(A day before the Gawad KWF awarding, I got a frantic call from the homeland--from home--with my daughter saying that I needed to make some kind of an `acceptance' speech as a first prize winner for Ilokano poetry for this year's Gawad. I incidentally won the same award last year, also in Ilokano poetry, and I did not prepare any speech since I was not told but the wife did it on my behalf, perhaps catching some phrases here and there as intelligently and as comprehensively as she could. There was the Vice President of the Republic for a guest and an audience, and being a Mindoreno, Hon. Noli de Castro could not have asked for more, what with the wife a pure taga-Tondo from Waray-waray-Aklanon-Chinese parents.But that was too much imposition for the wife whose role was to be there for me, to represent me at the awarding.
So now I have to correct the blunders I did not commit last year. Surely I was not told; but it could have been difficult for the KWF as well to contact me, this I was sure, what with time zones and that vast expanse of a sea between us. But this time around, I was told I would have to make one--and in the words of the Chair Dr. Ricardo Nolasco, he would appreciate it if a family member could read the speech on my behalf, being away from home, and away from all these.
I have never had the experience of going through all these rites of recognition of being a struggling, nay, starving poet, not at the KWF, since they started recognizing that there are other languages of the country other than Tagalog, the dominant Tagalog, the reason for all this lobotomization many of us are going through at this time. Having been away for four years to eke out a life in another land, in another country, as an exile, I have forgotten that vague feeling of winning an award in a homeland that has last priority for the literary arts in general, and for the literary arts from the regions in particular. Now, of course, KWF is in the right direction, as was the kind of token recognition we get from Palanca which every writer from the region (in Ilokano, Hiligaynon, and Cebuano) is trying to join, and compete, and win.
The acceptance, ah, my family will do it for me.
So here is the piece to be read for me by my son, Aurelio II. I do not know if he had the time to rehearse it since I was able to send it only at past 11:00 PM last night, Honolulu Time.)
Poetic Imaginaries, Our Languages, Our Freedoms
(Acceptance Speech of Aurelio Agcaoili, 1st Prize, "Epistolario ti Exilo", a collection of poems, Gawad Komisyon sa Wikang Filipino 2007, Ilokano Poetry)
1.
It is with great honor and humility that I accept this award in the name of the Ilokano nation in the Ilocos, in the other parts of the homeland, and in the diasporic communities of Ilokano poets, writers, overseas workers, immigrants, and plain exiles.
I must say--and I say this in all honesty--that this collection, Epistolario ti Exilo--Letter of an Exile--is one of the most difficult collections of poetry I have ever written in my entire career as a struggling poet and starving writer in Ilokano, Tagalog, and English, in this order.
I struggled to write this.
I had to tame the various poetic imaginaries going wild in my mind while composing my first lines or constructing my titles.
I struggled in buses while going to some conferences in the provinces.
I struggled in bus terminals with their noise and disquiet.
I struggled in my dreams--I even dreamt one of the pieces, the one I wrote about my last-born daughter.
I struggled on the metro--the train--I like to take to take me from one meeting to another, hating the traffic, hating heat, and hating myself for not being able to come up with the correct turn of phrase.
It was not easy writing this collection and this award is a testimony to that difficulty.
Thank you so much for this recognition which I offer as an oblation to the Ilokano people everywhere and to the Ilokano people in the homeland.
I offer it to the republic as well, this republic of our dreams for cultural and linguistic democracy.
2.
Lubhang napakahirap ang koleksyong ito sapagkat isinasalaysay nito ang tunay na karanasang ng mga katulad ko na kinakailangan pang mangibang-bayan, magbagamundo, magkallautang, magkatangkatang, o maging estranghero kaya upang makalirip man lamang ng katiting na kahulugan ng buhay na binabaratilyo ang kahulugan.
May pagkaexistensialista ang ganitong paglirip at pagsipat sa kondisyon ng exilo, subalit totoong ganito nga ang mga pangyayaring kayhirap itago sapagkat lantad na lantad, subalit kayhirap ding isalaysay.
Metapora din ng pagiging exilo sa ibang bayan ang pagiging exilo sa sarili, ang pagiging exilo sa kinagisnang wika, ang pagiging exilo sa kinagisnang kultura, ang pagiging exilo sa kinagisnang himig, lirisismo, at ritmo ng daniw--ng tula--ng etnolonggwistikong Ilokano at Amianan.
Sa patuloy na paglikha natin ng mga taludtod, naisasaberso natin ang mga hinaing sa isang bansang kailangan mauntog at magising sa isang mapakla at mapait na katotohanan na hinihingi ng karapatang pantao, na hinihingi ng demokrasya, na hinihingi ng hustisya--ang palagiang paggalang, pagbabalik, at pananahanan sa wikang kinagisnan.
At para sa aming mga Ilokano, ang aming wikang kinagisnan ay walang iba kundi ang Ilokano at Ilokano lamang.
At sa kaso ng Filipinas, ang pagbabalik sa sinapupunan ng mga wikang ating, ang mga wikang nagluwal sa ating mga ulirat at kamalayan, ang mga wika ng ating mga tahanan, ang mga wika ng ating mga duyan, ang mga wika sa ating hapag-kainan.
Hayaan po ninyong magbigay ako ng pagpupugay sa Komisyon sa Wikang Filipino sa kanilang makatarungan sapagkat demokratikong bisyon tungkol sa diversidad ng mga wika sa Filipinas, sa multilinggwalismo, sa multikulturalismo, at sa demokrasyang panglinggwistikang kanilang isinusulong.
Isa lamang ang masasabi ko: noon pa sana ito isinagawa.
Pitong dekada nating nakaligtaan ito.
Kailangan nating habulin ang mga nangawalang pagkakataon sa pagsasademokrasya ng ating kapantasan sa ating mga wika at kultura.
Agbiagkayo amin--let the bells of linguistic and cultural freedom ring! Good day to all of you.
Aurelio Agcaoili
Honolulu, HI/August 30, 2007
Epistolario Seis
Kenka, anito, sika a paraiwanwan: itdem kadakam ti tinapay.
Wenno kamotig no isu ti adda. Bagas, nasaysayaat pay.
Daytoy nalamuyot ti panagsaadna iti dakulap, nareggay,
Nakintal, alisto a mapekkelan tapno agbalin nga uniberso
Dagiti tarumpingay. Iti pannakaep-ep ti bisin, mabatika
Nga umap-apal. Ngem ta kukuam, anito ti hustisia ti ugaw.
Esensia daytoy ti amin a taraon, idulinmo iti baul ti agmuttaleng a talon,
Isublim iti sabong dagiti maramara a mais, wenno iti aglalaki a papaya
Santo agbabai no makapon. Ta kastoy dagiti misterio ti biag:
Madusa dagiti magliwat a mangiburay iti ragragsak!
Iti biangko, panunotek ti sagutko kenka. Sibebeggang a lagip kadi ti inka Sapulen? Wenno dagiti naratibo ti kinatalingenngen? Kas iti panangbisong
Ti nalamiis a danum ti baybay iti agur-uray nga aplaya. Kas iti panaginnala
Ti aglagaw a tudo ken agmaya a daga, wenno ti nalamiis a sapri
Iti rekkang ti diding, wenno ti raya ti init iti agur-uray a danum, anian!
Anian a kammayet dagitoy a kasingin koma ti panangalimon iti kiraos ti tian.
Wenno ti pananget-et iti nakadiaya a siket tapno mabugiaw ti bisin,
Agtalappuagaw a mapan iti makikkiki a kapagayan ket kadagiti birhen nga aripit,
Sadiay nga aglemmeng, makikamalala kadagiti agraraman a dudon
Wenno agpapaos a kuriat wenno agmandi nga uleg ken aminen a mangrabrabii.
Sirmataek ita ti sarukang, ti sagrado nga altar a pagatangan ken rugso. Ditoymonto nga anien dagiti managsapsapa a gasatmi. Ditoymonto met laeng
Nga ibati dagiti sungbat ti ar-ararawmi, dakami a balangkantis, iti sao ken aramid
Dakami a managbasol, iti panunot ken lasag, dakami a managdakdakes—
Dakami amin nga immutang iti ay-ay pay nga ili, iti narakab a sellang ti init,
Iti managpabus-oy a pus-ong ti bulan, iti nadameg a matris ti talon
A nabayagen a manglanglangan, iti natangig a tagainep dagiti natangig
Met a bantay—dakami ita ti agsagana iti parabur: gawed ken bua nga agas
Ti daan a sagubanit wenno mamayo ti sirmata kas iti bagi kas idi un-unana,
Idi sariugma pay laeng ti kinapudno kas met ti panagsariwawek ti puso
Kadagiti amin a kita ti pantok, kalay-atem man dagitoy wenno sakaem
Laeng iti binting a padas wenno pammutbuteng dagiti maar-arakattot a rikna.
