Dagiti Kritikal a Panirigan iti Panagadal Ilokano ken Amianan
Aurelio S. Agcaoili, Ph.D.
Universidad ti Hawai`i iti Manoa
Isingasing daytoy a papel dagiti panirigan ken paradaym a mabalin a maaramat tapno ti Panagadal Ilokano ken Amianan (PIA) ket mabukel a kas modo ti ammo a kritikal a mangsarsarming kadagiti nagduduma a padas dagiti tattao iti Ilocos ken iti Amianan a Luzon, a daytoy naud-udi ket bukbuklen dagiti nagduduma a padas a lingguistik ken kultural ngem agar-aramat iti Ilokano a kas linggua frangka iti biag a publiko ken panaggovernar. Babaen iti panangdiskutir a ti pudno, ti hushusto, ken makawayawaya nga adal maipapan iti Filipinas ket saan a mabalin nga agrugi iti predominansia a posision nga it-ited ti nagkadua a pangal ti Inglisisasion ken Tagalogisasion ti nailian ken komunal a padas-Filipino, buklen ti papel ti sumagmamano nga argumento tapno makita ti kinanasken-unay ti PlA bilang pangsukal iti sistematiko a pannakabura a resulta ti ‘sentrista’ a nasionalismo, neokolonisasion, ken globalisasion. Dagitoy a puersa ket pinapunggekda ti panagdur-as ti kinamanagpartuat dagiti nagduduma a kultura ken lengguahe iti Filipinas. Nadumaduma a panirigan—pilosopikal, kultural, lingguistik, ken epistemolohikal—ti maaramat tapno mabalabala ti argumento a kasapulan tapno maiabanse ti argumento a ti adal maipanggep iti Filipinas ket saan a mabalin a mangamin-amin wenno mangtottotalisar a pulitikal nga ehersisio iti nagan ti pagilian a Filipinas ken iti nasionalismo a Filipino aginggana a dina kabaelan a rakisaen ti lingguistik, epistemik, ken kultural nga epekto daytoy nga ehersisio.
Panagadal Filipino a Kas Radikal a Panirigan
Adda dagiti nagduduma a wagas a mabalin a maaramat tapno masirig ti Panagadal Filipino (PF) bilang paradaym ti ammo, a ti konsepto ti paradaym a naaramat ditoy ket sumursurot ti panagipapan iti maikadua a panagiyanag a Kuhnian bilang “dagiti pagraranudan nga ehemplo” (1970: 187) wenno “napalabas a modelo a balballigi” (1970: 175). Ti adda kadatayo ita uray no mairaman ti etnolingguistik nga exkursus ni Ferdinand Blumentritt ken ni Jose Rizal ket ti laeng maysa a klase ti ‘Pilipinolohia’ (‘Pilipino+lohia’) nga agpangpanggep, iti kasayaatan a panagipapan, a mangsirig iti universo dagiti Filipino a kas kolonial nga exhibit kontra iti opresion; wenno kolonial a tropeo, a ti maik-ikkan iti importansia ket ti ‘barbarismo’ ken ‘kinasalbahe’ ti maysa a grupo dagiti tattao kas iti St. Louis Fair idi 1904 idiay Missouri a nakaipakitaan dagiti purok ken dagiti pumurok nga inimportda manipud kadagiti nakonkistar nga isla ti Filipinas (cf. ti dua a pelikula, “Savage Acts” ken “Bontoc Eulogy”); wenno ti idea maipapan iti panagbirbirok iti namunganayan, kas maysa a henealohia wenno pakasaritaan ti kaamaan a naggapuan tapno insultuenda ti panggep dagiti kolonisador a ‘mangsibilisar’ kadatayo, kas iti errado a panangtunton ni Rizal a dagiti tattao iti Filipinas ket naggapu iti puli dagiti Malayo (Azurin 1995: 9). Dagiti kakastoy a panggep ti PF bilang modo ti ammo, ken kas naawatanda iti napalabas, ket agkibaltang a mangited iti maysa a modelo ti PF a kayattayo a mabalabala itatta. Babaen ti panangidaulo ti Universidad ti Filipinas iti pannakakonseptualisarna kadagiti narikor a dekada 60 ken 70 ken ti panangpagraduarna kadagiti adu nga agdama nga iskolar a sindadaan a mangipakita iti panagbalbaliw iti balabala a kognitivo a maus-usar kadagitoy dua a modelo iti PF, addaantayo itan iti panirigan ti PF nga agpada a kritikal ken komited—kritikal kadagiti modo ti produksion ken reproduksion ti ammo maipapan iti Filipinas ken komited met iti produksion ti dinamiko ken agtultuloy gapu ta kankanayon nga exploratorio nga adal maipapan iti gimong a Filipino, dagiti tattaona, dagiti kulturana, dagiti lengguahena, ti pulitikana, ken ti biagna nga ekonomiko.
Ti panangigunamgunam iti exploratorio, tentativo, ken lukat a naturalesa ti adal nga agresulta manipud iti kastoy a panirigan iti PF ket dawdawaten ti panangadmitir iti interpretivo a karakter dagiti amin nga ammo a pangtao, ken kasta met a kaduaenna ti panangbigbig ken panangadmitir iti mangibabaet a bileg ti pangtao a lengguahe kadagitoy amin a porma ti ammo a pangtao wenno adal-tao.
