one of those seats researved for the big people, and I was not.

So, I joined the group of fighters fighting for our freedoms, and here we were enjoying a sumptuous dinner the equivalent of which is a week’s salary of a small man of the city.

But that friend of a friend who invited us to that dinner was a big and important man who drew his salary from the government coffers.

We were sure he will have our meals reimbursed.

But, of course, we did not talk about it.

From where we were, I sauntered, and move out into the gardens that extended to the rolling hill.

There, I spotted shanties—huts—just a spitting distance away.

I did not ask anyone.

I just knew that here is a case of the contradictory.

I told myself, here it is, here it is. Eureka!

This time around, I have learned how to take the habal-habal—and have learned all the tricks needed in going from Point A to Point B.

The following morning, I made it sure to wake up early, did some lazy jogging, and eventually flagged a habal-habal.

Bring me to those shanties beyond that beautiful hotel up in the moutains, please.

What for, sir?

I just want to see the place up the hills and the houses below the hills. 

I live there, sir!

If there is serendipity, this was it.

And so, from this man, I gained entry to this place whose mysteries are going to be unfurled before gradually. Yes, gradually, by living in the same place. 

BSL, Las Islas Filipinas, June 24, 2013

TRANSIENTS, PILGRIMS, SEEKERS (10)

Field Notes Number 10

June 23, 2013, BSL (a site code), Las Islas Filipinas

So this is part of my ethnographic work on a dreamed-of book on the ethnography of human suffering among squatters, the homeless, the wretched, and the slum-dwellers in three big cities in the Philippines. 

It is the start of a long journey. 

It will be a long journey. 

Sometimes, a writer has to run away, just run away.

In my quest for a quiet place, I ended up in a place of disquiet.

Today, I heard the story of what happened last night: of a 22 year old man engaged in charcoal-making, and beheading a man in his 40s. 

I lived close by, just some distance away, and during the dark hours, this sordid thing happened.

It is all over the media now, at least in these parts. 

This a slums area in this big city, and houses of all kinds have been erected, from the most fanciful (because of remittance money) to the most primitive (patches of wood and GI sheets and lots of prayer so the winds would not come). 

It rained hard last night. Hard.

Days before, I heard of several men robbing others of their fighting cocks, of a young man getting into the house of another and helping himself with a laptop owned by a relative who lives in another part of the city.

I have heard of struggles of the poor in these parts—and the night would find me thinking, thinking, thinking. 

Most of the time, I am unable to sleep. 

Most of the time pray for daybreak, for the first light of day.

Oh, to live in these parts, and to live in resistance, to live the very couldron of what redeems and what brings you to the lowest depths of depravity.

The story goes: the older man announced to the public that the younger man is a robber. That was for all others to hear.

The younger man goes to his home, gets a long machete shaped like a happy quarter moon, the one used for felling hardwood for charcoal, accosts the older man, and hacks him straight. Just that—a whacking.

He gets the severed head, puts in plastic, and puts the machete and the severed head in the sack.

He takes a jeepney that plies to the police station. Just the regular jeepney. When he reaches the station, he pays his fare, and surrenders.

I killed a man, he says. And he opens the sack with the machete and the severed head. 

GRAMATIKA TI KONTEMPORANEO NGA ILOKANO--PAKAUNA

PAKAUNA

Idi maipakaammo ken Obispo Mariano A. Madriaga ti gandat ni Reverendo Padre Aloysius Proust, CICM, a mangipablaak iti sinurat ni Reverendo Padre Morice Vanoverbergh, CICM nga Iloko Grammar, kastoy ti insurat ti obispo: “Sapay koma ta daytoy a Gramatika ket mabirokanna ti dalanna saan laeng nga iti lamisaan wenno kaday ti kada misionerio a maibaon iti Kailokuan no di ket kadagiti nalamiis a fiskeria ken faktoria a pagidelataan kadagiti ikan iti Alaska, kadagiti ribu a pagtaengan nga Ilokano iti Hawaii, Guam, ken dagiti estado ti Estados Unidos iti Pasifiko ken iti Louisiana—wenno nasaysayaat pay koma ket kadagiti amin a suli ti lubong a pakakitaan kadagiti Ilokano, dagiti Ilokano a di mangipalubos a manglipat kadagiti umuna nga aweng a nanglallay kadakuada iti pannaturogda a kas maladaga, kadagiti amin a suli a sadiay ket natun-oyanda ti balligi wenno nakabirokanda iti nasayaat a pagbiagan.”