Ti atang a daton iti seremonia dagiti agungar a lagip ket kastoy ti masapul:
Itlog ti kurrarayan a sukal ti agbabaog nga ayat—makaputot man daytoy
Iti mangted wayawaya a kararag wenno saan. Niniugan nga innapuy
A nilinay iti barangabang ti ul-ulila a pamulinawen, agadda nga agawan
Iti binalitungeg a panawen. Awan kadagiti krus ti pannakaikulbo.
Awan kadagiti krus ti ispal ti basol iti yaadayo. Adda iti sao a santipikado.
Kas iti ladawan iti kambas: sadiay nga ipinta dagiti dana ti ipapanaw.
Wenno iti panagsubli a dinton pumanaw. Wenno ipapanaw a dinto agsubli pay.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Wenno kamotig no isu ti adda. Bagas, nasaysayaat pay.
Daytoy nalamuyot ti panagsaadna iti dakulap, nareggay,
Nakintal, alisto a mapekkelan tapno agbalin nga uniberso
Dagiti tarumpingay. Iti pannakaep-ep ti bisin, mabatika
Nga umap-apal. Ngem ta kukuam, anito ti hustisia ti ugaw.
Esensia daytoy ti amin a taraon, idulinmo iti baul ti agmuttaleng a talon,
Isublim iti sabong dagiti maramara a mais, wenno iti aglalaki a papaya
Santo agbabai no makapon. Ta kastoy dagiti misterio ti biag:
Madusa dagiti magliwat a mangiburay iti ragragsak!
Iti biangko, panunotek ti sagutko kenka. Sibebeggang a lagip kadi ti inka Sapulen? Wenno dagiti naratibo ti kinatalingenngen? Kas iti panangbisong
Ti nalamiis a danum ti baybay iti agur-uray nga aplaya. Kas iti panaginnala
Ti aglagaw a tudo ken agmaya a daga, wenno ti nalamiis a sapri
Iti rekkang ti diding, wenno ti raya ti init iti agur-uray a danum, anian!
Anian a kammayet dagitoy a kasingin koma ti panangalimon iti kiraos ti tian.
Wenno ti pananget-et iti nakadiaya a siket tapno mabugiaw ti bisin,
Agtalappuagaw a mapan iti makikkiki a kapagayan ket kadagiti birhen nga aripit,
Sadiay nga aglemmeng, makikamalala kadagiti agraraman a dudon
Wenno agpapaos a kuriat wenno agmandi nga uleg ken aminen a mangrabrabii.
Sirmataek ita ti sarukang, ti sagrado nga altar a pagatangan ken rugso. Ditoymonto nga anien dagiti managsapsapa a gasatmi. Ditoymonto met laeng
Nga ibati dagiti sungbat ti ar-ararawmi, dakami a balangkantis, iti sao ken aramid
Dakami a managbasol, iti panunot ken lasag, dakami a managdakdakes—
Dakami amin nga immutang iti ay-ay pay nga ili, iti narakab a sellang ti init,
Iti managpabus-oy a pus-ong ti bulan, iti nadameg a matris ti talon
A nabayagen a manglanglangan, iti natangig a tagainep dagiti natangig
Met a bantay—dakami ita ti agsagana iti parabur: gawed ken bua nga agas
Ti daan a sagubanit wenno mamayo ti sirmata kas iti bagi kas idi un-unana,
Idi sariugma pay laeng ti kinapudno kas met ti panagsariwawek ti puso
Kadagiti amin a kita ti pantok, kalay-atem man dagitoy wenno sakaem
Laeng iti binting a padas wenno pammutbuteng dagiti maar-arakattot a rikna.
Ti atang a daton iti seremonia dagiti agungar a lagip ket kastoy ti masapul:
Itlog ti kurrarayan a sukal ti agbabaog nga ayat—makaputot man daytoy
Iti mangted wayawaya a kararag wenno saan. Niniugan nga innapuy
A nilinay iti barangabang ti ul-ulila a pamulinawen, agadda nga agawan
Iti binalitungeg a panawen. Awan kadagiti krus ti pannakaikulbo.
Awan kadagiti krus ti ispal ti basol iti yaadayo. Adda iti sao a santipikado.
Kas iti ladawan iti kambas: sadiay nga ipinta dagiti dana ti ipapanaw.
Wenno iti panagsubli a dinton pumanaw. Wenno ipapanaw a dinto agsubli pay.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Epistolario Cinco
Kenka, baro a bannuar ti ili: Saantayo kadi laeng a tagiruot
Dagiti mamaingel wenno dagiti aginkukuna laeng? Kasla
Koma binta, wenno ar-arkos, kas pagarigan. Insublida manen
Kasinsin a kailian a kapada iti gasat ti panangal-aladda
Kadagiti kaiskuarteran nga agtunda kadagiti pagpalpallailangan
Dagiti adda mabilinna iti man ili wenno iti sabali a lugar.
Kasano met ngamin nga ibardaymo a kasla bilag ti kinakurapay?
Aya, ket di met kas karina ti mangallilaw iti turista, ilako
Kenkuana ti panaglennek ti init babaen ti panangidulin
Iti aldaw a mangipakita iti agdadata a langa ti siudad
Dagiti lugar a mailako amin a kita ti ragsak, gatad por gatad,
Ania man a klase, lasag, kinnikinni, kumpas ti patong
Wenno panaganangsab kadagiti sulsuli wenno idda
A maminsan laeng a makita, dinton sublian pay
Ta sabalinto manen ti pagaponan a kadua ti aggatang.
Mariput dagiti rikna iti kakastoy a kapay-an. Iti isasangpet
Pinadasko ti nagsursor kadagiti templo ti dios ken adipen.
Kasta met a pinagnak manen ti dana ti rebolusion, adu
A dir-i ken panagbirakat—“Itennag! Itennag! Itennag!”
Tapno iti kinalamolamo dagiti kalsada, iti oras ti milagro
Sagrapen ti kanalbuong, paltog, pulburo, karsel.
Batuta, saan a liplipatan ti panalpaak iti bakrang.
Ay, ti panaganikki ket kas met laeng ti bugtak ti amo
Iti nakaisadsadan. Nayanaktayo amin iti ili, anaknatayo
Ti ili nga ay-ayaten ngem ti ayatna ket mangiyaw-awan.
Ta ania kadi ti isukatna kadagiti datontayo a derrep,
Biag ken panagkabannuag no di panagsagrap iti tapok,
Igamerna daytoy iti digo sananto kadatayo ipaarub-ob?
Anian a kapay-an, kunam man, kailian, kapada a nagtawataw.
Anian! Anian! kunak met a panangikabesa iti sakit ti nakem.
Iti urattayo, ditoy a maibinta dagitoy a buya.
Saan laeng nga iti kudil ta adun itat’ pamuspusan
Tapno mapunas ti dusa ti init iti kinabarbangisit.
Kadagiti dara a maigamer amin dagitoy
Agtalaytay kadagiti selula ti bagi a bienestayo
Kadagiti ari-ari, dagiti addaan puonan, dagiti malalaki
Aminda nga addaan poder ta agatangda iti dawel
Kadagiti nepnep, layus, bagyo, ken pakpakaasi.
Isu a dimon panunoten ti sasaadentayo ita.
Dimon tagainepen ti agretiro kadagiti pangngadua.
Kasta ti yurit iti palad, kunatayo kadi lattan.
Makapalag-an iti dagensen ti kasta, uray no sinsinan.
Adutayo met ket a puli a kastoy ti nagbanaganna.
Nadamagmo kadin ti kaudian, daytoy panagipuslitda
Kadagiti kailian iti pagbabakalan? Sadiayda a makigubat—
Agbalinda a mersenario dagiti pupuraw a kinasiglat!
Kaano ti panagsublim iti pagtawatawan, iti lugar
Ti exilo a panangay-ayat iti daga a nakayakan?
Uray ta barotayo kano a bannuar, mannubbot
A mangisalakan kadagiti didigra ti pagilian.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Dagiti mamaingel wenno dagiti aginkukuna laeng? Kasla
Koma binta, wenno ar-arkos, kas pagarigan. Insublida manen
Kasinsin a kailian a kapada iti gasat ti panangal-aladda
Kadagiti kaiskuarteran nga agtunda kadagiti pagpalpallailangan
Dagiti adda mabilinna iti man ili wenno iti sabali a lugar.
Kasano met ngamin nga ibardaymo a kasla bilag ti kinakurapay?