Gapu ta ti interpretivo nga adal-tao ket imbasarna ti bukodna a bagi iti kasapulan ken kaskenan a panangbigbig a ti adal-tao, iti amin a historikal a panawen, ket kankanayon a markado iti partikular a historikal a ‘kinasituasionna,’ babaen kadagiti rekisito ti panawen ken lugar, babaen kadagiti rekisito dagiti aktor ken aksion a makilaoklaok ken makibinninsabinsa iti pangtao a pakakumikoman ngem kankanayon ketdi a maawatan, nupay tentativo, babaen iti mapaspamasak a modo ti komunikasion nga awagantayo iti pangtao a lengguahe, isu ngarud a pangtao a lengguahe a dialekto, ti lengguahe a maus-usar iti ‘kinaaldaw-aldawna.’ Gapu ta ti inaldaw-aldaw a lengguahe—ti dialekto—ti mangiyeb-ebkas kadatayo, ti makitungtungtong kadatayo, ti makisinsinnao kadatayo, ken isuna met ti ibagbagatayo, ti kasasaotayo, ti kasinsinnaotayo, ken pamunganayantayo nga agisawang. Ti inaldaw-aldaw a pannakaawattayo maipapan iti lubong ket ngarud ket kanayon-a-nalpasen a resulta, ken nagbalin a possible, babaen ti inaldaw-aldaw a lengguahe—isu’t gapuna, nga iti udina, awan inaldaw-aldaw a lengguahe a mangwakwaknit iti ruangan ti lubong ti inaldaw-aldaw a pannakaawat a final, kompleto, di agbalbaliw, di marakrak, di nalaokan, ken puro.
Amin dagitoy a ramen, no makonsidera nga addaan iti intelektual nga integridad, ket makatulong kadatayo a mangamiris a ti PF ket saan a maipapan iti esensialismo ken saan a maipapan kadagiti absoluto no di ket maipapan iti essem—ti rugso ken derrep—tapno iti kasta ket maaddaan iti teoretikal ken praktikal a pagibatayan iti ammo maipapan iti lubong, iti bagi, ken kadagiti padas-tao. Ti pagibasaran ti ania man a rebolusionario ket ti kasapulan ken ti essem a mamagtalinaed iti panangpabpabarotayo iti ammotayo iti lubong, a ti panagpabaro ket mandato dagiti kellaat ken buteng iti panagbalbaliw, ngem marukod babaen iti abilidadtayo a mangakseptar iti kinakankanayon iti dayta a panagbalbaliw, a kankanayon a sisasagana ti panangsangotayo, panangresistirtayo, panangsukogtayo manen, panangparukma iti daytoy, wenno panangawat lattan. Tapno maawatantayo ti nagpasaran a balabala ti panagdur-as ti PF iti naglabas nga agarup 150 a tawen, mabalintay ti mangaramat iti heuristics, maysa a nawada a segmentasion a mailawlawag babaen kadagiti rekisito ti panagbalbaliw iti gimong: (a) maysa a modelo a pre-rebolusionario, pre-liberasion ken (b) maysa a modelo a liberasion.
Idi 1974, inaprobaran ti Universidad ti Filipinas ti kunkunana a Doktor iti Pilosopia iti Panagadal Filipino, maysa a multidisiplinari a graduado a programa, nga addaan iti prinsipal a gandat a “mangsanay kadagiti estudiante nga addaan iti kabaelan a mangsirig kadagiti parikut a Filipino manipud iti multidisiplinario a puntodevista bilang sungbat iti pannakasapul ti Filipinas kadagiti iskolar a nasanay kadagiti multidisiplinario a linia” (Bautista 1991: 24).
Manipud iti formal a panirigan, the nainsirmataan a direksion a tinalunton ti UP iti dayta a krusial a tiempo idi 70’s ket ipasimudaagna ti panagluom dagiti isu met laeng a radikal ken revolusionario nga idea idi 60’s a napakaro manipud kadagiti ranggo dagiti addaan iti tured a nangibaga nga adda di umiso iti pagilian ket ngarud masapul nga adda maaramid a panagkorehir. Nupay ti pakaseknan daytoy ket ti pagilian, masapul ti panangawattayo a daytoy baro a wagas ket adda ramut ken koneksionna kadagiti immunan a revolusionario a pannakibalubal dagiti umilitayo a pakairamanan, kas madakamat, ti pannakasapul a mapugsat ti kolonial a lubid a nangitali iti kolonisador ken kadagiti neokolonisador.
Tawtawingen ti PIA ti enerhia ken elanna manipud iti isu met laeng a revolusionario ken radikal a tradision. Dagiti ‘lokalisado’ a pannakirinnupak manipud iti Ilocos ket saan a kadagiti Ilokano laeng a napasamak, kas nalawag a makitatayo iti libro ni Willian Henry Scot nga Ilocano Responses to American Aggression, 1900-1901 (1986) ken iti Resistance and Revolution in the Cordillera nga inedit ni Delfin Tolentino Jr. (1994) partikular ti sinurat ni Scott nga “Igorot Responses to American Aims: 1576-1986” ken “Bontoc Uprising of 1881” ken ti sinurat ni Fay Dumagat a “The Role of Itneg (Tinggian) in 1896 Revolution.”
Kadagitoy a dokumento ken sabsabali pay ket ti historikal, ideolohikal, ken makawayawaya a relasion kadagiti nadumaduma a komunidad kultural ken tattao nga indihenoso iti Amianan, nga agpada a naitanikala iti direksion ti angin ken iti kultura a kinabinnurayda iti immuna-una a tattao a Y’ami/Ami/Yami ken pinabaknang ti Hindu, Buddhista, ken Arabiko a kultura a nakaengkuentroda. Sadinno ngarud ti pangtawingtayo iti konsepto ti PIA iti kontexto ti evolusionario a panagdur-as ti PF, nga addaan iti nalawlawag ken nalawlawag a direksion nga agtunda iti ammo a makaited iti panagwaywayas, a ti idea ti liberasion ket aggapu mismo iti nosion ti bugas ti wayawaya?
Ti panangigunamgunam iti konsepto a wayawaya ditoy ket aksidental ket mabalin a mairukit iti panangbigbig iti Ilokano a kas linggua frangka iti daytoy a deppaarna ti pagilian, a ti idea ti linggua frangka ket tentativo a naikkat iti mangolkolonia a pangpanggep dagiti dominante a lengguahe. Gapu ta ti panamagbalin ti Ilokano a kas linggua frangka iti Amianan ket saan a resulta ti lehislativo wenno ehekutivo nga akto, a no kas pagarigan adda man manipulasion iti daytoy a pasamak, dagitoy a manipulasion ket saan a klaro a ginandat no di ket resulta dagitoy ti sinnukat ken panagwaras dagiti nagduduma nga ethos ken lengguahe, mairaman ti dinamiko a komersio kadagiti indihenoso a tattao (IT) iti Amianan.