Nasuroken a guduat’ siglo dayta a surat-nga-araraw ni Obispo Madriaga. Idi naipablaak ti sinurat ni Vanoverbergh, nagbalin daytoy a libro a panuli iti reflexivo a panagadal iti pagsasao nga Ilokano.

Iti diakroniko a pakasaritaan ti pagsasao nga Ilokano, daytoy pay laeng a libro ti maysa kadagiti kababagasan kadagiti amin a panagpadas a mangilawlawag iti naturalesa daytoy a pagsasao. Agingga iti dayta a panawenna—naipablaak daytoy idi 1968—adu dagiti imbati daytoy a libro a karit ken pannubok. Ngem nangibati met iti maysa a banag: ti panagbalin daytoy a kas gameng iti laksid ti pannakaipapaigid daytoy a pagsasao iti aginaldaw a panagbiag dagiti Ilokano. Daytoy a fenomenon ti pannakaipapaigid ti pagsasao nga Ilokano ket nagbalin a mitsa ti biag—a nagresulta iti panangabandona dagiti dadduma nga Ilokano iti bukodda a pagsasao.

Maysa a nakas-ang a pasamak daytoy. No panunoten a ti balay ti sansanut nga Ilokano—a ti balay dagiti uppat a kararuana—ket ti pagsasao nga inabandona ken ab-abandonarenda, awan ngatan nakaskas-ang pay ngem iti pasamak a manmano laengen kadagiti patneng nga Ilokano ti addaan tured a mangilablaban iti bukodda a pagsasao.

Adu dagiti makaigapu no apay a kastoy ti nagbanagan ti pagsasao nga Ilokano—a kasla man laeng naudi, tinallikudan, wenno liniputan ti panawen.

A kas man laeng naipaspasuli—wenno impaspasuli.  

 A kas man laeng naiwalinwalin, naipapaigid, naetchapuera—wenno inwalinwalin, impapaigid, inetchapuera.

No isubli, kas pagarigan ti pananglagip iti umuna unay a dokumento iti Ilokano, ti Doctrina Cristiana nga impablaak ni Revereno Padre Francisco Lopez, maysa a sinurat manipud iti panangipatarusna  iti ketekismo ni Bellarmino, adda ngarud umdas a naisurat a historia daytoy a pagsasao, ket ngarud, awan gapuna a manglipattayo.

Ti imasna ket kasla nalipatan—liniputan—ti panawen daytoy a lengguahe ta malaksid laeng iti pannakaipaspasulina, saan daytoy a naikkan iti nainkalintegan a panagrespetar kadagiti institusion ti gimong, kadagiti kultural nga aparato ti nasion-estado.

No ti lengguahe ti maysa a tao ket saan a mabalin a maisingay kenkuana—a saan a mabalin a maisina ti aginaldaw a panagbiagna—saan koma a nagbanag a kastoy ti pagsasao nga Ilokano iti unos ti uppat a siglo a nasurok manipud naipablaak ti Ilokano a version ti Doctrina Cristiana. Agarup aglimanton a siglo manipud idi 1620, ngem agingga ita ket sangsangkabassit-usit ti koleksion a naisurat iti Ilokano idinto a naruay dagiti naisurat iti Tagalog nga intandudo—ken awan-ressat nga ofisial nga itantandudo—ti gobierno ti Filipinas.

Daytoy di-panagparejo a panagitandudo iti nivel nga ofisial ket nagbunga iti kinaawan balanse—ti pannakaungaw ti gagantingan—iti pannakaipromover ken pannakasustenir dagiti dadduma pay a lengguahe iti pagilian. Dagitoy a lengguahe ti mangmangted iti umno ken umisu a pagan-anay dagiti nagkaadu a kultura daytoy a pagilian, ngem anian ta saanda man laeng nga importante, ken saanda nga importante gapu ta saanda a sentral nga isiu iti pannakabukel ti “nasionalisado” a panagpampanunot ken “nasionalisado” a wagas ti panagbiag.  