Aya, ket di met kas karina ti mangallilaw iti turista, ilako
Kenkuana ti panaglennek ti init babaen ti panangidulin
Iti aldaw a mangipakita iti agdadata a langa ti siudad
Dagiti lugar a mailako amin a kita ti ragsak, gatad por gatad,
Ania man a klase, lasag, kinnikinni, kumpas ti patong
Wenno panaganangsab kadagiti sulsuli wenno idda
A maminsan laeng a makita, dinton sublian pay
Ta sabalinto manen ti pagaponan a kadua ti aggatang.
Mariput dagiti rikna iti kakastoy a kapay-an. Iti isasangpet
Pinadasko ti nagsursor kadagiti templo ti dios ken adipen.
Kasta met a pinagnak manen ti dana ti rebolusion, adu
A dir-i ken panagbirakat—“Itennag! Itennag! Itennag!”
Tapno iti kinalamolamo dagiti kalsada, iti oras ti milagro
Sagrapen ti kanalbuong, paltog, pulburo, karsel.
Batuta, saan a liplipatan ti panalpaak iti bakrang.
Ay, ti panaganikki ket kas met laeng ti bugtak ti amo
Iti nakaisadsadan. Nayanaktayo amin iti ili, anaknatayo
Ti ili nga ay-ayaten ngem ti ayatna ket mangiyaw-awan.
Ta ania kadi ti isukatna kadagiti datontayo a derrep,
Biag ken panagkabannuag no di panagsagrap iti tapok,
Igamerna daytoy iti digo sananto kadatayo ipaarub-ob?
Anian a kapay-an, kunam man, kailian, kapada a nagtawataw.
Anian! Anian! kunak met a panangikabesa iti sakit ti nakem.
Iti urattayo, ditoy a maibinta dagitoy a buya.
Saan laeng nga iti kudil ta adun itat’ pamuspusan
Tapno mapunas ti dusa ti init iti kinabarbangisit.
Kadagiti dara a maigamer amin dagitoy
Agtalaytay kadagiti selula ti bagi a bienestayo
Kadagiti ari-ari, dagiti addaan puonan, dagiti malalaki
Aminda nga addaan poder ta agatangda iti dawel
Kadagiti nepnep, layus, bagyo, ken pakpakaasi.
Isu a dimon panunoten ti sasaadentayo ita.
Dimon tagainepen ti agretiro kadagiti pangngadua.
Kasta ti yurit iti palad, kunatayo kadi lattan.
Makapalag-an iti dagensen ti kasta, uray no sinsinan.
Adutayo met ket a puli a kastoy ti nagbanaganna.
Nadamagmo kadin ti kaudian, daytoy panagipuslitda
Kadagiti kailian iti pagbabakalan? Sadiayda a makigubat—
Agbalinda a mersenario dagiti pupuraw a kinasiglat!
Kaano ti panagsublim iti pagtawatawan, iti lugar
Ti exilo a panangay-ayat iti daga a nakayakan?
Uray ta barotayo kano a bannuar, mannubbot
A mangisalakan kadagiti didigra ti pagilian.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Epistolario Cuatro
Kenka, darundon a bunga: anghelka a kasisigud
Dagiti tanap iti sirmata. Dimo ammo ngem dinoblem
Dagiti numero ti ama: gasat iti gasat—kas iti superlotto
A saan a paspasarak. Wenno panangar-arit tapno tumayaka
Manen ken manen iti inaldaw-aldaw a panagparikna
Dagiti bituen, iti pannakibinnatogda iti bulan, init,
Dagiti ingar kadagiti baybay a mangliklikmot iti isla
Dagiti ar-arapaaptayo. Kas koma iti panangabakko iti diakpat:
Ay, diakton agsubli pay a paadipen kadagiti estranghero a bengngat,
Impaagong a kasla ketdi rummuar dagiti pangngarig iti panagtulakak
Wenno di panaganges tapno malagip iti apagkanito dagiti sakripisio
Iti altar ti panagexilo: gapu iti doliar, gapu iti dinar, gapu iti yen, euro—
Ay, aminen a kita ti sukat-bannog a sandi’t ila, pannakirurumen.
Kasla man laeng agimarmarotayo ita, kas idi: yaadayo kadagiti rabii
A paggaammo kadagiti aldaw a ditay pay masirpat ti rupatayo.
Ta ania ngarud ti aramiden iti nakaipalladawan no di ket agkurri
Kas iti sunay, wenno aminen nga aguddong, kas iti rueda
Wenno iti tikatik ti relo iti diding a mangipalnaad iti panagngilin:
Ita ti seremonia ti paw-it ta agur-uray dagiti dios a babassit,
Iti ili kas iti taeng, ngem mas iti ili ta ay-ayamenda piman
Dagiti pakakitkitaan iti bannog, panagkutim iti lua
Panagpunas iti nalimed iti anged a kabulon ti an-anek-ek.
Maysam idi pumanawak, ket iti isem ti kinainosente ti mapanawan.
Siasinnonto ti mangisala kenka, ti agkanta iti cancion a Gregorian
Ti “Tu es sacerdos in aeternum” a duayya a pasakalye ti turog?
Siak ti kantormo, balasangko a darundon, ket iti linia ti telepono
Sadiayko a dagulliten ti sam-it ni ayat, ti imnas ni dungngo
Ket uray laeng iti balikas, maallingagmo ti manglanglangan a karayo.
Anian ta kastoy a talaga ti gasat: kaslatayo sallapingaw
A dumarop iti tangatang, sumarot no kabaelan, kumarit
Iti angin. Ngem ta ti lagip kasinginnak: iti buniag
Iti ania daydin a bulan, nagtanamitimak a nagkararag:
Degdegam, Apo, degdegam ti karadkad ken pia ken ayat
Ti darundon a balasang. Isuna ti tartaraudi a daniwko—
Iti naganna a nasudi, sadiay ti ibatbati a kari:
Nasudiak met a pumanaw, nasudiakto met laeng nga agsubli.
Kas iti panagsubli dagiti arbis. Kas iti panagpadam-eg
Ti tudo iti rekkang. Kas iti panagbugi dagiti pagay kadagiti rangkis
Wenno ti panagbusel dagiti mansanita kadagiti bit-ang.
Kasta met laeng ti insawang iti umuna a panagkanaganan:
Nasudi ti darundon a balasang, ket nasudinto ingga’t kanibusanan.
Itag-ayko ti imak, no kasapulan. Ideppelko dagiti ramayko
No ti pammaneknek ket adda iti labes dagiti raya ti init.
Makitam ti pirmado a tulag, daan iti daan, baro iti baro—
Ket kas iti ipapanaw kasta met laeng ti panagsubli
Kadagiti aldaw, rabii, rag-o ken kontrata iti ginnasanggasatan.
Ania ngarud ket kasta met a talaga ti kapay-an: no di aganikki
Di met makaisakmol, di met mangan. Pipia pay dagiti napia laeng.
Isuda dagiti di pay nakasabat iti bisin, wenno nakakabbalay.
Ngem datayo, datayo a mismo ti agnagan iti manglanglangan.
Yagawatayo ti agbilang ta agpullonto met laeng dagiti kaibaan.
Kunak ngarud ita, darundon nga anak: Dimo laglagidawen
Ti yaadayo. Ipatom lattan a pimmanawak iti naminsayud.
Ibagam lattan a ti paw-it a Barbie ipatulodko a dagus.
Adda no kua kaiddam. Wenno sarsaritaam.
Dagullitem man ketdi ti panangibilimo iti presidente
A pasubliennan dagiti nagwalangwalang. Ibagam iti muniekam:
Pagawidenen ti presidente amin a nagtalapuagaw.
Kas iti panangipayapay iti aklo, wenno iti panangmanso iti bado.
Wenno iti panagorasion iti “Umaykan, umaykan, agsublikan!”
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Dagiti tanap iti sirmata. Dimo ammo ngem dinoblem
Dagiti numero ti ama: gasat iti gasat—kas iti superlotto
A saan a paspasarak. Wenno panangar-arit tapno tumayaka
Manen ken manen iti inaldaw-aldaw a panagparikna
Dagiti bituen, iti pannakibinnatogda iti bulan, init,
Dagiti ingar kadagiti baybay a mangliklikmot iti isla
Dagiti ar-arapaaptayo. Kas koma iti panangabakko iti diakpat:
Ay, diakton agsubli pay a paadipen kadagiti estranghero a bengngat,
Impaagong a kasla ketdi rummuar dagiti pangngarig iti panagtulakak
Wenno di panaganges tapno malagip iti apagkanito dagiti sakripisio
Iti altar ti panagexilo: gapu iti doliar, gapu iti dinar, gapu iti yen, euro—
Ay, aminen a kita ti sukat-bannog a sandi’t ila, pannakirurumen.