Gapu ta nalawag a dagiti Ilokano ket saanda a nasalsaliwanwan ngem kadagiti IT iti Amianan, a dagiti rekursos dagiti Ilokano ket nakurkurang nga amang ngem dagiti IT iti daytoy a deppaarna, isu a ti maysa kadagiti kangrunaan a gapu ti panagtalawatawda ket ti pannakasapulda iti baro a daga tapno agbiagda, parukmaen tapno mapabaknang ken tagikukuaenda, ket kalpasanna ket mangipasdekda iti komunidad a kaarngi ti pinanawanda a komunidad babaen ti panangnaganda iti baro a komunidadda iti nagan ti komunidad a pinanawanda, kas maysa kadagiti wagas, isu’t gapuna a ti nagan a ‘Kavintaran’ ket di agkibaltang nga adda a komunidad iti Nueva Vizcaya.
Ti PIA kas maysa a tentativo a formula para iti kasta nga adal nga agdurdur-as kadagiti nadumaduma a tattao iti Amianan, ket agpada a napagtitipon nga adal, ken maysa nga adal a mabalin a makaited iti umiso ken etikal a distinksion iti nagbaetan ti Panagadal Ilokano (PI) ken Panagadal Amianan (PA), a ti naud-udi ket kabaelanna (kas iti kaso ti Panagadal Cordillera), ken kinaagpaysuanna, ti agsanga iti adu pay a forma ti area ken kultural a panagadal. Posible ngarud ti mangsirmata, ken mangbukel iti—ket etikal a nasken nga aramidentayo daytoy—‘Panagadal Isabela’, ‘Panagadal Tanap Cagayan’. ‘Panagadal Ivatan’, nga amin ket maisina iti PI, iti wagas a tentativo, ngem saan nga agsina iti dakdakkel ken nalawlawa a panangsirig iti ‘PA’, a ti ‘PA’ ket parte ken katipping ti PF, no daytoy a panirigan ket sirigen iti radikal ken kritikal a wagas.
Ti parikut iti PF, agingga ita, ket ti kina-Manila-sentrik ti paniriganna iti amin maipapan iti Filipinas, ken ti panangigunamgunamna iti amin maipapan iti Filipinas segun iti pannakaipasdek iti nasion ken nasionalismo, a kabulon ti subtexto a ni kaano man ket di nabigbig numan pay mangmangted iti sukog ken forma kadagiti diskurso maipanggep iti Filipinas: ti puso ti kasta a diskurso ket ti sensibilidad a nakabasar iti aktitud ken disposision a Tagalogismo. Ti Tagalogismo, kas maawatan, ket formulasion ti ammo maipanggep iti Filipinas, ammo a nakabasar kadagiti padas iti sentro ti pulitika, ekonomia, ken kultura, nga iti kinapudnona ket puntodevista a Manila, privilehiado ken entitularisado kadagiti amin nga istruktura a sosial a ti balabala, orientasion, ken puntodevistana ket naynay a Tagalog. Daytoy a sibubukel a Tagalogisasion ti utek Filipino, mairaman ti panangsandi iti nagan iti nasional a lengguahe iti Filipino manipud iti Pilipino—a naggapu iti Tagalog—ken inikkan daytoy iti armada ken buyot-taaw ken aminen a forma ti pannakaibutaktak iti mas media ket nangpitot iti nawada a panirigan iti ammo a Filipino—wenno ammo maipapan iti Filipinas—ammo a nakabasar iti realidad ti multikulturalismo ken multilinggualismo ken ti ideal ti kultural a pluralismo. The sistematiko nga exklusion dagiti sabali a forma—ken amin a sabali a forma ti ammo dagiti Filipino a di makibinbinninglay iti lengguahe ken kultura a Tagalog—iti espasio a publiko ket namagbalin kadagitoy a sistema ken forma ti ammo a virtual a di makita ken illehitimo, ken impaidamda ti prestihio a rumbeng a para kadakuada. Dagiti iskolarsyip nga akademiko nga addaan pakainaigan iti PF ket kaskasdi a fundamental a no saan nga imbabaet ti Ingles ket winarwar ti Tagalog=P/Filipino, a naisangrat kadagiti iskolar ken mangrienriendia iti poder ken akademia, ken saan a para kadagiti masa. Ti laeng partisipasion dagiti masa kadagiti kastoy a forma ti ammo ket ti panangar-aramidda kadakuada nga ispektakulo kadagiti pabuya iti television iti katengngaan iti aldaw, a ti kinanaruay dagiti kinadaksanggasatda dagiti exhibit, ken kasta met dagiti mamultiplikar a panangngaasi dagiti elit ken komersiante ken dagiti kaaliadoda kas neokolonial a remedio.
Dagiti Pilosopikal a Ramut ti PIA
Mabalin nga adda dua a dana a masurot tapno mapadastayo a maawatan ti ‘ammo’—wenno dagiti bambanag a rumbeng ken nasken nga ammuentayo. Dagitoy a dana—maysa, ti ammo maipanggep iti lubong a pisikal ken material, ken dua, ti ammo maipanggep kadagiti tao, ti gimongda, ken dagiti relasionda mairaman ti relasionda iti universoda—ti pagibarasan iti dua a dadakkel a wagas ti panangsango iti klase ti ammo a kayattayo a mairangkap iti PIA. Insingasing ni Gadamer (1970/1989) ti nakaam-ammnut a koneksion iti baet ti ‘kinapudno’ ken ‘metodo’, a ti metodo ket agbunga, kas paggaammo unay, iti kita ti kinapudno nga ex-expektarentayo. Ti importansia daytoy a panirigan iti heuristiks ti pangtao nga ammo nga addaan dua a sanga, depende no ania a metodo ti sursuroten ti ammo, ket iti rugina ket nawayawayaantayo iti panagdanag a pinartuat ti absolutista nga argumento iti pangtao nga ammo ken iti kinapudnona babaen iti pilosopikal nga aktitud a mangibagbaga a ti laeng siensia—ken maawatantayo ditoy a ti siensia ket ti modelo iti laboratorio a kita ti siensia—ti makaibaga kadatayo no ania ti kinapudno gapu ta ti laeng siensia ti makaipakita kadatayo ti wagas tapno makagtengtayo iti ‘kumbiniente’ gapu ta sigurado a kinapudno iti udina babaen iti nailawlawag a teknik ti pannakadagdagullit ken prediktabilidad a nainsigudan nga adda iti metodona.