Iti pannakaitandudo ti “nailian a pagsasao” ken “nailian a kultura” a nakasentro iti hegemoniko a prinsipio ti panagipasdek iti nasion-estado a mangbigbigbig laeng iti poder iti sentro, nagbanag a naiwalinwalin amin nga awan iti sentro. Ditoy a nangrugi ti ofisial a seremonia ti pannakaungaw ti multilinggual ken multinasional a karakter ti pagilian.

Ti inestablisar ti hegemoniko a sentro a nasion-estado ket nasion-estado ti sumagmamano. Ti hegemoniko a nasion-estado ket efektivo a dina imbilang—wenno dina impirpirit—ti internal a bileg ken dinamismo nga adda iti realidad ti multiplisidad.

Ti realidad ti multiplisidad iti kolektivo a panagbiag, a realidad iti diversidad a natural a maimatmatangan iti nakaparsuaan ken iti sibubukel nga universo, ket inaramid ti hegemoniko a sentro nga awanan kuenta a pasamak. Iti serie dagiti ofisial nga aksion ti nasion-estado ket ti pananginagurarna iti sistemiko ken sistematisado a panangungawna iti multiplisidad.

Malaksid iti ritualistiko a panangbigbigna iti daytoy a multiplisidad babaen iti  panangaramidna kadagiti lengguahe ken kultura a kas exibit, awanen makuna pay a pamendision ti nasion-estado iti pannakaitandudo ken pannakaitultuloy koma ti kastoy a basbas ken virtud a tagikukua ti maysa a pagilian a kas iti Filipinas.

Iti edukasion, kas pagarigan, dimteng iti dua nga immoral a punto daytoy nga ofisial nga aramid ti hegemoniko a sentro: umuna, ti pannakaipawil ken pannakaiparit a maaramat dagiti nakaiyanakan, nakasanayan, ken nainkasigudan a lengguahe—a lengguahe iti taeng, iti komunidad, ken iti aginaldaw a panagbiag—iti publiko a domein ti edukasion, ken ti maikadua, ti sistematiko a pannakaipasaknap ti makunkuna a “nasionalisado” a kita ti panagbiag, ti “nasionalisado” nga ethos, ti “nasionalisado” a panagpampanunot.

Kitaentayo ti napasamak iti edukasion, ti maysa kadagiti kangrunaan nga instrumento iti kultura ti nasion-estado.

Ti pagalagadan a bilinggual nga edukasion—pagalagadan nga umok ti di-moral a panagrakrak iti utob-nakem dagiti adalan ti ili—ti nagbalin nga instrumento ti pannakarakrak met kadagiti adalan ti ili kadagiti nakaiyanakan, nakasanayan, ken nainkasigudan nga adal ken ammoda.

Dawdawaten—ar-aramiden a rekisito—ti bilinggual nga edukasion ti pannakaedukar dagiti umili nga awan iti hegemoniko a sentro iti lengguahe nga agpada nga estranghero kadakuada! No ti justo a prinsipio ti edukasion ket ti pannakahulma ti utob-nakem ti adalan, kasano koma a mahulma dayta nga utob-nakem no ti mangibabaet iti daytoy a proseso ti panaghulma—ti edukasion mismo—ket dua nga estranghero nga instrumento?

Masapul—nasken ken rumbeng—a jusgaantayo ti kastoy: a di moral ti kastoy nga aramid, nga immoral daytoy gapu iti efektona, no di man ketdi immoral gapu iti intension ken dagiti wagas nga ar-aramatenna tapno maisayangkat ti makunkuna a lobotomisasion: ti pannakasukat ti utek dagiti adalan tapno iti kasta, iti maisukat nga utek, ket ti utek a kayat ti nasion-estado nga agam-amangaw ken di mangipirpirit iti nainsarikedkedan a karbengan dagiti umili iti kabukbukodanda a lengguahe ken kultura.