Kasla man laeng agimarmarotayo ita, kas idi: yaadayo kadagiti rabii
A paggaammo kadagiti aldaw a ditay pay masirpat ti rupatayo.
Ta ania ngarud ti aramiden iti nakaipalladawan no di ket agkurri
Kas iti sunay, wenno aminen nga aguddong, kas iti rueda
Wenno iti tikatik ti relo iti diding a mangipalnaad iti panagngilin:
Ita ti seremonia ti paw-it ta agur-uray dagiti dios a babassit,
Iti ili kas iti taeng, ngem mas iti ili ta ay-ayamenda piman
Dagiti pakakitkitaan iti bannog, panagkutim iti lua
Panagpunas iti nalimed iti anged a kabulon ti an-anek-ek.
Maysam idi pumanawak, ket iti isem ti kinainosente ti mapanawan.
Siasinnonto ti mangisala kenka, ti agkanta iti cancion a Gregorian
Ti “Tu es sacerdos in aeternum” a duayya a pasakalye ti turog?
Siak ti kantormo, balasangko a darundon, ket iti linia ti telepono
Sadiayko a dagulliten ti sam-it ni ayat, ti imnas ni dungngo
Ket uray laeng iti balikas, maallingagmo ti manglanglangan a karayo.
Anian ta kastoy a talaga ti gasat: kaslatayo sallapingaw
A dumarop iti tangatang, sumarot no kabaelan, kumarit
Iti angin. Ngem ta ti lagip kasinginnak: iti buniag
Iti ania daydin a bulan, nagtanamitimak a nagkararag:
Degdegam, Apo, degdegam ti karadkad ken pia ken ayat
Ti darundon a balasang. Isuna ti tartaraudi a daniwko—
Iti naganna a nasudi, sadiay ti ibatbati a kari:
Nasudiak met a pumanaw, nasudiakto met laeng nga agsubli.
Kas iti panagsubli dagiti arbis. Kas iti panagpadam-eg
Ti tudo iti rekkang. Kas iti panagbugi dagiti pagay kadagiti rangkis
Wenno ti panagbusel dagiti mansanita kadagiti bit-ang.
Kasta met laeng ti insawang iti umuna a panagkanaganan:
Nasudi ti darundon a balasang, ket nasudinto ingga’t kanibusanan.
Itag-ayko ti imak, no kasapulan. Ideppelko dagiti ramayko
No ti pammaneknek ket adda iti labes dagiti raya ti init.
Makitam ti pirmado a tulag, daan iti daan, baro iti baro—
Ket kas iti ipapanaw kasta met laeng ti panagsubli
Kadagiti aldaw, rabii, rag-o ken kontrata iti ginnasanggasatan.
Ania ngarud ket kasta met a talaga ti kapay-an: no di aganikki
Di met makaisakmol, di met mangan. Pipia pay dagiti napia laeng.
Isuda dagiti di pay nakasabat iti bisin, wenno nakakabbalay.
Ngem datayo, datayo a mismo ti agnagan iti manglanglangan.
Yagawatayo ti agbilang ta agpullonto met laeng dagiti kaibaan.
Kunak ngarud ita, darundon nga anak: Dimo laglagidawen
Ti yaadayo. Ipatom lattan a pimmanawak iti naminsayud.
Ibagam lattan a ti paw-it a Barbie ipatulodko a dagus.
Adda no kua kaiddam. Wenno sarsaritaam.
Dagullitem man ketdi ti panangibilimo iti presidente
A pasubliennan dagiti nagwalangwalang. Ibagam iti muniekam:
Pagawidenen ti presidente amin a nagtalapuagaw.
Kas iti panangipayapay iti aklo, wenno iti panangmanso iti bado.
Wenno iti panagorasion iti “Umaykan, umaykan, agsublikan!”
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Epistolario Tres
Kenka, maikadua a bunga: yagawam ti agagawa.
Saan a kas karina ti makagteng iti bulan wenno iti pantok
Dagiti turod uray no nalaka laeng a kalay-aten ti bakras.
Agpitpitik ti pulso dagiti danum wenno ti apuy a danum
Wenno ti danum nga apuy kadagiti balikas ti pimmanaw.
Birokenna ti am-amangaw kadagiti suratmo, ngem awan sadiay
Dagiti nasarangsang a katawa ti ubing nga inlillili.
Malagipmo ti panagwarsi no kasta a dika makaturog?
Alaek ti sabsabot. Wenno malukong. Wenno tured.
Karawaek amin dagitoy iti sipnget ket iti sagawisiw
Sadiay nga alawek ti bendision dagiti di katatawan:
“Umadayokayo, apo, umadayokayo!”
“Didakayo kasapulan, apo, umadayokayo!”
“Didakami burburiboren, didakami ringringgoren!”
Sakbayna, alaek ti bagas, igamerko iti asin.
Wenno alaek ti asin, sako igamer iti bagas—
Diak masinunuo ti addang ti panangpapanaw
Kadagiti agkurkurimaong iti ridep a ridepmo.
Alawek ti bagik kadagitoy a bambanag, uray iti adayo.
Ditoy a nakaisadsadak, maysaak a gabat wenno lantsa
Wenno barko—wenno higante nga arapaap ti exilo.
Isagutko, kunak, ti agas ti bannog ken panagur-uray,
Amin, amin, kadagiti annak, ken kadagiti naipusing a ragsak.
Sandi a pimpiman kadagiti panaglangan iti panganan
Wenno iti rabii a ti bukot ket di makudkodan.
Ania ngarud ta adayo met dagiti bituen ken ramay.
Ania ngarud ta masapul a maselebraran ti panagmaymaysa.
Anusam lattan, anusam dagiti anus a no maminsan
Ket agpagunggan, la ket ta di aglapunos ti isip
La ket ta ti agbilang kadagiti okasion ti kinaawan,
Kas iti panagturpos, iti umuna a komunion
Iti panagbelo kas mandato ti madre superiora a kabusor
A siak ti salakanmo kadagitoy a panagukom.
Agisemak iti bangbangir. Isemak ti panagbusi ti ngiwat,
Ti gasang ti dila ket kinunam, iti apagapaman:
“Wen ta diyo met ngamin ammo ti agisuro, sister!”
“Wen ta dagdagullitenyo dagiti estoria, ti leksion!”
“Wen ta nagdalungdongkayo iti nakersang a patadiong!”
Diak ammo no sadinno ti nangalaam kadagiti eksaherado
A sentensia ti kinaubing. Kas iti pidua a panagsuek
Tapno masemento ti braso ken ti panagemmak uray
Iti rabaw ti lamisaan ti siruhano a nagkuna:
“Anian a kinalaing!” Sinungbatak ti duktor:
“Anak ti balasangko dagiti di maipupok a panagsaor!”
Ngamin ta nagubingka iti sibay dagiti tulag,
Sibibiag a kontrata ti ama ken anak.
Inulim naminsan ti atep ti balaytayo ket sadiay,
Iti salinong dagiti asul nga ulep, binirokmo ti maris
Ti manglimlimo a langit. Ideklaram: “Mamatiak, mamatiak
kadagiti ayat a silalagip.” Ala, itedko kenka ti bendision
Ti katay, ti tallo a krus iti muging, iti bibig, iti barukong.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Saan a kas karina ti makagteng iti bulan wenno iti pantok
Dagiti turod uray no nalaka laeng a kalay-aten ti bakras.
Agpitpitik ti pulso dagiti danum wenno ti apuy a danum
Wenno ti danum nga apuy kadagiti balikas ti pimmanaw.
Birokenna ti am-amangaw kadagiti suratmo, ngem awan sadiay
Dagiti nasarangsang a katawa ti ubing nga inlillili.
Malagipmo ti panagwarsi no kasta a dika makaturog?
Alaek ti sabsabot. Wenno malukong. Wenno tured.
Karawaek amin dagitoy iti sipnget ket iti sagawisiw
Sadiay nga alawek ti bendision dagiti di katatawan:
“Umadayokayo, apo, umadayokayo!”
“Didakayo kasapulan, apo, umadayokayo!”
“Didakami burburiboren, didakami ringringgoren!”
Sakbayna, alaek ti bagas, igamerko iti asin.
Wenno alaek ti asin, sako igamer iti bagas—
Diak masinunuo ti addang ti panangpapanaw
Kadagiti agkurkurimaong iti ridep a ridepmo.
Alawek ti bagik kadagitoy a bambanag, uray iti adayo.
Ditoy a nakaisadsadak, maysaak a gabat wenno lantsa
Wenno barko—wenno higante nga arapaap ti exilo.
Isagutko, kunak, ti agas ti bannog ken panagur-uray,
Amin, amin, kadagiti annak, ken kadagiti naipusing a ragsak.
