Ti Sarita iti Pakasaritaan, Ken ti Pakasaritaan iti Sarita:
Texto ken Kontexto ti Biag ni Presidente Ferdinand Edralin Marcos
Aurelio Solver Agcaoili
Universidad ti Hawaii
Kadagiti padak a nagubing iti Ilocos, kadagiti padak a nakasaksi kadagiti pasamak ti kontemporaneo a pulitikal a pakasaritaan ti pagilian, manmano dagiti kakastoy nga obra a mangpadpadas a mangkonstrak iti kontexto dagiti nagkaadu a texto ti pakasaritaan ti pagilian a nakaigameran ti liderato daydi dati a Presidente Ferdinand Edralin Marcos.
Kas kaniak a nagtawid iti kastoy a pakasaritaan, ken kas natural nga agus ti narativo ti ili iti ania man a lugar ken tiempo, adda dagiti kontradiksion a mangipasimudaag kadagiti babassit ken dadakkel nga elemento dayta a narativo.
Importante dagitoy nga elemento ti narativo: ditoy a tumrarong ti sintesis a genesis ti pudno.
Ngem kadagiti adu nga Ilokano a nakasaksi iti naglabas a panawen a nangsakup iti dekada saisenta aginggana iti dekada noventa—nga agarup tallopulo a tawen a panagturay iti nivel a lokal ken nasional—adda klaro a papel ni Presidente Marcos iti pakasaritaan ti pagilian.
Iti aspekto ti pulitikal a filosopia, sentral ditoy ti nalawag a kapampanunotan ni Presidente Marcos maipapan iti panagbalbaliw a sosial, ti reforma a masapul nga ipatungpal, ken ti sirmata nga awan kaasping no di ti pannakaragpat iti makunkuna a nasayaat a panagbiag para iti kaaduan, no di man ket iti amin.
Maipalagip kaniak ita ti maysa a tesis ti maysa nga adalak iti filosopia—impingetko nga adalenna ti pulitikal a filosopia ni Presidente Marcos babaen ti serioso a panangbasana kadagiti libro a sinuratna iti sakbay ken iti kangitingitan ti Linteg Militar—ket dita a giniyaak ti agad-adal tapno makitana ti adda iti panunot ti nasao a lider pulitikal.
Ditoy a nakitak ti kontexto ti aramid ni Severino Pablo, ti retirado a bibliotekario ti provinsia ti Ilocos Norte.
Kadaytoy a narativo ti kabibiag ti nagawan a presidente a patanor ti provinsia, ken patanor met ti ili a Laoag (numan pay patanor met dagiti sabsabali nga ili, kas koma ti Sarrat ken Batac) a nangpatanor kadakami ken Manong Severino, makita ti fuersa ti estoria, ti energia dagiti balikas, ken ti dinamismo ti memoria a saan a kas karina a pagpuonan dagiti narativista a kas ken Manong Severino.
Ta dagitoy ti ramen ti kastoy a panagestoria: ti kaadda a kas testigo kadagiti pasamak tapno iti kasta, iti panagestoria, prima facie a sika mismo ti makaibaga ken makaited iti pammaneknek kadagiti pasamak tapno dagitoy ket agbalinda a nabiag a ramen ti dakdakkel nga estoria para iti masakbayan, para iti sumuno a generasion, para iti agnanayon a panawen.
Adda panagrarana—wenno panagsasaip—dagiti panawen ken purok.
Ket iti daytoy a panagrarana a di panangigagara (wenno inggagara ngata ti dakdakkel a fuersa ti pakasaritaan ken gasat?), maipalagip kaniak ti panagsaksi ni Manong Severino iti panagsukimatko iti pakasaritaan ti ili, iti gandatko a mangibuksil iti dakdakkel nga estoria ti kontradiksion ti biag a pulitikal ti pagilian.
Iti panagsuksukimatko, naynay idi nga alaek ti bus manipud iti Manila tapno iti kabigatanna ket mapanko kuriruen idi iti biblioteka ti provinsia nga imatmatonanna.
Adu idi dagiti saludsod nga insangsangpetko—binugsong no ar-arigen, ket adu met dagiti sungbatna kaniak a mangipasngay kadagiti adu pay a saludsod. Kasta idi ti relasionmi a personal ken profesional, relasion a namuonan iti laingna a mangidokumento kadagiti sarita a ramen ti narativo, a ramen ti panagsaksi, a ramen ti pakasaritaan.