Iti naglabas a walopulo a tawen manipud idi pirmaan daydi dati a Presidente Manuel Quezon ti acta a nangideklara iti pannakaforma iti “nailian a pagsasao”, nasaksiantayo dagiti nagkaadu a salamangka iti nagan daytoya a “nailian a pagsasao”.

Adu a rekursos ti nasion-estado ti naipan iti pannakapadur-as kadaytoy a “nailian a pagsasao” ket nabati nga umap-apal dagiti “nailian” a pagsasao dagiti sabali pay nga ili, kas koma ti ili dagiti Ilokano, ti ili dagiti Bikolano, ti ili dagiti Ilonggo, ti ili dagiti Cebuano, ti ili dagiti Kapampangan, ti ili dagiti Pangasinense, ti ili dagiti Waray, ti ili dagiti Maranaw, ti ili dagiti Tausog, ken adu pay.

Dandani agduagasut a nasion-nga-ili ti mangbukbukel iti Filipinas, ngem dudua nga “ili” laeng ti naikkan iti basbas: ti “ili” a Tagalog, ken ti “ili” nga Ingles—dua nga ili nga agpada nga adda iti sentro ti poder, sentro ti komersio, sentro ti pulitika, sentro ti ekonomia. Iti sabali a bangir ket ti maregmeg dayta a basbas manipud iti nasion-estado—no adda pay nabati a maregmeg. Dagitoy dagiti sangsangkabadding a sangsangkamurkat a maregmeg a naipuruak dagiti naiwalinwalin nga ili no makalagip ti mangiwalwalinwalin a nafavoran nga “ili”—ken no makalagip ti nasion-estado.

Iti las-ud ti walo a dekada, kastoy ti pammati a naimula iti daytoy lobotomisado nga isip: a ti salakan ti ili—a ti salakan ti pagilian—ket adda iti nagkaysa a pagsasao, nagkaysa nga isip, nagkaysa a panunot. Ti konseptualisasion ti ‘maysa/nagkaysa’ ket konseptualisasion nga awanan variedad, fasista, maymaysa ken maymaysa laeng, ken aminen a kontrol iti daytoy a panagkaykaysa ket masapul iti sistema ti pannusa. Kadagiti naglabas a panawen iti sistema ti basar nga edukasion iti Filipinas, mamulta dagiti estudiante nga agsao iti bukodda a pagsasao, ket ti multada ket kapateg ti panggatang iti meriendada. Wenno pangngaldaw no ad-adu pay ti kibaltangda. Anian a panaglablabes dagitoy—anian a kinalabes!  

Itan ta naisubli ti nakasanayan a pagsasao kadagiti eskuelaan agingga iti maikanem a grado segun iti provision ti maysa nga acta republika iti edukasion iti nakaiyanakan a pagsasao, maikkan manen iti nainkalintegan a publiko nga espasio ti pagsasao nga Ilokano. Maysa daytoy a kita ti panagballigi iti pannakidangadang iti nagan ti managwaywayas nga edukasion. Ngem daytoy ket umuna laeng nga addang. Ti pantok ti balligi ket adda iti ngato, ket dagitoy umuna nga addang ket adda pay laeng iti arsadanan dayta a pantok.

Iti pannakaisurat daytoy a Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano—nga iyab-ababatayo a kas Gramatika Ilokano kadagiti sabali a bensa daytoy a libro—dagitoy nga adalan kadagiti basar nga edukasion ti adda iti panunottayo.

Kasta met nga adda a kas buribor ti isip—buribor nga etikal ken moral, ken ngarud buribor a mapagparnuay—dagiti adalan iti masissistematisar ita a Panagadal Ilokano ken Panagadal Amianan, dua nga agripping a sistema ti panagammo ken panagadal iti kontexto ti Filipinologia. Dagitoy nga adalan ket addada kadagiti kolehio ken universidad, ngem addada nga agpampanunot kadagiti wagas tapno maisayangkat ti sistematiko ken mapagpalnuad a programa iti dekolonisasion iti utek. Siaammoda iti dua a wagas ti immoral a kolonisasion: (a) ti kolonisasion nga aggapu iti ruar, ken (b) ti kolonisasion nga aggapu iti uneg, partikular ti aggapu iti hegemoniko a sentro ken binasbasan—ken agtultuloy a basbasbasan—ti nasion-estado.

---

Iti bukodko a padas a kas mangisursuro ken koordinador iti Panagadal Ilokano iti Universidad ti Hawaii iti Manoa iti Estados Unidos, adu dagiti nagbalin a leksion kaniak.

Umuna daytoy ti panangbigbigko nga adda dagiti fuerza a rumbeng laeng nga akseptaren, ken no kasapulan, rumbeng laeng a sangnguen a situtured. Kadagupan dagiti amin nga universidad iti entiro nga Estado Unidos ken iti entiro a lubong, ti laeng Universidad ti Hawaii iti Manoa ti addaan iti kastoy a programa a mangmangted iti panagsanay ken mangiyal-allatiw iti abilidad iti Panagadal Ilokano kadagiti adalan iti wagas a sistematiko, sistematisado, ken formal—ken formal gapu iti akademiko a kontexto daytoy. Ken gapu ta daytoy a formal a panagsanay ken panagadal ket maysa nga akademiko a digri, importante ditoy ti naurnos a pannakaiyallatiw kadagiti ammo iti panangnamnama a maiyallatiwto met dagiti adalan dagitoy kadagiti sumarsaruno kadakuada.

Maikadua ti importansia ti nabukel—ti holistiko—a panangasintada iti makunkuna a Panagadal Ilokano. Masapul ditoy ti virtud—ti nabiag a babato nga aggapu iti naingganggantingan a panaglalaok dagiti amin nga aspekto ti panagadal iti lengguahe nga Ilokano, ti relasion daytoy iti kultura dagiti Ilokano, ti relasion daytoy kadagiti kultura ti Filipinas agraman iti kontexto ti diversidad, ken ti relasion daytoy kadagiti nagduduma nga exiliko ken migrante a komunidad nga Ilokano iti uneg ken ruar ti Filipinas.

Maikatlo ti experimentasion—ti awanan-patingga nga experimentasion—tapno iti kasta ket makadiskubre kadagiti baro nga ammo ken sabali a laing nga iyallatiw iti adalan.

Daytoy a Gramatika Ilokano ket bunga ti pito a tawen nga experimentasion iti Universidad ti Hawaii, experimentasion a nangrugi pay laeng iti Universidad ti Filipinas idi nangisuroak sadiay iti pagsasao ken literatura nga Ilokano iti di-graduado ken graduado a programa.

Ti kaudian a laboratorio daytoy a libro ket ti Ilokano 451: Structure of Ilokano. Ngarud, agyamanak kadagiti adu a rag-ok ken ragsak, kadagiti katawa ken garakgak, ken kadagiti reklamo ken panagyaman a naggapu kadagiti amin a nagpasar iti daytoy a kurso. Adda nagkaykaysa nga observasion dagiti nagbalin nga adalak: Narigat, kunada. Dagiti dadduma ket intensifikado pay a reklamo: Nakarigrigat! Ngem gapu kadagitoy a reklamoda, pinampanunotko dagiti wagas tapno mapagbalinko a nalag-an ti babantot nga adda iti barukong, puso, ken uppat a kararuada. Saan a rumbeng nga isuda ti agyaman kaniak: Siak ti rumbeng nga agyaman kadakuada gapu ta nakasursuroak—adu ti nasursurok—iti panangisurok kadakuada.

Kas kadagiti amin a libro ti gramatika, saan a final dagiti adda ditoy.

Daytoy ti kaunnaan a libro iti gramatika iti Ilokano a naisurat iti Ilokano, ket ngarud, expektaren dagiti adalan, kasta metten dagiti agbasa iti daytoy, ti nagkaadu nga experimentasion, dagiti arbitrario a solusion kadagiti diskursivo a parikut, ken dagiti tentativo a sungbat kadagiti nagkaadu a saludsod.