Sandi a pimpiman kadagiti panaglangan iti panganan
Wenno iti rabii a ti bukot ket di makudkodan.
Ania ngarud ta adayo met dagiti bituen ken ramay.
Ania ngarud ta masapul a maselebraran ti panagmaymaysa.
Anusam lattan, anusam dagiti anus a no maminsan
Ket agpagunggan, la ket ta di aglapunos ti isip
La ket ta ti agbilang kadagiti okasion ti kinaawan,
Kas iti panagturpos, iti umuna a komunion
Iti panagbelo kas mandato ti madre superiora a kabusor
A siak ti salakanmo kadagitoy a panagukom.
Agisemak iti bangbangir. Isemak ti panagbusi ti ngiwat,
Ti gasang ti dila ket kinunam, iti apagapaman:
“Wen ta diyo met ngamin ammo ti agisuro, sister!”
“Wen ta dagdagullitenyo dagiti estoria, ti leksion!”
“Wen ta nagdalungdongkayo iti nakersang a patadiong!”
Diak ammo no sadinno ti nangalaam kadagiti eksaherado
A sentensia ti kinaubing. Kas iti pidua a panagsuek
Tapno masemento ti braso ken ti panagemmak uray
Iti rabaw ti lamisaan ti siruhano a nagkuna:
“Anian a kinalaing!” Sinungbatak ti duktor:
“Anak ti balasangko dagiti di maipupok a panagsaor!”
Ngamin ta nagubingka iti sibay dagiti tulag,
Sibibiag a kontrata ti ama ken anak.
Inulim naminsan ti atep ti balaytayo ket sadiay,
Iti salinong dagiti asul nga ulep, binirokmo ti maris
Ti manglimlimo a langit. Ideklaram: “Mamatiak, mamatiak
kadagiti ayat a silalagip.” Ala, itedko kenka ti bendision
Ti katay, ti tallo a krus iti muging, iti bibig, iti barukong.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Epistolario Dos
Kenka, Inauna: Sika ti ungto ti bullalayaw.
Maris ti adda iti balikasmo. Amarilio
Ti pannakidangadang idi un-unana a panawen
A nagibitka, panaginkukuna idi damo.
Idi agbayag, kaduetom dagiti amin nga umili
Nga agsangsangal iti kinalinteg kadagiti killo
A dana, iti biag man wenno iti panagam-amangaw.
Nagbalin a nalabaga dagiti buridek a sao
Nga ininawmo kadagiti martsa, rali—
Ti kudeta ti panagiyebkas iti panagkontra, “Saan!”
Nagbuteng idi ti inam iti pannakasursuro
Nga aggemgem. Sadinno a sulinek ti lubong
Ti nagbasaam tapno maadalmo ti kursada
Dagiti awanan nagan a wayawaya?
Malagipko ita ti sungbatmo iti ungetko—
Miliamilia nga unget iti adayo nga ili a nagkamangan datao—
Daytay panangakusak kenka a barbarayuboyem
Dagiti basbas dagiti anito ken ti ling-etmi.
Kadagiti kadi sagumbika a nagipulong?
Wenno kadagiti kararua dagiti anniwan
A no agidiaya iti panaglak-am
Ket daton met laeng a sabidong?
Kunam: Apay, apay nga adda dangadang
Kadagiti daniwmo?
Maysa nga akusasion met daytoy.
Kaniak, siak nga amam sipud pay dagiti rugi
Dagiti di maungpot-ungpot a kanibusanan.
Agarubos ti luak. Pudno ti gera kadagiti balikas
Ket ita diakon makapaglibas. Ideklarak ti rinnupak.
Sentensia daytoy iti tagainep iti walang.
Nakasursurokan, Inauna. Nakasursurokan nga agbasa
Kadagiti palimed dagiti senias. Iti kaawanko,
Dagiti kalsada ken plakard ti taklin—ken daytay
Agkabannuag a husga kadagiti managidadanes.
Ti allilaw ti pangulo, kas pagarigan.
Ti panagballikog dagiti ayamuon ti karida iti agmatuon.
Ti kusit dagiti panglakayen, panginaen—aminda!
Dimo maiduron, dimo maawid, dumanum ti ima
Uray dagiti saka dagiti sasanto a babassit!
Ayna, amin sa ketdin a markado ti puli. Awan labas,
Kas iti arasaas dagiti busel kadagiti kulibangbang
A managdakdakes. Agtakawda kadagiti nektar
Sadanto ipalladaw iti angin ket datayo a kakaasi,
Kadagiti kararag iti langit tayo nga agtaklin.
Ngarud, duata itan iti daytoy a ginnubal, Inauna.
Sika iti daniw a mangrapa, mangsugat.
Siak iti balikas a mangdunor iti dila.
Iti adayo, kasinginko dagiti salaysaymo.
Agaribai dagiti exilo a rikna ti ama
A mangbasa iti panangikipas a dung-awmo—
Sika nga ubing ti ili. Nakunak itay ti bullalayaw.
Wen ta tinagikukua itan ti kulibangbang.
Maris iti maris—iti panawen ti kappia
Wenno iti panaguksot iti kampilan.
Iti ballasiw-taaw, aguraykami a masindadaan.
Surat iti pader, kas pagarigan. Wenno kadagiti silnag
Ti bulan. Mangtagikua daytoy iti agpang
Ti disso a nakayanakan ken ti purok a nakaipalladawan.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Maris ti adda iti balikasmo. Amarilio
Ti pannakidangadang idi un-unana a panawen
A nagibitka, panaginkukuna idi damo.
Idi agbayag, kaduetom dagiti amin nga umili
Nga agsangsangal iti kinalinteg kadagiti killo
A dana, iti biag man wenno iti panagam-amangaw.
Nagbalin a nalabaga dagiti buridek a sao
Nga ininawmo kadagiti martsa, rali—
Ti kudeta ti panagiyebkas iti panagkontra, “Saan!”
Nagbuteng idi ti inam iti pannakasursuro
Nga aggemgem. Sadinno a sulinek ti lubong
Ti nagbasaam tapno maadalmo ti kursada
Dagiti awanan nagan a wayawaya?
Malagipko ita ti sungbatmo iti ungetko—
Miliamilia nga unget iti adayo nga ili a nagkamangan datao—
Daytay panangakusak kenka a barbarayuboyem
Dagiti basbas dagiti anito ken ti ling-etmi.
Kadagiti kadi sagumbika a nagipulong?
Wenno kadagiti kararua dagiti anniwan
A no agidiaya iti panaglak-am
Ket daton met laeng a sabidong?
Kunam: Apay, apay nga adda dangadang
Kadagiti daniwmo?
Maysa nga akusasion met daytoy.
Kaniak, siak nga amam sipud pay dagiti rugi
Dagiti di maungpot-ungpot a kanibusanan.
Agarubos ti luak. Pudno ti gera kadagiti balikas
Ket ita diakon makapaglibas. Ideklarak ti rinnupak.
Sentensia daytoy iti tagainep iti walang.
Nakasursurokan, Inauna. Nakasursurokan nga agbasa
Kadagiti palimed dagiti senias. Iti kaawanko,
Dagiti kalsada ken plakard ti taklin—ken daytay
Agkabannuag a husga kadagiti managidadanes.
Ti allilaw ti pangulo, kas pagarigan.
Ti panagballikog dagiti ayamuon ti karida iti agmatuon.
Ti kusit dagiti panglakayen, panginaen—aminda!
Dimo maiduron, dimo maawid, dumanum ti ima
Uray dagiti saka dagiti sasanto a babassit!
Ayna, amin sa ketdin a markado ti puli. Awan labas,
Kas iti arasaas dagiti busel kadagiti kulibangbang
A managdakdakes. Agtakawda kadagiti nektar
Sadanto ipalladaw iti angin ket datayo a kakaasi,
Kadagiti kararag iti langit tayo nga agtaklin.
Ngarud, duata itan iti daytoy a ginnubal, Inauna.
Sika iti daniw a mangrapa, mangsugat.
Siak iti balikas a mangdunor iti dila.
Iti adayo, kasinginko dagiti salaysaymo.
Agaribai dagiti exilo a rikna ti ama
A mangbasa iti panangikipas a dung-awmo—
Sika nga ubing ti ili. Nakunak itay ti bullalayaw.
Wen ta tinagikukua itan ti kulibangbang.
Maris iti maris—iti panawen ti kappia
Wenno iti panaguksot iti kampilan.
Iti ballasiw-taaw, aguraykami a masindadaan.
Surat iti pader, kas pagarigan. Wenno kadagiti silnag
Ti bulan. Mangtagikua daytoy iti agpang
Ti disso a nakayanakan ken ti purok a nakaipalladawan.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Epistolario Uno
Kenka, Inada: Pabalonannak iti nasam-it a lua.
