Kritikal a Perspetiva ti Adal Ilokano ken Amianan, 1

Dagiti Kritikal a Perspektiva ti Adal Ilokano ken Amianan

Serye 1

Aurelio S. Agcaoili, PhD
Universidad ti Hawai`i iti Manoa


Isingasing daytoy a papel dagiti perspektiva ken paradaym a mabalin a maaramat tapno ti Adal Ilokano ken Amianan ket mabukel a kas modo ti ammo a kritikal a mangsarsarming kadagiti nagduduma a padas dagiti tattao iti Ilocos ken iti Amianan a Luzon, a daytoy naud-udi ket bukbuklen dagiti nagduduma a padas a lingguistik ken kultural ngem makiar-aramat iti Ilokano a kas linggua frangka iti biag a publiko ken panaggobernar. Babaen iti panangidiskutir a ti pudno, ti hushusto, ken makawaywaya nga adal maipapan iti Filipinas ket saan a mabalin nga agrugi iti predominansia a posision nga it-ited ti nagkadua a pangal ti Inglisisasion ken Tagalogisasion ti nailian ken komunal a padas-Filipino, buklen ti papel ti sumagmamano nga argumento tapno makita ti kinanasken-unay ti Adal Ilokano ken Amianan bilang pangsukal iti sistematiko a pnnakabura a resulta ti ‘sentrista’ a nasionalismo, neokolonisasion, ken globalisasion. globalization. Dagitoy a puersa ket pinapunggekda ti panagdur-as ti kinamanagpartutat dagiti nagduduma a kultura ken lengguahe iti Filipinas. Uppat a perspektiva—pilosopikal, kultural, lingguistik, ken epistemolohikal—ti maaramat tapno mabalabala ti argumento a kasapulan tapno maiabanse ti panangtunton iti maipapan kadagiti adal iti a mainaig iti Filipinas ket dina kabaelan ti mangipakita a namaymaysa dagitoy a politikal nga ehersisio iti nagan ti pagilian a Filipinas ken iti nasionalismo a Filipino aginggana a dina kabaelan a rakisaen ti lingguistik, epitemik, ken kultural nga epekto daytoy mamagmaymaysa nga ehersisio.

Adal Filipino a Kas Radikal a Perspektiva

Adda dagiti nagduduma a wagas a mabalin a maaramat tapno masirig ti Adal Filipino bilang paradaym ti ammo, a ti konsepto ti paradaym a naaramat ditoy ket sumursurot ti panagipapan iti maikadua a panagiyanag a Kuhnian bilang “dagiti pagraranudan nga ehemplo” (1970: 187) wenno “modelo a balballigi iti napalabas” (1970: 175). Ti adda kadatayo ita ket uray no mairaman ti etnolingguistik nga exkursus ni Ferdinand Blumentritt ken ni Jose Rizal, addaantayo laeng iti maysa a klase ti ‘Pilipinolohia’ (‘Pilipino+lohia’) nga agpangpanggep, iti kapintasan a panagipapan, a mangsirig iti universo dagiti Filipino a kas kolonial nga exibit kontra iti opresion; wenno kolonial a tropeo, a ti maik-ikkan iti importansia ket ti ‘barbarismo’ ken ‘kinasalbahe’ ti maysa a grupo dagiti tattao kas St. Louis Fair idi 1904 idiay Missouri a nakaipakitaan dagiti purok ken dagiti pumurok nga inimportda manipud kadagiti nakonkistar nga isla ti Filipinas (cf. dua a pelikula, “Savage Acts” ken “Bontoc Eulogy”); wenno ti idea maipapan iti panagbirbirok iti namunganayan, kas maysa a henealohia wenno pakasaritaan ti kaamaan a naggapuan tapno insultuenda ti panggep dagiti kolonisador a ‘mangsibilisar’ kadatayo, kas iti errado a panangtunton ni Rizal a dagiti tattao iti Filipinas ket naggapu iti puli dagiti Malayo (Azurin 1995: 9). Dagiti kakastoy a panggep ti Adal Filipino bilang modo ti ammo, ken kas naawatanda iti napalabas, ket agkibaltang a mangited iti maysa a modelo ti Adal Filipino a kayattayo a mabalabala itatta. Babaen ti panangidaulo ti Universidad ti Filipinas iti pannakakonseptualisana kadagiti narikor a dekada 60 ken 70 ken ti panangpagraduarna kadagiti adu nga agdama nga iskolar a sindadaan a mangipakita iti panagbalbaliw iti balabala a kognitivo a maus-usar kadagitoy dua a modelo iti Adal Filipino, addaantayo itan iti perspektiva ti Adal Filipino nga agpada a kritikal ken komited—kritikal kadagiti modo ti produksion ken reproduksion ti ammo maipapan iti Filipinas ken komited met iti produksion ti dinamiko ken agtultuloy gapu ta kankanayon nga exploratorio nga adal maipapan iti gimong a Filipino, dagiti tattaona, dagiti kulturana, dagiti lengguahena, ti politikana, ken ti biagna nga ekonomiko

Ti panangited iti enfasis iti exploratorio, tentative, ken lukat a naturalesa ti adal nga agresulta manipud iti kastoy a panirigan iti Adal Filipino ket dawdawaten ti panangadmitir iti interpretivo a karakter dagiti amin nga ammo a pangtao, ken kasta met a kaduaenna ti panangbigbig ken panangadmitir iti mangibabaet a bileg ti pangtao a lengguahe kadagitoy amin a porma ti ammo a pangtao.

Gapu ta interpretivo a panirigan iti ammo a pangtao ket ibasarna iti bagina iti kangrunaan masapul ken nasken unay a kasapulan tapno mabigbig a ti ammo a pangtao, iti amin a panawen ti pakasaritaan, ket kankanayon a markado iti partikular a historikal a pannakaibalabalana iti situasion, segun iti kadagiti rekisito ti panawen ken lugar, segun kadagiti rekisito dagiti aktor ken aksion a mailagalaga iti maysa ken maysa ken mairaman iti aramid a pangtao ngem kankanayon a maawatan, numan pay tentative, babaen ti agdama a modo ti komunikasion a pangtao nga awagantayo iti lengguahe a pangtao, ket ngarud, ti lengguahe a pangtao a dialekto, ti lengguahe a maar-aramat iti ‘kinaaldaw-aldawna’. Ket gapu daytoy ti lengguahe iti inaldaw-aldaw—ti dialekto—daytoy ti mangisawsawang kadatayo, a makisarsarita kadatayo, ken isuna met ket sarsaritaentayo, kasarsaritatayo, kaduatayo iti saritaan, ken pamunganayan nga agsarita. Ti inaldaw-aldaw a pannakaawattayo itilubong ket ngarud nalpasen a kankanayon a resulta, ken inaramid a posible, daytoy inaldaw-aldaw a lengguahe—ken ngarud, iti udina, awan inaldaw-aldaw a lengguahe a mangiparparipirip kadatayo kadatayo iti lubong iti inaldaw-aldaw nga ammo a final, kompleto, di agbalbaliw, di marakrak, di malaok-laokan, ken puro.

Hon, HI
Mayo 18/08

No comments: