GRAMATIKA TI KONTEMPORANEO NGA ILOKANO--PAKAUNA

PAKAUNA

Idi maipakaammo ken Obispo Mariano A. Madriaga ti gandat ni Reverendo Padre Aloysius Proust, CICM, a mangipablaak iti sinurat ni Reverendo Padre Morice Vanoverbergh, CICM nga Iloko Grammar, kastoy ti insurat ti obispo: “Sapay koma ta daytoy a Gramatika ket mabirokanna ti dalanna saan laeng nga iti lamisaan wenno kaday ti kada misionerio a maibaon iti Kailokuan no di ket kadagiti nalamiis a fiskeria ken faktoria a pagidelataan kadagiti ikan iti Alaska, kadagiti ribu a pagtaengan nga Ilokano iti Hawaii, Guam, ken dagiti estado ti Estados Unidos iti Pasifiko ken iti Louisiana—wenno nasaysayaat pay koma ket kadagiti amin a suli ti lubong a pakakitaan kadagiti Ilokano, dagiti Ilokano a di mangipalubos a manglipat kadagiti umuna nga aweng a nanglallay kadakuada iti pannaturogda a kas maladaga, kadagiti amin a suli a sadiay ket natun-oyanda ti balligi wenno nakabirokanda iti nasayaat a pagbiagan.”

Nasuroken a guduat’ siglo dayta a surat-nga-araraw ni Obispo Madriaga. Idi naipablaak ti sinurat ni Vanoverbergh, nagbalin daytoy a libro a panuli iti reflexivo a panagadal iti pagsasao nga Ilokano.

Iti diakroniko a pakasaritaan ti pagsasao nga Ilokano, daytoy pay laeng a libro ti maysa kadagiti kababagasan kadagiti amin a panagpadas a mangilawlawag iti naturalesa daytoy a pagsasao. Agingga iti dayta a panawenna—naipablaak daytoy idi 1968—adu dagiti imbati daytoy a libro a karit ken pannubok. Ngem nangibati met iti maysa a banag: ti panagbalin daytoy a kas gameng iti laksid ti pannakaipapaigid daytoy a pagsasao iti aginaldaw a panagbiag dagiti Ilokano. Daytoy a fenomenon ti pannakaipapaigid ti pagsasao nga Ilokano ket nagbalin a mitsa ti biag—a nagresulta iti panangabandona dagiti dadduma nga Ilokano iti bukodda a pagsasao.

Maysa a nakas-ang a pasamak daytoy. No panunoten a ti balay ti sansanut nga Ilokano—a ti balay dagiti uppat a kararuana—ket ti pagsasao nga inabandona ken ab-abandonarenda, awan ngatan nakaskas-ang pay ngem iti pasamak a manmano laengen kadagiti patneng nga Ilokano ti addaan tured a mangilablaban iti bukodda a pagsasao.

Adu dagiti makaigapu no apay a kastoy ti nagbanagan ti pagsasao nga Ilokano—a kasla man laeng naudi, tinallikudan, wenno liniputan ti panawen.

A kas man laeng naipaspasuli—wenno impaspasuli.  

 A kas man laeng naiwalinwalin, naipapaigid, naetchapuera—wenno inwalinwalin, impapaigid, inetchapuera.

No isubli, kas pagarigan ti pananglagip iti umuna unay a dokumento iti Ilokano, ti Doctrina Cristiana nga impablaak ni Revereno Padre Francisco Lopez, maysa a sinurat manipud iti panangipatarusna  iti ketekismo ni Bellarmino, adda ngarud umdas a naisurat a historia daytoy a pagsasao, ket ngarud, awan gapuna a manglipattayo.

Ti imasna ket kasla nalipatan—liniputan—ti panawen daytoy a lengguahe ta malaksid laeng iti pannakaipaspasulina, saan daytoy a naikkan iti nainkalintegan a panagrespetar kadagiti institusion ti gimong, kadagiti kultural nga aparato ti nasion-estado.

No ti lengguahe ti maysa a tao ket saan a mabalin a maisingay kenkuana—a saan a mabalin a maisina ti aginaldaw a panagbiagna—saan koma a nagbanag a kastoy ti pagsasao nga Ilokano iti unos ti uppat a siglo a nasurok manipud naipablaak ti Ilokano a version ti Doctrina Cristiana. Agarup aglimanton a siglo manipud idi 1620, ngem agingga ita ket sangsangkabassit-usit ti koleksion a naisurat iti Ilokano idinto a naruay dagiti naisurat iti Tagalog nga intandudo—ken awan-ressat nga ofisial nga itantandudo—ti gobierno ti Filipinas.