Ikabilmo daytoy iti maleta ti pusok. Sadiaykonto
Met laeng a surnadan, kas iti panangisawsawko
Iti tamudok iti agua bendita iti di mabisbisita a simbaan.
Arikapek iti barukongko ti umel a saning-im.
Sangagasutda kadin ita, kas iti pannakaibaratilio
Ti ilita nga ili met laeng dagiti bungata a duadua?
Pumanawka manen, kunam, pumanawka manen
Kas iti rabii, kas iti agpatnag, kas iti tudo iti tikag.
Sadinno, kunam, sadinno ti pangarikapak
Iti bara ni ayat, daytay beggang dagiti agalimpatok
A seggam ken seggak? Sadinno, ay, sadinno? kunam
Ket mansuennak dagiti maar-arakattot a pakadak.
Ayna, agaludaid ta agaludaid ti mapadso a nakem.
Adu a didigra ti kasukat ti doliar, dinar,
Yen, ken kebbakebba. Iramanmo dita ti pangngadua
Nga ipasngay dagiti agsapa a diak kukua, dimo kukua,
Dita kukua. La ket ta agumbi dagiti agtaltalwataw met nga idda.
Ayabannaka ti punganko, ayabannaka ti ulesko, ti takiagko.
Payapayannaka ti angesko, ipayapayna a sireregget
Ti panagbilangta a panagpullo: sika iti iking dagiti kuadrado
A ragsak, siak iti sakaanan dagiti rektanggulo a paggaak.
Anian! Adda kadi sadiay dagiti narurungsot a bagyo?
Adda kadi sadiay dagiti makalmes a dalluyon?
Adda kadi sadiay dagiti di mangiginggina nga après
Nga agtunda iti dimmaga a langit, kas iti ayatmo
Iti ritual ti pannakaispal kadagiti baraha ti mammadto?
Ti gabat, pagsalaen ti nalibeg a danum iti exiliko nga un-unnoy.
Saan, kunaek koma kenka. Saannak a pabalonan iti arasaas.
Akliliakto daytoy kas iti pasarabo isu a dimon bungonen
Wenno yipit kadagiti kawesko wenno ipan kadagiti bulsito
Ti pagan-anay ti kinatao. Ketdi, pabalonannak
Iti ebanghelio ti panagsubli idi punganay kasta met ita.
Saan nga insegida. Wenno dardaras. Wenno asi-asi.
Saan a kas iti bendision ti sinanpadi nga agimpapadi.
Wenno uray ti pudno nga adipen ti Dios
A nagabito iti ranggas, gulib, allilaw, panagkigaw.
Nadamsak ti krus, kas iti basbas dagiti agmatuon iti rekkang.
Sadiay a matnag ti soltero nga aligagget, daytay karkarna
A rikna nga agkatangkatang iti di agapon nga agsipnget.
Iti sabali nga ili. Iti sabali a rupa dagiti aldaw wenno oras.
Ita nga aldaw, isuratko amin dagitoy iti heograpia ti saem.
Iti puso kas iti barukong. Ken iti linabag dagiti lagip ti agpatnag
Nga awanta kadagiti agsinanlubong a panagkammaysa
Dagiti mail-ila unay a lasag. Ti tamudom iti bibigko, kas pagarigan.
Ti aprosko kadagiti amin a panaglangan dagiti dakulap
Kadagiti sardam a diborsiado dagiti amin ng ayat.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Ikabilmo daytoy iti maleta ti pusok. Sadiaykonto
Met laeng a surnadan, kas iti panangisawsawko
Iti tamudok iti agua bendita iti di mabisbisita a simbaan.
Arikapek iti barukongko ti umel a saning-im.
Sangagasutda kadin ita, kas iti pannakaibaratilio
Ti ilita nga ili met laeng dagiti bungata a duadua?
Pumanawka manen, kunam, pumanawka manen
Kas iti rabii, kas iti agpatnag, kas iti tudo iti tikag.
Sadinno, kunam, sadinno ti pangarikapak
Iti bara ni ayat, daytay beggang dagiti agalimpatok
A seggam ken seggak? Sadinno, ay, sadinno? kunam
Ket mansuennak dagiti maar-arakattot a pakadak.
Ayna, agaludaid ta agaludaid ti mapadso a nakem.
Adu a didigra ti kasukat ti doliar, dinar,
Yen, ken kebbakebba. Iramanmo dita ti pangngadua
Nga ipasngay dagiti agsapa a diak kukua, dimo kukua,
Dita kukua. La ket ta agumbi dagiti agtaltalwataw met nga idda.
Ayabannaka ti punganko, ayabannaka ti ulesko, ti takiagko.
Payapayannaka ti angesko, ipayapayna a sireregget
Ti panagbilangta a panagpullo: sika iti iking dagiti kuadrado
A ragsak, siak iti sakaanan dagiti rektanggulo a paggaak.
Anian! Adda kadi sadiay dagiti narurungsot a bagyo?
Adda kadi sadiay dagiti makalmes a dalluyon?
Adda kadi sadiay dagiti di mangiginggina nga après
Nga agtunda iti dimmaga a langit, kas iti ayatmo
Iti ritual ti pannakaispal kadagiti baraha ti mammadto?
Ti gabat, pagsalaen ti nalibeg a danum iti exiliko nga un-unnoy.
Saan, kunaek koma kenka. Saannak a pabalonan iti arasaas.
Akliliakto daytoy kas iti pasarabo isu a dimon bungonen
Wenno yipit kadagiti kawesko wenno ipan kadagiti bulsito
Ti pagan-anay ti kinatao. Ketdi, pabalonannak
Iti ebanghelio ti panagsubli idi punganay kasta met ita.
Saan nga insegida. Wenno dardaras. Wenno asi-asi.
Saan a kas iti bendision ti sinanpadi nga agimpapadi.
Wenno uray ti pudno nga adipen ti Dios
A nagabito iti ranggas, gulib, allilaw, panagkigaw.
Nadamsak ti krus, kas iti basbas dagiti agmatuon iti rekkang.
Sadiay a matnag ti soltero nga aligagget, daytay karkarna
A rikna nga agkatangkatang iti di agapon nga agsipnget.
Iti sabali nga ili. Iti sabali a rupa dagiti aldaw wenno oras.
Ita nga aldaw, isuratko amin dagitoy iti heograpia ti saem.
Iti puso kas iti barukong. Ken iti linabag dagiti lagip ti agpatnag
Nga awanta kadagiti agsinanlubong a panagkammaysa
Dagiti mail-ila unay a lasag. Ti tamudom iti bibigko, kas pagarigan.
Ti aprosko kadagiti amin a panaglangan dagiti dakulap
Kadagiti sardam a diborsiado dagiti amin ng ayat.
-30-
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Ag 2007
Epistolario ti Exilo
Kenka, Ilik: Maipusing dagiti ubing nga allawig iti nakem
Ket iti adayo a daga, sadiay a bilangek ti manglanglangan
A malem. Uray dagiti aldaw, maladawda nga umay
Kadagiti balabala ti daniw. Estranghero ngamin ti sao
A mayabaday kadagiti musa ni laing wenno
Iti ballasiw dagiti taaw ti rikna, agurayak iti awan:
Ti kanito a nairanta iti panagkawili dagiti arsagid a lua.
Mangrugi ti epistolario iti kanito ti panagdudungsa
Wenno iti duogan a panagbisin. Ti rebolusionario a panaguttog.
Ti panagkusit dagiti sagrado a lakasa tapno mainaganan
Ti nagabuyo a pannakapnek, kas iti tig-ab iti sardam,
Mangirakurak iti pannangan dagiti mangmangkik a kaibaan
Santo dagiti ayat a babassit nga agbalin nga ansisit.
Agbirok piman iti gawed ken bua, mamaen a sukal
Ti rusok a manglanglangan tapno ditay agsarua iti dara
Wenno namnama. Linabag ngamin amin dagitoy
Dagiti bubutengtayo iti naglabas a pakasaritaan
Ket taltalanggutangen ti angin nga agsantiguar
Kadagiti malmalanga: iti dayaak nga aguray iti darudar
Sakonto pakanen ti bulan iti bin-ig a nam-ay,
Natimbukel kas iti kilabban wenno kalluto nga innapuy
Sako iwarsi a ti rabii ti saksi iti kasar ti sangaili
Kas kadakami nga agtaltallapuagaw tapno agbirok
Iti dur-as kadagiti terminal ti bus, kadagiti rabii a di maungpot
Kadagiti abenida a kunam la no dalan a mapan
Iti karsel wenno panungpalan wenno naimbag a gasat
A dimo met masierto. Ta ania aya a gapu a pumanawka
No kaatagmo iti panaginana ti malmalanga
Ti panagbilang kadagiti lawwalawwa wenno
Akot-akot wenno kiteb a no maturog ket sibubussog
Idinto a sika, exilo dagiti amin nga exilo, dimo man laeng
Mabilang dagiti saibbek nga idulinmo iti surat
Wenno iti kuaderno iti hiroglapia ti paspasablog.