Adda problema iti kastoy a kinasierto ti kontemporario a siensia, gapu ta ibatbatina ti maysa nga aspekto a dina kayat a bigbigen: nga uray iti panangipasdek iti hipotesis—kas iti formulasion ti maysa a ‘sientifiko’ a problema, kas pagarigan, ket adda ditoyen daytay nainsigudan a prehuisio a mabalin a di mabigbig a kasta ti maysa nga agbirbirok iti sientifiko nga ammo. Ti panangbigbig wenno saan iti prehuisio ket dina punasen dayta a nainsigudan a prehuisio ngem ketdi agbalin a mangar-aria a presensia a mangdawdawat iti pannakabigbig a kas parte ti kinapudno ken integridad iti kada aramid a ‘sientifiko’. Ti panangrabsut ti kontemporario a siensia iti orihinal a nosion no ania ti siensia manipud kadagiti epistemiko a ramutna ket mangmangted-adal: ibagana kadatayo ti pakasaritaan ti panagdanag iti evolusion ti mabalin a makuna a ‘sierto’ nga adal--tao, kas ipakita ti pakasaritaan ti experimentasion ken argumentasion kadagiti agprapraktis a sientista manipud iti antigo aginggana ita. Ti ‘siensia’ nga aggapu iti ‘scire’—ammuen—ket napukawen iti panagserbina iti teknik ti repetision ken prediksion ken presision.
Ti giwang iti nagbaetan iti no ania koma ti siensia, kas makita iti modelo ti fisika, kas pagarigan, ken manipud iti basbassit a forma ti ‘siensia’ iti panaginterpreter kadagiti gimong a pangtao, ket nabayagen nga adda, nga inut-inot a nagtunda kadagiti ad-adu pay nga ispesialisado a forma ti adal-tao nga addaan kadagiti forma ti lengguahe, jargon, ken uray pay taktika. Maysa kadagiti wagas tapno maagasan daytoy a panagkontra—ket ti kasla panagbalubal ken kontradiksion—ket insingasing ni Gadamer idi imbagana ti dua a modelo ti panangsirigtayo no ania ti adal-tao babaen ti panangimutektektayo no ania a talaga ti birbirokentayo. No ti adal-tao ket maipapan ti fisikal nga universo, wenno ti siensia ti nakaparsuaan, kuna ni Gadamer a daytoy ket naturwissenschaften wenno panagadal iti napakarsuaan wenno iti fisikal nga universo. Iti sabali a bangir, no ti adal-tao ket maipapan iti sabali a ‘nakaparsuaan’—ti nakaparsuaan-tao—(kas koma kadagiti maipapan kadagiti tattao ken dagiti gimong ken kultura ken pakasaritaanda) aw-awaganna daytoy iti geisteswissenschaften, wenno adal-espiritu. Daytoy a formulasion, numan pay saan unay a baro gapu ta mabalin a mairukit iti nosion ti adal-tao a kas ‘siensia’ kas pinattapatta ti Aristotelian a grupo ti kapampanunotan ken winarwar dagiti Tomista idi panawen a medieval babaen iti paniriganda maipanggep kadagiti ‘sangsanga ti adal-tao’ a naibasar iti obheto ti panagsalsaludsoda, ket iparipiripna kadatayo a ti giwang iti baet ti material nga universo a kas obheto ti panagsalsaludsod ken ti universo ti espiritu ket tentativo.
Mabalin a makasursurotayo iti daytoy a distinksion—ket adu ti makalap ti PIA manipud iti daytoy.
The nawada a panirigan ti PIA ket ti pannakabaelna a mangsukimat kadagiti wagas tapno ti adal-tao ket mapagbalin a nagkammayet wenno integrativo manen, maisubli iti produktivo a formana tapno iti kasta ket maisurona kadagiti tao ti panagtalekda manen iti ammoda babaen ti panangbigbigda a dagiti ammoda ket kapada a lehitimo dagiti adal ti sabali maipapan iti lubong ken maipapan iti gimong-tao. Kas pagarigan, nupay adda fundamental a panaggudua iti baet ti botania ken ti lengguahe a Yogad, ti panangawat iti etno-botania dagiti tattao a Yogad ket kankanayon-a-nalpasen nga imbabaet ti bukodda a lengguahe ket saan a ti lengguahe ti sabali. Isu’t gapuna a ti naibabaet a bileg dagiti lengguahe dagiti tattao iti Amianan ket di mabalin a lisian wenno tagibassiten. Iti kastoy, magtengtayo ti kinaimposible ti lohika ti panangakpseptartayo a sibubukel ti panirigan a ti laeng lehitimo ken prestihioso a wagas tapno maawatantayo ti maysa a padas maipanggep iti Filipinas ket babaen iti mediasion ti nasional a lengguahe nga awan sabali no di ti equation a Tagalog=P/Filipino. Ti naturalisasion ti equation a Tagalog=P/Filipino babaen iti legal a proseso nga addaan iti mas naruay a dimension para iti panagilaksid ngem iti panagiraman, ken nangitan-ok iti padas ti sentro ti poder a ti nagsagaba ket ti padas dagiti adayo iti sentro ket maysa nga intelektual a kinapanglaw a nasken a sisasagana a bigbigen ti PF, admitirenna a saan ketdi nga ilibak, ken remedioanna kas parte ti gandatna a manginaig iti adal-nasional iti sosial a hustisia.