Daytoy di-panagparejo a panagitandudo iti nivel nga ofisial ket nagbunga iti kinaawan balanse—ti pannakaungaw ti gagantingan—iti pannakaipromover ken pannakasustenir dagiti dadduma pay a lengguahe iti pagilian. Dagitoy a lengguahe ti mangmangted iti umno ken umisu a pagan-anay dagiti nagkaadu a kultura daytoy a pagilian, ngem anian ta saanda man laeng nga importante, ken saanda nga importante gapu ta saanda a sentral nga isiu iti pannakabukel ti “nasionalisado” a panagpampanunot ken “nasionalisado” a wagas ti panagbiag.  

Iti pannakaitandudo ti “nailian a pagsasao” ken “nailian a kultura” a nakasentro iti hegemoniko a prinsipio ti panagipasdek iti nasion-estado a mangbigbigbig laeng iti poder iti sentro, nagbanag a naiwalinwalin amin nga awan iti sentro. Ditoy a nangrugi ti ofisial a seremonia ti pannakaungaw ti multilinggual ken multinasional a karakter ti pagilian.

Ti inestablisar ti hegemoniko a sentro a nasion-estado ket nasion-estado ti sumagmamano. Ti hegemoniko a nasion-estado ket efektivo a dina imbilang—wenno dina impirpirit—ti internal a bileg ken dinamismo nga adda iti realidad ti multiplisidad.

Ti realidad ti multiplisidad iti kolektivo a panagbiag, a realidad iti diversidad a natural a maimatmatangan iti nakaparsuaan ken iti sibubukel nga universo, ket inaramid ti hegemoniko a sentro nga awanan kuenta a pasamak. Iti serie dagiti ofisial nga aksion ti nasion-estado ket ti pananginagurarna iti sistemiko ken sistematisado a panangungawna iti multiplisidad.

Malaksid iti ritualistiko a panangbigbigna iti daytoy a multiplisidad babaen iti  panangaramidna kadagiti lengguahe ken kultura a kas exibit, awanen makuna pay a pamendision ti nasion-estado iti pannakaitandudo ken pannakaitultuloy koma ti kastoy a basbas ken virtud a tagikukua ti maysa a pagilian a kas iti Filipinas.

Iti edukasion, kas pagarigan, dimteng iti dua nga immoral a punto daytoy nga ofisial nga aramid ti hegemoniko a sentro: umuna, ti pannakaipawil ken pannakaiparit a maaramat dagiti nakaiyanakan, nakasanayan, ken nainkasigudan a lengguahe—a lengguahe iti taeng, iti komunidad, ken iti aginaldaw a panagbiag—iti publiko a domein ti edukasion, ken ti maikadua, ti sistematiko a pannakaipasaknap ti makunkuna a “nasionalisado” a kita ti panagbiag, ti “nasionalisado” nga ethos, ti “nasionalisado” a panagpampanunot.

Kitaentayo ti napasamak iti edukasion, ti maysa kadagiti kangrunaan nga instrumento iti kultura ti nasion-estado.

Ti pagalagadan a bilinggual nga edukasion—pagalagadan nga umok ti di-moral a panagrakrak iti utob-nakem dagiti adalan ti ili—ti nagbalin nga instrumento ti pannakarakrak met kadagiti adalan ti ili kadagiti nakaiyanakan, nakasanayan, ken nainkasigudan nga adal ken ammoda.

Dawdawaten—ar-aramiden a rekisito—ti bilinggual nga edukasion ti pannakaedukar dagiti umili nga awan iti hegemoniko a sentro iti lengguahe nga agpada nga estranghero kadakuada! No ti justo a prinsipio ti edukasion ket ti pannakahulma ti utob-nakem ti adalan, kasano koma a mahulma dayta nga utob-nakem no ti mangibabaet iti daytoy a proseso ti panaghulma—ti edukasion mismo—ket dua nga estranghero nga instrumento?

Masapul—nasken ken rumbeng—a jusgaantayo ti kastoy: a di moral ti kastoy nga aramid, nga immoral daytoy gapu iti efektona, no di man ketdi immoral gapu iti intension ken dagiti wagas nga ar-aramatenna tapno maisayangkat ti makunkuna a lobotomisasion: ti pannakasukat ti utek dagiti adalan tapno iti kasta, iti maisukat nga utek, ket ti utek a kayat ti nasion-estado nga agam-amangaw ken di mangipirpirit iti nainsarikedkedan a karbengan dagiti umili iti kabukbukodanda a lengguahe ken kultura.