Dagiti agsisit, agindegda iti darepdep.
Puraw, nangisit, labang, namak pay nga an-anib.
Tapayaen ida dagiti exilo, iti dakulapda,
Kas iti regget iti yaadayo, kas kaniak.
Apagapaman laeng, kunak man idi.
Iti apagbiit, inkarik ken insapatak iti bannawag,
Nakatag-ay ti imak, kas sapata iti pagrebbengan
A masapul a pirmaan, iti man dara wenno iti katay.
Kinunak idi a diak makaidna, kas iti tiritir a tengnged
Ti pumanaw a di met mangibati iti umuna a despedida
Wenno koma gargarakgak, napia laeng a pagraranudan
A panangigibus iti oras iti sardam ti inauna a panaglayag.
Agsublikami, amin kami. Ngem saanen a kas idi.
Ikuyogmi dagiti padas kadagiti gurong a nabannog
Ken ti didigra iti barukong ni babantot.
Exilokami idi, exilokami pay laeng ita,
Iti di agressat a panaguddog ti ila.
--30--
A S Agcaoili
Hon, HI
Ag 07
Ket iti adayo a daga, sadiay a bilangek ti manglanglangan
A malem. Uray dagiti aldaw, maladawda nga umay
Kadagiti balabala ti daniw. Estranghero ngamin ti sao
A mayabaday kadagiti musa ni laing wenno
Iti ballasiw dagiti taaw ti rikna, agurayak iti awan:
Ti kanito a nairanta iti panagkawili dagiti arsagid a lua.
Mangrugi ti epistolario iti kanito ti panagdudungsa
Wenno iti duogan a panagbisin. Ti rebolusionario a panaguttog.
Ti panagkusit dagiti sagrado a lakasa tapno mainaganan
Ti nagabuyo a pannakapnek, kas iti tig-ab iti sardam,
Mangirakurak iti pannangan dagiti mangmangkik a kaibaan
Santo dagiti ayat a babassit nga agbalin nga ansisit.
Agbirok piman iti gawed ken bua, mamaen a sukal
Ti rusok a manglanglangan tapno ditay agsarua iti dara
Wenno namnama. Linabag ngamin amin dagitoy
Dagiti bubutengtayo iti naglabas a pakasaritaan
Ket taltalanggutangen ti angin nga agsantiguar
Kadagiti malmalanga: iti dayaak nga aguray iti darudar
Sakonto pakanen ti bulan iti bin-ig a nam-ay,
Natimbukel kas iti kilabban wenno kalluto nga innapuy
Sako iwarsi a ti rabii ti saksi iti kasar ti sangaili
Kas kadakami nga agtaltallapuagaw tapno agbirok
Iti dur-as kadagiti terminal ti bus, kadagiti rabii a di maungpot
Kadagiti abenida a kunam la no dalan a mapan
Iti karsel wenno panungpalan wenno naimbag a gasat
A dimo met masierto. Ta ania aya a gapu a pumanawka
No kaatagmo iti panaginana ti malmalanga
Ti panagbilang kadagiti lawwalawwa wenno
Akot-akot wenno kiteb a no maturog ket sibubussog
Idinto a sika, exilo dagiti amin nga exilo, dimo man laeng
Mabilang dagiti saibbek nga idulinmo iti surat
Wenno iti kuaderno iti hiroglapia ti paspasablog.
Dagiti agsisit, agindegda iti darepdep.
Puraw, nangisit, labang, namak pay nga an-anib.
Tapayaen ida dagiti exilo, iti dakulapda,
Kas iti regget iti yaadayo, kas kaniak.
Apagapaman laeng, kunak man idi.
Iti apagbiit, inkarik ken insapatak iti bannawag,
Nakatag-ay ti imak, kas sapata iti pagrebbengan
A masapul a pirmaan, iti man dara wenno iti katay.
Kinunak idi a diak makaidna, kas iti tiritir a tengnged
Ti pumanaw a di met mangibati iti umuna a despedida
Wenno koma gargarakgak, napia laeng a pagraranudan
A panangigibus iti oras iti sardam ti inauna a panaglayag.
Agsublikami, amin kami. Ngem saanen a kas idi.
Ikuyogmi dagiti padas kadagiti gurong a nabannog
Ken ti didigra iti barukong ni babantot.
Exilokami idi, exilokami pay laeng ita,
Iti di agressat a panaguddog ti ila.
--30--
A S Agcaoili
Hon, HI
Ag 07
Daniw ti Nagtalawataw
(Mairuknoy iti 2nd Grand Reunion ti Sinaitenians Association, Hilton Hawai`i Village, Honolulu, HI, Agosto 11, 2007. Agyamanak ken Dra. Estrella Pada Taong iti panangdawatna iti panagdaniwko.)
Datayo dagiti nagtalawataw iti ili, immadayo kadagiti saning-i
Ta adda makaigapu: agbiroktayo iti ugaw kadagiti bambanti
Ngem awan, kabsat, kailian, awan gasat kadagiti bituen
Awan man laeng bandos ni ayat ken naimbag a nakem
Uray ti langit, ay, patiem: awan panangngaasi ti lulem nga ulep
Awan ay-ay iti bulan, awan panangayilakikaka nagpanes nga angep
Ta iti ili a pinanawantayo, kastoy ti nasugpet a sarsarita
Basingkawel amin a pait panagsaksi dagiti nagabay nga agsapa:
Agragut ti bannawag iti pammigat nga agbalin a pangngaldaw
Ket pangngaldaw a naikari linabid dagitoy dagiti parparawpaw
Awan gasat kadagiti pinggan kas iti panagkalamri ti dalikan
Ket anghel de la guardia ti balikas isu ti kiraod iti pagbagasan
Siasinno koma ti di agbalaw, kas pagarigan, siasinno ti mayat?
Ti agkudaap a manglanglangan wenno ti manglangan ken ayat?
Baybay-amon ti maila a rugso iti sellang wenno atong iti pus-ong
Ken ubing a karayo dagiti ramay a no maidengngep bibig sabidong
Ta matalimudawka met laeng a mabisinan iti nangliway a pangrabii
Kas pannakapugsat anges no ti imnas nga ar-araken di mangngaasi
Isu nga isurodatayo dagiti pasamak iti dana ti panagbayanggudaw
Isu nga iti sirmatatayo ket amintayo, kakailian, napuruto nga ullaw
Ditoytayo a naisadsad, iti ballasiw dagiti amin a panaganikki
Taaw ti adda iti baet dagiti barukong ti pimmanaw ken imbati
A ngem ta nasaysayaat bassit ditoy: adda maibarday a bigat
Maibilag iti agsapa a dagiti darepdep mayarkos, maipakalatkat
Agkamkamattayo man kadagiti kanito, makilumlumba iti oras
Adda agas dagiti bannog a mangyaw-awan kadagiti pampanaas
Iti lasag man wenno iti panunot, iti nakem wenno iti barukong—
Ay, kastoytayo iti ballasiw dagiti lagip, duogantayo a dalluyon
Kadagiti danum tayo nga agtatapaw, sumurot iti agus
Makikinkinnarinio iti apres iti umuna ken maudi a layus
Gabattayo man a naisadsad wenno pul-oy nga immadayo
Wenno ubing a rabii ti amian nga iti pakasaritaan naikulbo
Numan pay, agbirbiroktayo met iti kaipapanan ti agnanayon
Datayo nga immadayo tapno agpapas nga agimas iti indayon
Ammotayo: saan a mamingga ti ili a pinanawan, saan a mauma
Agabel dagiti agpuerong a dadaulo iti sinasalamangka a padaya
Paulo dagitoy dagiti sarsarita di ugma nga idasarda iti agsapa
Pangsinam-itda iti bubussog dagiti riwriw a panagmalmalanga
Masaksiantay dagitoy—kas iti panagsubli dagiti uken a taul a taul
Kadagiti lugar ti poder a no mansuen ti agsao ket sangabaul
Ta piman aya a biag, ta piman aya nga ili a pinanawan
Dina ammon ti mangipinta iti bullalayaw a marismarisan
Uray kadagiti managlilipat itan a kapanagan ken aw-away
Kadagiti pul-oy nga umagibas sumuknor ti agkissiw a liway
Ta kastoy ti kaibatogan ti yaadayo ken panagsubli
A ti bungana ket ti daniw a makiinniliw iti imbati nga ili
Iti adayo, kunatayo, kas iti patigmaan, kas iti tulag a baro:
Ilalaen ti ili a kamposanto dagiti kadkadua, siudad dagiti anito
A Solver Agcaoili
Hon, HI/Agosto 11/07
-30-
Datayo dagiti nagtalawataw iti ili, immadayo kadagiti saning-i
Ta adda makaigapu: agbiroktayo iti ugaw kadagiti bambanti
Ngem awan, kabsat, kailian, awan gasat kadagiti bituen
Awan man laeng bandos ni ayat ken naimbag a nakem
Uray ti langit, ay, patiem: awan panangngaasi ti lulem nga ulep
Awan ay-ay iti bulan, awan panangayilakikaka nagpanes nga angep
Ta iti ili a pinanawantayo, kastoy ti nasugpet a sarsarita
Basingkawel amin a pait panagsaksi dagiti nagabay nga agsapa:
Agragut ti bannawag iti pammigat nga agbalin a pangngaldaw
Ket pangngaldaw a naikari linabid dagitoy dagiti parparawpaw
Awan gasat kadagiti pinggan kas iti panagkalamri ti dalikan
Ket anghel de la guardia ti balikas isu ti kiraod iti pagbagasan
Siasinno koma ti di agbalaw, kas pagarigan, siasinno ti mayat?