Ania ti implikasion dagitoy a bambanag ket kasano ti pannakainaigna iti isyu ti PIA a kas bagi ti ammo?
Simple laeng: ti Ilokos ket saan a naisina iti dakdakkel a lugar iti Amianan, agpada a kas fisikal wenno heograpiko a realidad, ken nangnangruna unay, kas sikolohikal a teritoria dagiti naiwaras a padas ken ti atiddog a lagip iti kultural ken ekonomik a relasion. Ti kayat a sawen daytoy ket ti nawadwada a balabala ti PA ket iramanna ti panagadal maipapan iti Ilocos, maipapan kadagiti tattao a BIBAAK (maysa a termino nga ad-adda nga us-usaren ti maysa a kultural nga organisasio iti Honolulu ken San Diego: Benguet, Ifugao, Bontoc, Apayao, Abra, ken Kalinga), ken maipanggep kadagiti tattao iti Amianan a pimmanaw wenno napan kadagiti sabsabali a lugar ken pinadur-asda dagiti komunidadda kadagitoy baro a luglugar a nakaisadsadanda. Iti udina, ti PIA ket saan laeng a maipapan iti panagadal iti maysa a lokal nga area, no di ket maysa nga area ti panagadal nga adda iti labes ti maysa nga erea mismo ken iramananna dagiti makidisdiskurso ken mangdisdiskurso kadagitoy a tattao ken mangnamnama a dagitoy a tattao ket makidinniskurso, ken agdiskuso, iti PIA.
Ti panangbukel iti PIA nga addaan iti subheto a klaro—maysa subheto a sipupudno a makidindinniskurso ken mangdisdiskurso kadagiti tattao iti Amianan—ket maysa a karit. Isina man wenno saan ti Panagadal Ilocos/Panagadal Ilokano iti PA ket maysa nga intelektual nga ehersisio a ti anagna itatta ket saan unay a pakaseknan. Adda dagiti mangibagbaga iti kontinuum--ti panagsisilpo—babaen iti panangitennag iti pangkabit a ‘ken’ ket sandian iti maysa a marker ti panagsisilpo, ti dash (-), ngem amin dagitoy nga aramid a panangpolis iti lengguahe, iti interest ti ‘estilo’, ket gandat a panglibeg iti etikal a pannakasapul a (a) kritikaren ti agdama a modo ti PF ken (b) imbitaren/pabilgen ti pannakabukel kadagiti sabali pay a modo ti panagadal maipanggep iti Filipinas babaen ti panagpuonan kadagiti naruay a posibilidad dagiti lengguahe ken kultura dagiti nailaksid a kultural a grupo iti pagilian, dagiti kultural a grupo a di pay naserbian iti kultural ken lingguistik a hustisia iti nabayagen a tiempo.
PIA ken ti Kuestion ti Kultural a Pluralismo
Ngem ti panangdawat manipud kadagiti tattao iti Amianan iti isu met laeng a sensitividad ken sensibiliad ket saan a sinnubalit, gapu ta daytoy ket addaan iti epistemiko nga annongen a nakabasar, kaaduanna, iti abilidad a makapasar iti epistemiko a metanoia—a panagbalbaliw iti utob-nakem—maipanggep iti no ania a talaga ti makaited-wayawaya ken kritikal ken komited nga adal-tao.
Gapu ta iti agdama, nalawag dagiti rekord: a mabilbilang dagiti tattaotayo iti Amianan ti addaan iti tured a mangtagikua kadagiti kultura ken lengguaheda, a dagiti Ilokano ket numero uno kadagitoy kadagiti kurang iti laingda iti panangilibakda iti kinailokanoda. Dagiti empirikal a datos ket masindadaanda nga adda, ken ti pannakuenta dagiti aktividad-komunidad ket lohikal unay.
Mano kadagiti Ilokano, kas pagarigan, ti addaan iti tured a mangaklon iti lengguaheda?
Ti sungbat iti daytoy ket maysa a kita ti abut, maysa a banag a pananggudua ken panagari, a resulta ti baro a modo ti kolonisasion a pagpaspasaran dagiti amin a di-Tagalog a tattao itatta. The cyber a forma ti protesta iti daytoy a kondision a panagilaksid ket adu, ken dagiti refleksion dagiti nailaksid ket iparipiripna no kasano a ti nasional a proyekto a mangen-entitular iti maysa a lengguahe a manglaklaksid kadagiti sabsabali pay a lengguahe ket nangpartuaten iti nagkaadu a kultural ken lingguistik a panagan-anniniwan kadagiti tattao iti ruar ti sentro ti poder.
Aggapu ti karit kadagiti report dagiti akademiko, manipud kadagiti ranggo dagiti manursuro iti eskuelas publikas nga agkunkuna a dagiti adalan ken estudianteda ket didan ipagpanpannakkel ti kinailokanoda. Mabainda nga agilokano—mabainda nga agsao iti Ilokano—kuna dagiti manursuro. Daytoy ket kongkreto a report, agdadata a kas paggaammo. Maibagatayo a kastoy amin ti report kadagiti dadduma pay a lingguistik ken kultural a grupo iti Amianan—ken mabalintay nga iraman ditoy ti report dagiti padas a migrante dagiti tattao iti Amianan iti ballasiw-taaw—ket ti resulta ket agarup agpapada. Ket ditoy, iramantay met dagiti manursuro: mabainda met nga agilokano.
Ngem dumteng ti husto a problema no saludsodentayo kadagiti manursuro no mano kadakuada—dagitoy a manursuro a mangmangted iti report—ti addaan iti kinapasindayag ken kinatured a mangaklon iti kinailokanoda.