Nalaklaka nga amang ti mangiyadal iti bukod a lengguahe nga aramat dagiti kolonial a pagsasao.

Narigrigat—ken nakarigrigat—ti mangted iti palawag kadagiti parikut iti bukod a pagsasao, palawag nga ibabaet met laeng mismo ti bukod a pagsasao no ti edukasion a nasagrap iti bukod nga ili, iti bukod a pagilian, ket edukasion a kolonial, wenno edukasion a ni kaano man ket di nangted iti gundaway tapno maedukaranka iti bukodmo a pagsasao.

Ngem amin dagitoy ket nagbalin a karit kaniak.

Ita, idatonko daytoy a Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano—gramatika a naisurat iti Ilokano—iti agdama ken sumaruno a generasion dagiti iskolar iti Panagadal Ilokano.     

Sors: A Solver Agcaoili, Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano (Honolulu: Undertow Books, 2013). 

GRAMATIKA TI KONTEMPORANEO NGA ILOKANO-CONCLUDING CHAPTER

Bensa XII

PANGGUGOP

Maysa a sibibiag a pagsasao ti Ilokano.

No ti maysa a pagsasao ket agtultuloy nga ar-aramaten ti komunidadna, adda dua a dinamiko a banag a mapasak iti daytoy.

Umuna, ti panagilukatna iti bukodna a lubong kadagiti fuerza ti aglawlawna, ket ngarud, ti pangilukatna kadagiti posible a karit ti panagbalbaliw manipud iti ruar daytoy.

Maikadua, ti panagserradona tapno iti kasta, iti laksid ti panagbalbaliwna ket maaramidanna a protektaran ken isustenir dagiti nain-ubogan a naturalesa ken kababalinna. Kayatna a sawen, aglaok dagitoy dua a fuerza iti dinamiko ti Ilokano a kas sibibiag a lengguahe: addanto dagiti agbaliw, ngem addanto met dagiti saan a maafektaran dayta a panagbalbaliw.

Awan kontradiksion dagiti kakastoy a fenomenon, iti man lengguahe wenno kultura, iti man biag ti tao wenno iti gimong. Ta kasta a talaga ti naturalesa ti biag a pangtao—ti naturalesa ti panagbalbaliw a karipping ti panagbiag mismo.

No kitaen iti evolusionario a perspektivo ti nagbaliwan ti pagsasao nga Ilokano sipud iti am-ammo ita nga umuna unay a rekord ti pannakaisuratna iti Doctrina Cristiana agarup liman a siglo ti napalabas, adun ti nangitarayan ti kontemporaneo nga Ilokano iti daydi dati a wagas ti panagipeksana manipud iti duogan a kur-itan nga ita ket manmano laengen ti makaammo ken makabasa.

Ngem saanna a kayat a sawen a napukawen ti pagsasao nga Ilokano gapu iti kastoy a radikal a panagbalbaliw. Ketdi, ipakita daytoy diakroniko a panagsirig a ti maysa a pagsasao ket agtultuloy nga isu met laeng daytoy a pagsasao numan pay posible a saan a kas iti datin.

Ta adu ta adu ngamin dagiti external ken internal a fuerza a rumbeng nga iraman iti panangadal iti maysa a pagsasao.

Iti kaso ti pagsasao nga Ilokano, kas pagarigan, adu dagiti naglalabbet a fuerza a kaaduan dagitoy ket awan iti kontrol ti pagsasao mismo, wenno dagiti agsasao. Kaaduan dagitoy a fuerza ket fuerza nga aggapu iti ruar ti lengguahe, kas iti naglabbet a fuerza ti external ken internal a kolonisasion.

Ti importante ita ket ti kaadda ti pagsasao nga Ilokano ken ti agtultuloy a historikal a panagkitakit daytoy a maungaw ken ungawen dagitoy a fuerza  a mangisigsiguro a no awan aramiden ni Ilokano iti pagsasaona, sierto a mairamanton daytoy kadagiti mai-exhibit a paset ti maysa a naungawen—ken napukawen—a kultura.

