GRAMATIKA TI KONTEMPORANEO NGA ILOKANO-CONCLUDING CHAPTER

Bensa XII

PANGGUGOP

Maysa a sibibiag a pagsasao ti Ilokano.

No ti maysa a pagsasao ket agtultuloy nga ar-aramaten ti komunidadna, adda dua a dinamiko a banag a mapasak iti daytoy.

Umuna, ti panagilukatna iti bukodna a lubong kadagiti fuerza ti aglawlawna, ket ngarud, ti pangilukatna kadagiti posible a karit ti panagbalbaliw manipud iti ruar daytoy.

Maikadua, ti panagserradona tapno iti kasta, iti laksid ti panagbalbaliwna ket maaramidanna a protektaran ken isustenir dagiti nain-ubogan a naturalesa ken kababalinna. Kayatna a sawen, aglaok dagitoy dua a fuerza iti dinamiko ti Ilokano a kas sibibiag a lengguahe: addanto dagiti agbaliw, ngem addanto met dagiti saan a maafektaran dayta a panagbalbaliw.

Awan kontradiksion dagiti kakastoy a fenomenon, iti man lengguahe wenno kultura, iti man biag ti tao wenno iti gimong. Ta kasta a talaga ti naturalesa ti biag a pangtao—ti naturalesa ti panagbalbaliw a karipping ti panagbiag mismo.

No kitaen iti evolusionario a perspektivo ti nagbaliwan ti pagsasao nga Ilokano sipud iti am-ammo ita nga umuna unay a rekord ti pannakaisuratna iti Doctrina Cristiana agarup liman a siglo ti napalabas, adun ti nangitarayan ti kontemporaneo nga Ilokano iti daydi dati a wagas ti panagipeksana manipud iti duogan a kur-itan nga ita ket manmano laengen ti makaammo ken makabasa.

Ngem saanna a kayat a sawen a napukawen ti pagsasao nga Ilokano gapu iti kastoy a radikal a panagbalbaliw. Ketdi, ipakita daytoy diakroniko a panagsirig a ti maysa a pagsasao ket agtultuloy nga isu met laeng daytoy a pagsasao numan pay posible a saan a kas iti datin.

Ta adu ta adu ngamin dagiti external ken internal a fuerza a rumbeng nga iraman iti panangadal iti maysa a pagsasao.

Iti kaso ti pagsasao nga Ilokano, kas pagarigan, adu dagiti naglalabbet a fuerza a kaaduan dagitoy ket awan iti kontrol ti pagsasao mismo, wenno dagiti agsasao. Kaaduan dagitoy a fuerza ket fuerza nga aggapu iti ruar ti lengguahe, kas iti naglabbet a fuerza ti external ken internal a kolonisasion.

Ti importante ita ket ti kaadda ti pagsasao nga Ilokano ken ti agtultuloy a historikal a panagkitakit daytoy a maungaw ken ungawen dagitoy a fuerza  a mangisigsiguro a no awan aramiden ni Ilokano iti pagsasaona, sierto a mairamanton daytoy kadagiti mai-exhibit a paset ti maysa a naungawen—ken napukawen—a kultura.

Iti laksid dagitoy a nabileg a fuerza, masindadaan ti pagsasao nga Ilokano a makinbinnayag iti puli ken komunidad nga Ilokano aginggat’ kasapulan.

Dagiti individual ken kolektivo nga aramid dagiti mangmangged iti kultura ket di mainsasaan a bubon ti maysa a fuerza tapno daytoy a panagkitakit—daytay di panangakseptar iti pannakapukaw ken pannakaungaw—ket masustenir aginggat’ inggana.

Iti kalkulasion nga adda nasursurok a sangapulo a million nga Ilokano nga agsarsarita iti Ilokano, makita a saan a nalaka ti kastoy a panangungaw ken panangpukaw.

Ngem saanna a kayat a sawen nga uray narigat a pukawen ti sangapulo a million a tao—uray no adda rigrigatna nga ungawen dagitoy—saan met a mabalin a mapukaw kadakuada ti lengguaheda.

Alisto ti panangsibbarut iti lengguahe ti maysa a tao babaen iti operasion ti di naindemokratikuan a fuersa, babaen ti panagaramat kadagiti fasistiko nga instrumento ti gimong, ken babaen ti iyaapela a kankanayon iti doktrina ti panagkaykaysa iti nagan dagiti sumagmamano a nabibileg ken natutura a tao. Aregluen laeng dagiti fuerza ti gimong, partikular ti fuerza ti edukasion ken popular a kultura, ket mabati dagiti Ilokano nga agmalmalanga. Adu dagiti nagkaadu nga ejemplo iti kasaysayan ti mangitudo a posible a mapukaw ti maysa a tao ti lengguahena—no dina aluadan, no di agannad, no di agtultuloy nga agkitakit.  

Daytoy ti patigmaan nga ibatbatiyo iti daytoy a Gramatika Ilokano.

Ti maysa a gramatika ti maysa a lengguahe ket gramatika met laeng ti kinatao, ket isomorfiko dagitoy dua a konsepto.

No imapa ti katatao ti maysa a puli, di mainsasaan a ti mangibabaet iti dayta a panagimapa ket ti lengguahe mismo dayta a puli—a babaen kadaytoy a lengguahe ket mastrektayo ti sagrado nga universo dagiti kameng ti dayta a puli.

Ngarud, dagiti version ti kinapudno, dagiti version ti no anian ti kaibatogan ti biag, ken dagiti version ti pannakipagili, iti man ili wenno iti universo—amin dagitoy—ket iparparipirip mismo ti lengguahe ti tao.