Kinaagpaysuanna, mano kadagiti manursuro ti nasayud ken elegante a makasao iti Ilokano, ti edukado ken formal a sofistikasion daytoy a mangdawdawat iti agtultuloy a refleksion maipanggep kadagiti nawada a posibilidad ti Ilokano? Mano kadagiti manursuro nga Ilokano ti makabael nga agsao iti Ilokano nga addaan pasindayag, ken addaan iti panangbigbig kadagiti buteng ken sorpresa nga it-ited ti lengguahe nga Ilokano?
Mano kadagiti manursuro nga adda iti ranggotayo ti makabael a mangidiskurso a sipapasindayag maipanggep iti literario a pakasaritaan dagiti tattaotayo?
Mano kadagiti manursurotayo ti makabael nga agbasa kadagiti magasin nga Ilokano a di makarikna iti panagtagibassit, nga awanan-bain, a di mababain, ken di mangan-anniniwan?
Mano ti makabael a mangdiskutir a sitatalged ken addaan kinasanay kadagiti mannurat nga Ilokano nga agsursurat iti Ilokano, Tagalog, Ingles, ken Espaniol ken adu pay a lenglengguahe no ania dagiti sursuratenda?
Mano ti makaammo ken Leona Florentino ken dagiti ladladingitna, ti kinatured ken ti artistiko a panangaklonna iti bukodna a kita ti feminismo? Mano ti makaammo ken Ursula Villanueva? Mano ti makaammo ken Antonia Rubio? Mano ti makaammo ken Juan San Pedro Hidalgo Jr.?
Mano kadagiti sobrasobra a hiperbalorado a mannurat nga agsursurat saan nga iti Ilokano no di ket iti Tagalog ken iti Ingles, ken iti nabayagen a napalabas, iti Espaniol?
Mano ti makaammo iti Basi Revolt ken ti pannakayulogna daytoy iti serye dagiti ladawan iti kambas, kadagiti panel, ken maiparparang, iti kondision a dandanin maperdi, iti Burgos Museum iti Vigan?
Mano kadagiti mannurattayo ti agtultuloy a mangmina iti kararua ni Ilokano babaen ti panangminana met laeng iti bukodna a kararua? Mano kadagiti IT, bababen kadagiti panursuro ken aramidda, ket nangitultuloy a mangbiag kadagiti tradision nga itan ket rakrakraken dagiti gimong a globalisado ken nasionalisado?
Mano kadagiti nalalaing koma nga ubbing a mannurattayo ti mapukpukawtayo kadagiti sabali a pagbirokan ken industria gapu ta ditay agbasbasa, gapu ta ditay ipagpampannakkel ti obra nga Ilokano a basbasaentayo no ngay ta agbasbasatayo, ken gapu ta awan bibiangtayo no dagiti lengguahe nga Ilokano ken Amianan ket agbiag ken agsantakda iti sumaruno a lima a tawen?
Adu kadatayo nga akademiko, manursuro, ken lider edukasional, trabahante a kultural, ken uray pay dagiti adda iti govierno ti ignorante kadagiti bambanag a mainaig iti Ilokano ken iti Amianan uray no saan a nasken gapu ta maipapan nga ad-adu ti ammotayo ngem iti kadawyan a tao iti walangwalang. Inikkannatayo ti pakasaritaan ti daytoy a naisangsangayan a moral ken pulitkal nga obligasion, a naggapu iti ispesial a bendisiontayo, nga agbalin a saksi kadagiti kultura ken lengguahetayo nga Ilokano ken Amianan—panagsaksi iti kinapudnona, panagsaksi iti kaibatogan ken anagna, ken panagsaksi kadagiti naruay a posibilidadna.
Ngem iti kinapudnona, mano kadatayo, ti mangaw-awat iti daytoy nga awag iti kinapudno a sipapasnek ken situtured?
Mano kadatayo ti makaibaga a sipapasindayag, a wen, Siak ket maysaak nga iskolar nga Ilokano, ken ammok dagiti agpampanunot a Europeano ken Amerikano kas ken Luce Irigaray ken Toni Morrison ken ammok ti maipapan ken Michel Foucault ken Hans-Georg Gadamer ken Jurgen Habermas ken Pablo Neruda ken Virginia Woolf—ken ammok met dagiti kritikal nga obra dagiti iskolartayo? Mano kadatayo ti makainagan kadagiti mannurattayo manipud iti Amianan, dagiti meditasionda iti gerra ken pannakibalubal ken pannakidangadang, ken ti exkursusda iti wayawaya ken demokrasia ken sosial a hustisia?
PIA ken ti Multilinggualismo
Manon ti nakabasa iti patarus ni Greg Laconsay iti Ilokano iti Today’s Revolution: Democracy ni dati a Presidente Ferdinand Marcos, a ditoy ti nangiyuloganna no ania ti ‘consciousness’ iti napintas a konsepto nga Ilokano’—utob-nakem?
Mano ti makaammo a nasurok 100 a tawen ti napalabas, inruar ni Williams ti maysa a libro maipapan iti grammar ti Ilokano? Mano ti makaammo kadagiti sabasabali a version iti Ilokano ti Biblia a Kristiano?
Dagitoy a panangsagsaggamaysa kadagiti ammotayo ken kadagiti ditay ammo ket pananggandat iti panagkuenta ken panagbirbirok iti kararua. Kabaelantayo ti mangibaga iti imbaga ti di unay am-ammo nga autor iti Ingles; ngem ditay man kabaelan ti mangibaga iti imbaga ti nalaing a mannurattayo.
Sadinno ti pangrugian ti edukasion ken sadinno ti pagpatinggaanna?
Ditay kadi ibilang dagiti biolohistatayo iti etikal nga obligasionda a di mangammo iti lengguahetayo, kadagiti tattaotayo, ken iti kulturatayo?
Ditay kadi ibilang dagiti lidertayo iti edukasion iti dida panangammo maipapan iti kultural ken lingguistik a demokrasia ken ti kultural ken lingguistik a genocide a mapaspasamak kadagiti tattaotayo iti agdama?