Iti laksid dagitoy a nabileg a fuerza, masindadaan ti pagsasao nga Ilokano a makinbinnayag iti puli ken komunidad nga Ilokano aginggat’ kasapulan.

Dagiti individual ken kolektivo nga aramid dagiti mangmangged iti kultura ket di mainsasaan a bubon ti maysa a fuerza tapno daytoy a panagkitakit—daytay di panangakseptar iti pannakapukaw ken pannakaungaw—ket masustenir aginggat’ inggana.

Iti kalkulasion nga adda nasursurok a sangapulo a million nga Ilokano nga agsarsarita iti Ilokano, makita a saan a nalaka ti kastoy a panangungaw ken panangpukaw.

Ngem saanna a kayat a sawen nga uray narigat a pukawen ti sangapulo a million a tao—uray no adda rigrigatna nga ungawen dagitoy—saan met a mabalin a mapukaw kadakuada ti lengguaheda.

Alisto ti panangsibbarut iti lengguahe ti maysa a tao babaen iti operasion ti di naindemokratikuan a fuersa, babaen ti panagaramat kadagiti fasistiko nga instrumento ti gimong, ken babaen ti iyaapela a kankanayon iti doktrina ti panagkaykaysa iti nagan dagiti sumagmamano a nabibileg ken natutura a tao. Aregluen laeng dagiti fuerza ti gimong, partikular ti fuerza ti edukasion ken popular a kultura, ket mabati dagiti Ilokano nga agmalmalanga. Adu dagiti nagkaadu nga ejemplo iti kasaysayan ti mangitudo a posible a mapukaw ti maysa a tao ti lengguahena—no dina aluadan, no di agannad, no di agtultuloy nga agkitakit.  

Daytoy ti patigmaan nga ibatbatiyo iti daytoy a Gramatika Ilokano.

Ti maysa a gramatika ti maysa a lengguahe ket gramatika met laeng ti kinatao, ket isomorfiko dagitoy dua a konsepto.

No imapa ti katatao ti maysa a puli, di mainsasaan a ti mangibabaet iti dayta a panagimapa ket ti lengguahe mismo dayta a puli—a babaen kadaytoy a lengguahe ket mastrektayo ti sagrado nga universo dagiti kameng ti dayta a puli.

Ngarud, dagiti version ti kinapudno, dagiti version ti no anian ti kaibatogan ti biag, ken dagiti version ti pannakipagili, iti man ili wenno iti universo—amin dagitoy—ket iparparipirip mismo ti lengguahe ti tao.

Babaen iti lengguahe a pangtao, maaddaan ti tao iti universal a mangibabaet tapno iti kasta ket matukodna ti kaadalman, mapaksiatna ti buteng, mainagananna ti pakarikutanna, ken magtengna ti pantok dagiti ar-ararawna.

Maysa pay, adda iti laksid ti kaadda dagiti balikas ti maysa a pagsasao pay a pagsasao nga awanan sao: ti pagsasao ti ulimek.

Adda dagiti balikas iti labes dagiti balikas: ti balikas ti silensio, ti balikas dagiti espasio, ti balikas nga adda iti rengngat dagiti uni, aweng, ken ringgor.

Kunada nga agsasao—nga agbalbalikas ti maysa a tao—gapu ta adu ti kayatna a maammuan, nga adu ti kayatna a maawatan, nga adu a di-pannakaawat ti kayatna a mapukaw tapno mapasamak ti sanut, adal, panaglaing, panagimbag.

No magtangen ti tao dayta a nivel—ti nivel ti justo ken umisu ken umanayen a pannakaawat—saannan a masapul ti lengguahena. Ti laengen masapulna ket ti inna panagulimek tapno iti kasta, iti lengguahe ti ulimek ket maammuanna amin a kayatna a maammuan.

Kabayatanna, masapul a sangnguen ti pagsasao nga Ilokano dagiti nagkaadu nga annongenna.

Umuna ditoy ti pudpudno a panangibabaetna iti pannakaadal ken pannakaawat kadagiti indigeno a laing ni Ilokano.