Ket iti panangdawatna nga ikkak iti pakauna daytoy nga aramidna, diak ninamnama nga agkurus manen ti dalanmi tapno iti kasta ket ituloymi ti agdaliasat a dua iti nagan ti pakasaritaan ti ili, ken iti nagan ti historiografia ti biag ti dati a Presidente Marcos!
Nangnangruna a diak ninamnama nga uk-ukopanna gayamen ti maysa nga obra maestra maipapan iti maysa nga anak ti ili nga iti kaano man ket maipagpannakkel iti pakasaritaan.
Adu dagiti agkunkuna—ken kastoy met ti timpla ti obra ni Manong Severino—a ni kano Presidente Marcos ti maysa kadagiti kalalaingan a nangiggem iti liderato ti pagilian.
Adu met dagiti mangibagbaga kadagiti pamilawan—ket natural iti maysa a lider ti kasta.
Iti panagituray, saan nga amin a tao ket maparagsak ti maysa a lider pulitikal.
Adda latta dagiti umili—ken paidauluan—a paan-anawa.
Adda latta dagiti di makasippaw iti sirmata ti panangidaulo.
Adda latta dagiti addaan iti perspektiva a maisupiat iti perspektiva ti agig-iggem iti poder ken turay, ket iti wagas ti naindemokrasiaan a panagbiag a pulitikal, natural laeng dagitoy a ramen ti panagbiag iti gimong.
Ta saan a maymaysa a lente ti mabalin a maaramat iti panangited iti definision ti nasayaat gapu ta naimprogresuan a panagbiag.
Ta saan a maymaysa ti logika a mabalin a mausar iti panangtunton iti nalinteg a panagituray ken panangmanehir iti publiko a panagbiag.
Dagitoy ti ramen ti panangidaulo: ti abilidad a mamagkammayet kadagitoy a kontradiksion a natural a ramen ti kinatao, ti kinagimong, ti kinatentativo ti mortal a biag, ti man biag ti maysa a tao wenno ti biag ti maysa a gimong.
Paset ti naindemokrasiaan a panangtunton iti pudno ti deklarasion ti ammo a pudno ken ti panagkompromiso iti wagas ti panagtunton iti dayta a kinapudno.
Paset ti naindemokrasiaan a panagbiag ti panangipirit iti sirmata a saan a para iti bukod a pagsayaatan no di ket para iti kaaduan.
Dagitoy dagiti ingrediente iti pulitikal a narativo ti biag ni Presidente Marcos, ingrediente nga ipakpakita kadatayo daytoy a pakasaritaan ti biag nga insagana ni Manong Severino.
Manmano laeng ti nangpadas iti kastoy nga aramid ni Manong Severino.
Malagipko ita ti panagipatarus nga aramid ni Gregorio Laconsay, dagiti salaysay a naipablaak kadagiti magazin, ken dadduma pay a sinurat kadagiti mabilbilang a warnakan iti Ilokano.
Ngem iti suma-tutal, nakisang dagitoy nga aramid, ket gapu ta nakisang ti panagestoria, bangbangir ti ammo dagiti agbasbasa iti Ilokano maipapan iti daytoy nga anak ti ili, saan a balanse ti makitkitatayo, ken nakarkaro a di rumbeng a maymaysa laeng ti perspektiva a maar-aramat tapno maikkan iti nainkalintegan nga evaluasion ti aramid ni Presidente Marcos a kas lider pulitikal.
Ti kayatna a sawen, masapul iti pakasaritaan ti kina-Ilokano dagiti kakastoy nga inisiativa.
Masapul dagiti kakastoy nga aramid nga aggandat tapno iti kasta ket maidokumento dagiti aramid dagiti amin nga umili iti Ilocos nga iti mortal a biagda ket nangiburayda iti laing, wada ti panunot, kinabaknang ti panagpuspuso, ken kinasudi ti sirmata para iti ili ken kadagiti umili.
Adu dagiti mamaingeltayo.
Ngem iti kinaaduda, kasta met ti kinamanmano dagiti dokumentado a pakasaritaan maipapan kadagiti aramidda, kadagiti kananakemda, kadagiti tagtagainepda.
Maysa kadagiti dakkel a kibaltang ti sibubukel nga Ilocos ket ti kibaltang iti nagan ti lipat—iti nagan ti sistematiko a pananglipat, iti nagan ti sistematisado a panangtallikud kadagiti estoria ti ili.