Dagitoy nga isyu maipapan kadagiti Ilokano ket isu met laeng dagiti isyu a mangap-apektar kadagiti dua pay a K iti Amianan: ti Kordiliera ken ti Katantanapan ti Kagayan. (Us-usarek ti forma ti K dagiti uni dagiti lugar iti Amianan a kas pangtulong iti pananglagip: ti Kailokuan, ti Kordiliera, ken ti Katantanapan ti Kagayan). Kayatna a sawen ket masapul ti panangsaludsodtayo kadagiti isu met laeng a set dagiti saludsod, ken iti panangaramattayo kadagiti isu met laeng a pagibasaran, nasken a mabigbig dagiti sabsabali pay nga IT iti Amianan.
Ngem agsublitayo man pay iti isyu ti lingguistik ken kultural a genocide ken no kasano ti panangap-afektarna kadatayo a kas umili.
Ti klaro a posisionko ket daytoy: ditay itulok ti panagtultuloy daytoy a lingguistik ken kultural a genocide.
Ti mensahe a kayatko nga ibaga ket univokal ken dina admitiren ti sabali pay nga interpretasion: nasken ti panangisardeng kadagiti amin a puersa a mangar-aramid kadatayo a kas pasto, kas tattao nga itan ket manginginngina iti pananglipat, kas tattao a mangingingina iti panagsao iti pudno ngem mamati met nga adda pannakaisalakan iti panagbalin a partido iti daytoy a panagmasmaskara a mapaspasamak iti amin nga aglawlawtayo itatta.
Idinto ta kadagiti sabali a parte ti lubong ket adda daytay napakumbaba a pannakabigbig kadagiti kibaltang iti napalabas, iti makaistorbo ken makapapatay a pagbanagan ti pannakamasifikar kadagiti tattao ken panangaramid kadakuada nga agsao ken agisawang ken mangkita iti lubong babaen iti maysa ken maysa laeng a lengguahe, ken iti sistematiko a rektifikasion kadagiti errado iti napalabas babaen ti panangaramid nga ‘ofisial’ dagiti sabsabali pay a lengguahe manipud kadagiti rehionda a nainkalintegan a maikkan iti atension a saan a nakurkurang ngem kadagiti napagbalinen nga ‘ofisialisado’ babaen ti panangted iti pannakipagili kadayta a lengguahe ditoy a pagilian ket ar-aramidentayo a kas nasayaat dagiti fasistiko a posibilidad ti maysa nga ideolohia a di ken dinto kaano man mangaramid iti isip ken imahinasiontayo a produktivo, dayta nga ideolohia a mainaig iti maymaysa ken maymaysa laeng a lengguahe a mangkapkapsula iti kinaasinnotayo.
Ti idea ti nasional a lengguahe ket ideal; kastoy ti posisionko kadagiti immunanan a trabahok, ngem saan nga iti wagas a naynay latta ti pannakaitultuloy ti kultural ken lingguistik nga inhustisia kontra kadagiti tao iti maysa a nasion a bukbuklen dagiti nagduduma a kultura ken lengguahe, banag a virtual a mangar-aramid iti daytoy a nasion a kas nasion dagiti nasion. Ti idea ti nasional a lengguahe ket rebbengna laeng a surotenna ti espiritu ti fundamental a paglintegan ti pagilian, maysa a provision, iti biangko, a saanen a rumbeng a mabalusingsing pay gapu ta binalusingsingtayon: (a) a daytoy a nasional a lengguahe ket maawaganto iti Filipino ken (b) maibatayto daytoy kadagiti adda a lenglengguahetayo. Saanen a nasken a nayonantay pay daytoy, lallalo ta ti errado ti pakasaritaan ken kontra kadatayo.
Ti dakkel a pakarikutan ket umay no iti panangtuntuntontayo iti maymaysa a lingguistik a simbolo, ti mamutbuteng a kaibatogan ken efekto dayta a maysa a sao, ‘maymaysa’, ket mamaskaraan iti falso a panagkaykaysa ken falso a nasional a kultura ken amin ket falso a mainaig iti daytoy. Adda saan nga umiso ditoy ket dagiti iskolar ket rumbeng nga aramidenda ti dua a banag: (a) tumulongda a mangikkat iti maskara kadagitoy a kinaulbod nga inlaklakodan kadatayo iti naglabas a 70 a tawen manipud idi pirmaan ni Presidente Manuel Quezon ti linteg a nangaramid iti Tagalog a kas pagibasaran ti nasional a lengguahe, a ti pannakapirmana ket ipasimudaagna ti kabaelan nga aramiden ti presidensial a poder tapno maaramidna a dagiti lider iti lengguahe ken kultura ket akomadarenda ti pagayatan a presidensial a mangaramid iti Tagalog a kas nasional a lengguahe, ken (b) ipalubosda, babaen iti espiritu ti lingguistik a hustisia, ti maysa a forma ti sosial a hustisia, ti pannakapadur-as ti maysa a napaypayso ken pudpudno a gimong a nakabasar iti promesa ken dagiti posibilidad ti kultural a pluralism a kas wagas ti biag. Ti sinurat ni Andrew Gonzalez mainaig iti sosial a drama maipapan iti akomodasion a napasamak manipud kadagiti di informado ken ignorante nga Ilokano ken Cebuano a diputado iti dayta a deliberasion iti kuestion maipapan iti pagibasaran ti nasional a lengguahe ket isingasingna kadatayo ti kabaelan ti poder a presidensial.
Diak anamongan ti Tagalog a kas nasional a lengguahe. Saan a konstitusional daytoy.
Diak anamongan ti pannakaaramat ti Tagalog a maskara tapno maiwaras ti idea nga adda itan nasional a lengguahe a Filipino a maaw-awagan, iti amin a nagan, iti maysa nga iskizofreniko a nagan a P/Filipino segun iti maysa nga akademiko iti Universidad ti Filipinas. Saan a moral nga umiso ken umno daytoy.