Babaen iti lengguahe a pangtao, maaddaan ti tao iti universal a mangibabaet tapno iti kasta ket matukodna ti kaadalman, mapaksiatna ti buteng, mainagananna ti pakarikutanna, ken magtengna ti pantok dagiti ar-ararawna.

Maysa pay, adda iti laksid ti kaadda dagiti balikas ti maysa a pagsasao pay a pagsasao nga awanan sao: ti pagsasao ti ulimek.

Adda dagiti balikas iti labes dagiti balikas: ti balikas ti silensio, ti balikas dagiti espasio, ti balikas nga adda iti rengngat dagiti uni, aweng, ken ringgor.

Kunada nga agsasao—nga agbalbalikas ti maysa a tao—gapu ta adu ti kayatna a maammuan, nga adu ti kayatna a maawatan, nga adu a di-pannakaawat ti kayatna a mapukaw tapno mapasamak ti sanut, adal, panaglaing, panagimbag.

No magtangen ti tao dayta a nivel—ti nivel ti justo ken umisu ken umanayen a pannakaawat—saannan a masapul ti lengguahena. Ti laengen masapulna ket ti inna panagulimek tapno iti kasta, iti lengguahe ti ulimek ket maammuanna amin a kayatna a maammuan.

Kabayatanna, masapul a sangnguen ti pagsasao nga Ilokano dagiti nagkaadu nga annongenna.

Umuna ditoy ti pudpudno a panangibabaetna iti pannakaadal ken pannakaawat kadagiti indigeno a laing ni Ilokano.

Nagkaadu kadagitoy a kinalaing ti di pay naadal, di pay naawatan, di pay nasukisok, ken di pay naisurat. Saan nga umno nga aguray manen ni Ilokano iti walopulo a tawen tapno iti kasta ket marugianna—wenno mairugina—ti kastoy a panagadal.

Ti Karit ti Intelektualisasion—Ken Intelektualisado a Diskurso

Iti saan a palpalikawkaw a panagipaliwanag, ti intelektualisado a lengguahe ket kabaelanna nga ibabaet dagiti amin nga adal iti amin a domein, wenno amin ng aspekto iti biag ti maysa a puli nga agtagikua iti maysa a lengguahe.

Maysa kadagiti dawdawaten ti intelektualisado a diskurso ket ti kinabaknang ti duogan ken kabaruanan a konsepto—konsepto nga addaan iti materialidad kadagiti balikas—ti maysa a lengguahe. 

Iti agdama, manmano laeng ti mangar-aramat iti Ilokano iti domein ti siensia ken teknologia, iti domein ti matematika, iti domein dagiti formal a panagadal iti publiko nga administrasion ket panagaramid iti linteg, iti domein ti medisina ken salun-at, iti domein ti kultura a popular, iti domein ti linteg, ken iti domein ti mas media.

Malaksid kadagiti sumagmamano a lokal nga estasion ti radio ken saggaysa a babasaen, awanen ti pakakitaan pay wenno pakangngegan iti Ilokano. Uray kadagiti taeng nga Ilokano, kas pagarigan, lauklaok nga Ilokano ti adda sadiay, a kayatna a sawen ket napukawen ti integridad ti Ilokano a kas aginaldaw a pagsasao a mapagtalkan koma a mangibabaet iti kinsangtifikado ti aginaldaw a panagbiag.

Karit ti Pannakapabaknang ti Vokabulario

Tapno nainkalintegan a maisayangkat ti intelektual ken intelektualisado a diskurso, masapul ti klarado ken intensional a pannakapabaknang ti agdama a vokabulario nga Ilokano.

No idasig daytoy kadagiti nakadardaras a panagbalbaliw ti lengguahe ti siensia ken teknologia, di mainsasaan a di makakamat ti pagsasao nga Ilokano.

Saan a mabalin ditoy ti aktitud a mangibagbaga a “talaga a kasta”.

Ti rumbeng nga aktitud ket ti panangisiguro a ti pagsasao nga Ilokano ket kabaelanna nga ipeksa ti biag dagiti Ilokano iti amin a panawen—iti duogan a panawen, iti agdama a panawen, ken iti panawen nga umay. 

Ngarud, importante ditoy ti repertorio ti pagsasao nga Ilokano.

Kadagitoy a panawen, ti pulis ti lengguahe ti liklikan ta daytoy ket agdadata nga evanghelista ti kapanunotan a purista, a maysa a kapanunotan nga awanan punget iti pakasaritaan, ken iti realidad ti engkuentro dagiti pagsasao ken kultura.

Panangdagullit

Iti singasingtayo a panangbigbig kadagiti amin a tinawid nga uni ti pagsasao nga Ilokano iti kontexto ti kolonial ken postkolonial a pakasaritaan daytoy—singasing a mangiruprupir iti 30 nga letra ti alfabeto—mamatitayo a maysa daytoy a wagas ti pannakapabaknang ti vokabulario, ket ngarud, pannakapabaknang ken panagbalin nga intelektualisado, ti diskurso nga Ilokano.

Maysa pay a wagas ti panangitag-ay iti diskurso nga Ilokano nga ibabaet ti pagsasao nga Ilokano ket ti kalkulado a panagpropriarna—ti panagbulod a din panagisubli, ti panagbulod a panangtagikua—kadagiti konsepto, termino, vokabulario, ken idea nga awan kenkuana tapno iti kasta agbanag a mapalawa ti pagsasao nga Ilokano ti intelektualisado ken maitutop a deskripsion dagiti nabaknang a padas dagiti Ilokano.    

Sors: A Solver Agcaoili, Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano (Honolulu: Undertow Books, 2013).