Iti naglabas a walopulo a tawen manipud idi pirmaan daydi dati a Presidente Manuel Quezon ti acta a nangideklara iti pannakaforma iti “nailian a pagsasao”, nasaksiantayo dagiti nagkaadu a salamangka iti nagan daytoya a “nailian a pagsasao”.

Adu a rekursos ti nasion-estado ti naipan iti pannakapadur-as kadaytoy a “nailian a pagsasao” ket nabati nga umap-apal dagiti “nailian” a pagsasao dagiti sabali pay nga ili, kas koma ti ili dagiti Ilokano, ti ili dagiti Bikolano, ti ili dagiti Ilonggo, ti ili dagiti Cebuano, ti ili dagiti Kapampangan, ti ili dagiti Pangasinense, ti ili dagiti Waray, ti ili dagiti Maranaw, ti ili dagiti Tausog, ken adu pay.

Dandani agduagasut a nasion-nga-ili ti mangbukbukel iti Filipinas, ngem dudua nga “ili” laeng ti naikkan iti basbas: ti “ili” a Tagalog, ken ti “ili” nga Ingles—dua nga ili nga agpada nga adda iti sentro ti poder, sentro ti komersio, sentro ti pulitika, sentro ti ekonomia. Iti sabali a bangir ket ti maregmeg dayta a basbas manipud iti nasion-estado—no adda pay nabati a maregmeg. Dagitoy dagiti sangsangkabadding a sangsangkamurkat a maregmeg a naipuruak dagiti naiwalinwalin nga ili no makalagip ti mangiwalwalinwalin a nafavoran nga “ili”—ken no makalagip ti nasion-estado.

Iti las-ud ti walo a dekada, kastoy ti pammati a naimula iti daytoy lobotomisado nga isip: a ti salakan ti ili—a ti salakan ti pagilian—ket adda iti nagkaysa a pagsasao, nagkaysa nga isip, nagkaysa a panunot. Ti konseptualisasion ti ‘maysa/nagkaysa’ ket konseptualisasion nga awanan variedad, fasista, maymaysa ken maymaysa laeng, ken aminen a kontrol iti daytoy a panagkaykaysa ket masapul iti sistema ti pannusa. Kadagiti naglabas a panawen iti sistema ti basar nga edukasion iti Filipinas, mamulta dagiti estudiante nga agsao iti bukodda a pagsasao, ket ti multada ket kapateg ti panggatang iti meriendada. Wenno pangngaldaw no ad-adu pay ti kibaltangda. Anian a panaglablabes dagitoy—anian a kinalabes!  

Itan ta naisubli ti nakasanayan a pagsasao kadagiti eskuelaan agingga iti maikanem a grado segun iti provision ti maysa nga acta republika iti edukasion iti nakaiyanakan a pagsasao, maikkan manen iti nainkalintegan a publiko nga espasio ti pagsasao nga Ilokano. Maysa daytoy a kita ti panagballigi iti pannakidangadang iti nagan ti managwaywayas nga edukasion. Ngem daytoy ket umuna laeng nga addang. Ti pantok ti balligi ket adda iti ngato, ket dagitoy umuna nga addang ket adda pay laeng iti arsadanan dayta a pantok.

Iti pannakaisurat daytoy a Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano—nga iyab-ababatayo a kas Gramatika Ilokano kadagiti sabali a bensa daytoy a libro—dagitoy nga adalan kadagiti basar nga edukasion ti adda iti panunottayo.

Kasta met nga adda a kas buribor ti isip—buribor nga etikal ken moral, ken ngarud buribor a mapagparnuay—dagiti adalan iti masissistematisar ita a Panagadal Ilokano ken Panagadal Amianan, dua nga agripping a sistema ti panagammo ken panagadal iti kontexto ti Filipinologia. Dagitoy nga adalan ket addada kadagiti kolehio ken universidad, ngem addada nga agpampanunot kadagiti wagas tapno maisayangkat ti sistematiko ken mapagpalnuad a programa iti dekolonisasion iti utek. Siaammoda iti dua a wagas ti immoral a kolonisasion: (a) ti kolonisasion nga aggapu iti ruar, ken (b) ti kolonisasion nga aggapu iti uneg, partikular ti aggapu iti hegemoniko a sentro ken binasbasan—ken agtultuloy a basbasbasan—ti nasion-estado.