Rebbengna laeng a madiagnostikar ti lingguistik ken kultural nga iskizofrenia, managanan, ken maikkatan iti maskara—ken ti prognosisna ket maibaga: daytoy ket mangmangted iti nakaal-alisto a genocide iti kultura nga Ilokano, iti lengguahe nga Ilokano, kadagiti lengguahe ken kultura ti Amianan.
Ita, sadinno ti pangilugarantayo ti PIA iti daytoy a lingguistik ken kultural a dangadang para iti wayawaya, autonomia, ken autentisidad?
Ti parikut iti isomorpismo—ti idea a Tagalog=P/Filipino—a napasamak iti Tagalog a kas nasional a lengguahe ket:
(a) inaramidna ti Tagalog a kas lengguahe a nangabak, nga agmartmartsa iti tugtog ti balligi, ken mangal-ala kadagiti mangitantandudo ken mamati, ken nakaala iti armada ken buyot-taaw ken sisasagana a makigerra kontra kadatayo amin, datayo a sabali ti pagsasaona, datayo a sabali ti panagimutektekna iti lubong;
(b) ipinosisionna ti Tagalog a kas politikal ken kultural ken ekonomik a balay-poder, nga ad-adu a ganansia kadagiti pelikula, magasin, libro, ken sabsabali pay a media no dagitoy ket adda iti Tagalog uray no madangran dagiti sabali a lengguahe, a mangnaynayon iti poder pulitikal kadagiti akademiko ken dadduma pay a lider kultural a makaammo nga agsao iti Tagalog a namaskaraan a P/Filipino, nga addaan iti superior a panagipasindayag para kadagiti amin a tattao nga agsasao iti daytoy;
(c) inaramidna a di magteng dagiti sabali a lengguahe, nakarkaron nga adda kadagiti lenglengleng, gapu ta ti existensiada ket saan nga importante numan pay dagiti mangitantandudo iti Tagalog ket ibagada ti maysa a pakonsuelodebobo a panangiramanda iti maysa wenno dua manipud iti lengguahe A, dua wenno tallo iti lengguahe B, ken uppat wenno lima iti lengguahe C;
(d) inaramidna a bulsek dagiti Filipino a linguist iti nasional a lengguahe, a mangay-ayat nga aglubnak iti nabensionan a panunot a ti mangmantener iti isomorpismo a ti Tagalog ken kapada ti P/Filipino ket maysa a kumbiniente a posision ken komportable nga intelektual a diskurso; ken
(e) inaramidna a ti literatura a Tagalog ti kanon ti ania man maipapan iti poetika ken estetika a lingguistik a Filipino, a ti sinurat a Tagalog ti maar-aramat a metro iti adu a banag, mairaman kadagiti pabor ken pakimkim a maibuyog iti sinurat a Tagalog, a pakairamanan ti pannakaited iti award a Nasional nga Artista iti Literatura—dagiti praktis a saan laeng a tiranikal ken di demokratiko, no di pay maanomalia iti pagilian a mangbigbigbig iti bendision ti diversidad ken multilinggualismo.
Kongklusion: ti PIA a kas Radikal a Panagbalbaliw iti Paradaym
Manipud kadaytoy a panirigan, makitatayo a nalawag ti pulitikal ken epistemiko a posision ti PIA. Dina itulok a ti ammo ket madagdagullit a mai-microwave no di ket pengdanna dagiti forma ti ammo a mangmangted iti kumbiniensa ken kinakomportable, ngem di met naan-anay a kritika tapno admitirenna ti fundamental a kurangna iti integridad ken kinapaypayso.
Dina itulok ti pannakadagullit kadagiti kinaulbod, ngem ketdi ikkatenna ti maskara dagitoy a kinaulbod iti pananggandatna a mangpartuat iti nawadwada a panirigan maipapan iti universo ken padas-tao babaen ti panangaramat iti kritikal a lente a mangilawlawag no ania ti makaaramid iti pudno ken kaibatogan tapno importante dagitoy.
Iti udina, ipaduyakyaktayo ditoy ti PIA a mangtingtingiting iti universo dagiti tattao iti Amianan manipud iti pulitikal, kultural, ken ekonomiko a panirigan:
(a) maysa a federalisado a parte ti pagilian nga addaan iti hushusto nga autonomia, nga addaan iti bukodna a linggua frangka, a ti pulitikana ket nakabasar iti managisakit a panagtaripato para iti bileg dagiti tattao a mangiyebkas kadagiti gasgasatda kadagiti termino a kukuada;
(b) maysa nga Amianan a bukbuklen dagiti nagduduma a kultura ken tattao ken lenglengguahe dagiti nagduduma nga IT; ken
(c) maysa nga Amianan nga adda bukodna a pagwerretan ti panagpuonan ken komersio, ken addaan iti kapabilidad a makiinnangkat, kas iti napalabas, kadagiti sabsabali a nasion-estado, sabsabali a federalisado a komunidad iti Filipinas, ken kadagiti bukodna nga IT.
Ti PIA ket maysa a sibubukel nga epistemolohia, maysa a baro a sirmata, maysa a baro a panangsirig kadagiti bambanag.
Ti PIA ti ridaw ti liberasion, ti sosial a pannakaisalakan, ken ti kultural nga afirmasion kadagiti kultural ken lingguistik a karbengan dagiti tattao, karbenganda a kas tao.
Dagiti Referensia
Azurin, A. M., “Mga katiwalian sa ating kamalayan tungkol sa kaalamang bayan,” in L.Q. Santiago, ed. Mga Idea at Estilo. Quezon City: University of the Philippines Press, 1995, pp. 7-20.
Bautista, V. V. and R. Pe-Pua, ed. Pilipinolohiya: Kasaysayan, Pilosopiya at Pananaliksik. Quezon City: Kalikasan Press, 1991.
Gadamer, H-G. Truth and Method. Continuum, 1970/1989.
Gonzalez, A.B. Language and Nationalism: The Philippine Experience Thus Far. Quezon City: Ateneo de Manila UP, 1980.
Kuhn, T. The Structure of Scientific Revolutions. second ed, enlarged. The University of Chicago Press, 1970.
No comments:
Post a Comment