Nagkaadu kadagitoy a kinalaing ti di pay naadal, di pay naawatan, di pay nasukisok, ken di pay naisurat. Saan nga umno nga aguray manen ni Ilokano iti walopulo a tawen tapno iti kasta ket marugianna—wenno mairugina—ti kastoy a panagadal.

Ti Karit ti Intelektualisasion—Ken Intelektualisado a Diskurso

Iti saan a palpalikawkaw a panagipaliwanag, ti intelektualisado a lengguahe ket kabaelanna nga ibabaet dagiti amin nga adal iti amin a domein, wenno amin ng aspekto iti biag ti maysa a puli nga agtagikua iti maysa a lengguahe.

Maysa kadagiti dawdawaten ti intelektualisado a diskurso ket ti kinabaknang ti duogan ken kabaruanan a konsepto—konsepto nga addaan iti materialidad kadagiti balikas—ti maysa a lengguahe. 

Iti agdama, manmano laeng ti mangar-aramat iti Ilokano iti domein ti siensia ken teknologia, iti domein ti matematika, iti domein dagiti formal a panagadal iti publiko nga administrasion ket panagaramid iti linteg, iti domein ti medisina ken salun-at, iti domein ti kultura a popular, iti domein ti linteg, ken iti domein ti mas media.

Malaksid kadagiti sumagmamano a lokal nga estasion ti radio ken saggaysa a babasaen, awanen ti pakakitaan pay wenno pakangngegan iti Ilokano. Uray kadagiti taeng nga Ilokano, kas pagarigan, lauklaok nga Ilokano ti adda sadiay, a kayatna a sawen ket napukawen ti integridad ti Ilokano a kas aginaldaw a pagsasao a mapagtalkan koma a mangibabaet iti kinsangtifikado ti aginaldaw a panagbiag.

Karit ti Pannakapabaknang ti Vokabulario

Tapno nainkalintegan a maisayangkat ti intelektual ken intelektualisado a diskurso, masapul ti klarado ken intensional a pannakapabaknang ti agdama a vokabulario nga Ilokano.

No idasig daytoy kadagiti nakadardaras a panagbalbaliw ti lengguahe ti siensia ken teknologia, di mainsasaan a di makakamat ti pagsasao nga Ilokano.

Saan a mabalin ditoy ti aktitud a mangibagbaga a “talaga a kasta”.

Ti rumbeng nga aktitud ket ti panangisiguro a ti pagsasao nga Ilokano ket kabaelanna nga ipeksa ti biag dagiti Ilokano iti amin a panawen—iti duogan a panawen, iti agdama a panawen, ken iti panawen nga umay. 

Ngarud, importante ditoy ti repertorio ti pagsasao nga Ilokano.

Kadagitoy a panawen, ti pulis ti lengguahe ti liklikan ta daytoy ket agdadata nga evanghelista ti kapanunotan a purista, a maysa a kapanunotan nga awanan punget iti pakasaritaan, ken iti realidad ti engkuentro dagiti pagsasao ken kultura.

Panangdagullit

Iti singasingtayo a panangbigbig kadagiti amin a tinawid nga uni ti pagsasao nga Ilokano iti kontexto ti kolonial ken postkolonial a pakasaritaan daytoy—singasing a mangiruprupir iti 30 nga letra ti alfabeto—mamatitayo a maysa daytoy a wagas ti pannakapabaknang ti vokabulario, ket ngarud, pannakapabaknang ken panagbalin nga intelektualisado, ti diskurso nga Ilokano.

Maysa pay a wagas ti panangitag-ay iti diskurso nga Ilokano nga ibabaet ti pagsasao nga Ilokano ket ti kalkulado a panagpropriarna—ti panagbulod a din panagisubli, ti panagbulod a panangtagikua—kadagiti konsepto, termino, vokabulario, ken idea nga awan kenkuana tapno iti kasta agbanag a mapalawa ti pagsasao nga Ilokano ti intelektualisado ken maitutop a deskripsion dagiti nabaknang a padas dagiti Ilokano.    

Sors: A Solver Agcaoili, Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano (Honolulu: Undertow Books, 2013).