Ta awan iti sibubukel nga Ilocos daytay sistematisado nga aramid a makikonkontrata iti pakasaritaan—aramid a mangkidkiddaw a masapul a ditay ipumpon dagiti amin nga aramid dagiti nakautangan iti imbag ken lagip, iti sakrifisio ti panangidaulo, iti sirmata ti panagpaay para iti kaaduan.
Ti aramid ti Ilocos ket daytoy: iti panangidulin iti tanem kadagiti umilitayo, isu metten ti panangitanemtayo kadagiti pakasaritaanda.
Ditay maamiris daytoy: nga awan biag—ania man a biag ti umili—a di maikabit iti biag ti ili.
Babassit wenno dadakkel a tattao, nalatak man wenno saan, dadaulo man wenno paidadauluan—amin dagitoy a biag ket mangipakita iti sibubukel a nagpasaran ti ili iti panaglabas ti panawen.
Kunada: kasinggalot ti biag a personal ti biag a pulitikal. Iti udina, maimplika ti biag ti umili iti biag ti gimong, kasta met ti biag ti gimong iti biag ti umili.
Mano koma, kas pagarigan, ti nakaaramiden iti kastoy nga obra—ti panangirakurak ken panangwarwar kadagiti genesis dagiti motivasion ti liderato ti Presidente Marcos, genesis ti panagituray a maipuon iti kabibiagna iti Ilocos, kabibiag a narativo met laeng ti kada Ilokano, ti kada ili iti daytoy a paset ti pagilian, maysa a lugar a tinubay ti rigat ket darepdep, ti rikki ti daga kasta met ti gandat a makasagpat iti pantok ti balligi, ti kinnit ti init iti kataltalonan kasta met ti panaglak-am iti rang-ay?
Adu kadagiti kailiantayo ti pimmanaw iti Ilocos tapno kadagiti sabali a lugar ken tiempo ket sadiayda a makibalubal iti fuersa ti pakasaritaan ken biag. Iti ipapanawda, naikkat kadakuada ti gundaway nga agbalin a testigo kadagiti nagkaadu—ken komplikado—a paspasamak ti pakasaritaantayo.
Kadakuada daytoy nga obra.
Adu met dagiti ubbing itan a di makaammo kadagiti narikut—ken nasipnget—a nagpasarantayo.
Kadakuada daytoy nga obra.
Adu met dagiti di makaammo a mangbasa iti pannakaabel dagiti pasamak tapno koma adda mapartuat a binakol ti kinapudno ti pakasaritaan.
Kadakuada daytoy nga obra.
Kadakami iti sabali a pagilian partikular kadakami iti Hawaii a nangsangladan ni Presidente Marcos ket ti familiana kalpasan ti makunkuna itan nga EDSA People Power I segun iti panangawag dagiti historiador, adda iti lagipmi dagitoy a pasamak a pinanawanmi.
Iti likkaong ken patag, iti bantay ken sang-atan, iti karayan ken kataltalonan daytoy a narativo, sadiay, kadagitoy a luglugar a kankanayonkami a sumursurnad tapno dagitoy ket agbalin a templo ti lagip.
Tapno ditayo makalipat.
Tapno dinatay tagikukuaen ni lipat.
Ta awan ngatan nakaskas-ang no di ti pasamak a ti maysa nga ili ket makalipat iti bukodna a pakasaritaan.
Ngarud, kastoy ti usar ken anag daytoy nga obra ni Severino Pablo maipapan ken Presidente Ferdinand Marcos: ipalagipna kadatayo nga addaantayo iti etikal a responsibilidad iti pakasaritaan.
A ti pananglipat ket saan nga umiso nga aramid ti maysa nga umili.
A ti kankanayon a pananglagip ti pagrebbengan ti maysa nga umili iti ilina.
Saludarantayo ni Severino Pablo iti kastoy nga aramidna, kas ti panangsaludartayo kadagti amin a dadaulo a patanor ti ili, a patanor ti Kailokuan, a patanor ti pagilian.
Sapay ta iti sumuno nga aldaw ket adda pay dagiti tumanor a testigo ti kaputotan nga Ilokano tapno iti kasta ket dagiti sabsabali pay a narativo ket maidokumento a kas iti wagas ti panangidokumento ni Manong Severino.
Honolulu, Hawaii, Estados Unidos
Septiembre 2011
No comments:
Post a Comment