---

Iti bukodko a padas a kas mangisursuro ken koordinador iti Panagadal Ilokano iti Universidad ti Hawaii iti Manoa iti Estados Unidos, adu dagiti nagbalin a leksion kaniak.

Umuna daytoy ti panangbigbigko nga adda dagiti fuerza a rumbeng laeng nga akseptaren, ken no kasapulan, rumbeng laeng a sangnguen a situtured. Kadagupan dagiti amin nga universidad iti entiro nga Estado Unidos ken iti entiro a lubong, ti laeng Universidad ti Hawaii iti Manoa ti addaan iti kastoy a programa a mangmangted iti panagsanay ken mangiyal-allatiw iti abilidad iti Panagadal Ilokano kadagiti adalan iti wagas a sistematiko, sistematisado, ken formal—ken formal gapu iti akademiko a kontexto daytoy. Ken gapu ta daytoy a formal a panagsanay ken panagadal ket maysa nga akademiko a digri, importante ditoy ti naurnos a pannakaiyallatiw kadagiti ammo iti panangnamnama a maiyallatiwto met dagiti adalan dagitoy kadagiti sumarsaruno kadakuada.

Maikadua ti importansia ti nabukel—ti holistiko—a panangasintada iti makunkuna a Panagadal Ilokano. Masapul ditoy ti virtud—ti nabiag a babato nga aggapu iti naingganggantingan a panaglalaok dagiti amin nga aspekto ti panagadal iti lengguahe nga Ilokano, ti relasion daytoy iti kultura dagiti Ilokano, ti relasion daytoy kadagiti kultura ti Filipinas agraman iti kontexto ti diversidad, ken ti relasion daytoy kadagiti nagduduma nga exiliko ken migrante a komunidad nga Ilokano iti uneg ken ruar ti Filipinas.

Maikatlo ti experimentasion—ti awanan-patingga nga experimentasion—tapno iti kasta ket makadiskubre kadagiti baro nga ammo ken sabali a laing nga iyallatiw iti adalan.

Daytoy a Gramatika Ilokano ket bunga ti pito a tawen nga experimentasion iti Universidad ti Hawaii, experimentasion a nangrugi pay laeng iti Universidad ti Filipinas idi nangisuroak sadiay iti pagsasao ken literatura nga Ilokano iti di-graduado ken graduado a programa.

Ti kaudian a laboratorio daytoy a libro ket ti Ilokano 451: Structure of Ilokano. Ngarud, agyamanak kadagiti adu a rag-ok ken ragsak, kadagiti katawa ken garakgak, ken kadagiti reklamo ken panagyaman a naggapu kadagiti amin a nagpasar iti daytoy a kurso. Adda nagkaykaysa nga observasion dagiti nagbalin nga adalak: Narigat, kunada. Dagiti dadduma ket intensifikado pay a reklamo: Nakarigrigat! Ngem gapu kadagitoy a reklamoda, pinampanunotko dagiti wagas tapno mapagbalinko a nalag-an ti babantot nga adda iti barukong, puso, ken uppat a kararuada. Saan a rumbeng nga isuda ti agyaman kaniak: Siak ti rumbeng nga agyaman kadakuada gapu ta nakasursuroak—adu ti nasursurok—iti panangisurok kadakuada.

Kas kadagiti amin a libro ti gramatika, saan a final dagiti adda ditoy.

Daytoy ti kaunnaan a libro iti gramatika iti Ilokano a naisurat iti Ilokano, ket ngarud, expektaren dagiti adalan, kasta metten dagiti agbasa iti daytoy, ti nagkaadu nga experimentasion, dagiti arbitrario a solusion kadagiti diskursivo a parikut, ken dagiti tentativo a sungbat kadagiti nagkaadu a saludsod.

Nalaklaka nga amang ti mangiyadal iti bukod a lengguahe nga aramat dagiti kolonial a pagsasao.

Narigrigat—ken nakarigrigat—ti mangted iti palawag kadagiti parikut iti bukod a pagsasao, palawag nga ibabaet met laeng mismo ti bukod a pagsasao no ti edukasion a nasagrap iti bukod nga ili, iti bukod a pagilian, ket edukasion a kolonial, wenno edukasion a ni kaano man ket di nangted iti gundaway tapno maedukaranka iti bukodmo a pagsasao.

Ngem amin dagitoy ket nagbalin a karit kaniak.

Ita, idatonko daytoy a Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano—gramatika a naisurat iti Ilokano—iti agdama ken sumaruno a generasion dagiti iskolar iti Panagadal Ilokano.     

Sors: A Solver Agcaoili, Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano (Honolulu: Undertow Books, 2013).