Ti agkudaap a manglanglangan wenno ti manglangan ken ayat?
Baybay-amon ti maila a rugso iti sellang wenno atong iti pus-ong
Ken ubing a karayo dagiti ramay a no maidengngep bibig sabidong
Ta matalimudawka met laeng a mabisinan iti nangliway a pangrabii
Kas pannakapugsat anges no ti imnas nga ar-araken di mangngaasi
Isu nga isurodatayo dagiti pasamak iti dana ti panagbayanggudaw
Isu nga iti sirmatatayo ket amintayo, kakailian, napuruto nga ullaw
Ditoytayo a naisadsad, iti ballasiw dagiti amin a panaganikki
Taaw ti adda iti baet dagiti barukong ti pimmanaw ken imbati
A ngem ta nasaysayaat bassit ditoy: adda maibarday a bigat
Maibilag iti agsapa a dagiti darepdep mayarkos, maipakalatkat
Agkamkamattayo man kadagiti kanito, makilumlumba iti oras
Adda agas dagiti bannog a mangyaw-awan kadagiti pampanaas
Iti lasag man wenno iti panunot, iti nakem wenno iti barukong—
Ay, kastoytayo iti ballasiw dagiti lagip, duogantayo a dalluyon
Kadagiti danum tayo nga agtatapaw, sumurot iti agus
Makikinkinnarinio iti apres iti umuna ken maudi a layus
Gabattayo man a naisadsad wenno pul-oy nga immadayo
Wenno ubing a rabii ti amian nga iti pakasaritaan naikulbo
Numan pay, agbirbiroktayo met iti kaipapanan ti agnanayon
Datayo nga immadayo tapno agpapas nga agimas iti indayon
Ammotayo: saan a mamingga ti ili a pinanawan, saan a mauma
Agabel dagiti agpuerong a dadaulo iti sinasalamangka a padaya
Paulo dagitoy dagiti sarsarita di ugma nga idasarda iti agsapa
Pangsinam-itda iti bubussog dagiti riwriw a panagmalmalanga
Masaksiantay dagitoy—kas iti panagsubli dagiti uken a taul a taul
Kadagiti lugar ti poder a no mansuen ti agsao ket sangabaul
Ta piman aya a biag, ta piman aya nga ili a pinanawan
Dina ammon ti mangipinta iti bullalayaw a marismarisan
Uray kadagiti managlilipat itan a kapanagan ken aw-away
Kadagiti pul-oy nga umagibas sumuknor ti agkissiw a liway
Ta kastoy ti kaibatogan ti yaadayo ken panagsubli
A ti bungana ket ti daniw a makiinniliw iti imbati nga ili
Iti adayo, kunatayo, kas iti patigmaan, kas iti tulag a baro:
Ilalaen ti ili a kamposanto dagiti kadkadua, siudad dagiti anito
A Solver Agcaoili
Hon, HI/Agosto 11/07
-30-
Kur-itan Kontra Iti Kinaranggas iti Taeng--KKK Initiative
KUR-ITAN KONTRA ITI KINARANGGAS TI TAENG/
WRITING UP TO WRITE OFF DOMESTIC VIOLENCE
A 6-Series Creative Writing Workshop in Ilokano
May-September 2007
Honolulu, Hawai`i
An Initiative of the
Ilokano & Philippine Drama & Film Program
IPLL Dept., University of Hawai`i-Manoa
& the
Pilipina Rural Project
Domestic Violence Clearinghouse and Legal Hotline
In partnership with
• Nakem Conferences
• International Academy for Ilokano and Amianan Studies
• GUMIL Hawai`i
• Annak ti Kailokuan ti Amerika
• Timpuyog Dagiti Mannurat nga Ilokano-Amerika & Global
• Philippine Consulate General-Honolulu
Aurelio S. Agcaoili, Ph.D.
Ilokano & Philippine Drama & Film Program, UH Manoa
Workshop Director
Cristina Arias, Shari Dela Cuadra, Helena Manzano
Pilipina Rural Project
Workshop Facilitators
Partial funding for the
KKK Initiative is provided by
Rural Grant No. 2004-WR-AX-0044
Office on Violence Against Women
U.S. Department of Justice
On the KKK Initiative
The Kur-itan Kontra iti Kinaranggas iti Taeng—or KKK Initiative—is a joint undertaking of the Ilokano and Philippine Drama and Film Program of the University of Hawai`i at Manoa and the Pilipina Rural Project of the Domestic Violence Clearinghouse and Legal Hotline (DVCLH).
First pilot tested in February 2007 at the Fiesta Ilokana ken Amianan held at the Philippine Consulate, the initiative take at its cue from the need to name and language the difficult and trying condition affecting many Filipino families—the condition in which domestic violence is a crucial family, community, and human rights issue.
One of the key obstacles for the continuing occurrence of domestic violence can be rooted to the culture of silence between and among those involved in such a situation—with such a culture providing the mechanism for its remaining in secrecy and thus the difficulty of collectively addressing the issue.
There are a number of alternatives open to those who would like to cut the problem of domestic violence clean—and cut it cleanly—but we need to reach out to those who would like to take part in addressing this issue.
The difficulty of naming and ‘languaging’ domestic violence is a given.
The experience is one in which the one involved finds himself or herself in a set of circumstances that is trying and despairing—even to the point of losing one’s voice, speech, talk, word, language.
With the creative writing initiative, the skills to naming and ‘languaging’ this social malady are being taught, the naming and ‘languaging’ essentially using the tropes available for writers and for those who need understand the healing power of words, the therapeutic possibilities of the poetic, and the soothing power of language used in appropriate senses and situations.
The KKK Initiative Series
The creative writing series will be held on the following dates—all at the Philippines Consulate on Pali Highway, Honolulu, HI
• May 5, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• August 11, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• August 18, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• August 25, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• September 1, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• September 8, 2007 8:00 AM-1:00 PM
A Certificate of Completion of the Course will be issued jointly by IPDFP and DVCLH on September 8, 2007 during the completion ceremonies.
A bilingual anthology, Wayawaya: Kur-itan Kontra iti Kinaranggas ti Taeng/Freedom: Writing Up to Write Off Domestic Violence—in Ilokano and in English—of the writings of those taking part in the series is being planned, subject to availability of funding resources, for launching in 2007.
Session Titles
Session 1
May 5, 2007 8:00 AM-1:00 PM
PANANGAWAT KADAGITI PAKASEKNAN/
UNDERSTANDING THE ISSUES IN DOMESTIC
VIOLENCE AND IN CREATIVE WRITING
• Kinaranggas iti Taeng as Padas ti Tao/
Domestic Violence as Human Experience
• Panangisurat/Panangikipas iti Panagsagaba ken
Leddaang/Writing Up/Writing Off the Sufferings and Sorrows
• Dagiti Alagaden ti Nasamay a Panagsurat/Rules on Effective Writing
Session 2
August 11, 2007 THE CRAFT OF CREATIVE WRITING:
‘WOR(L)DING’ THE HUMAN EXPERIENCE/
`LANGUAGING’ THE HUMAN STORY
IN DOMESTIC VIOLENCE
Session 3
August 18, 2007 WRITING CREATIVELY:
THE DOMESTIC VIOLENCE STORIES WE KNOW
BUT REFUSE TO WRITE ABOUT
Session 4
August 25, 2007 WRITING CREATIVELY:
THE DOMESTIC VIOLENCE STORIES WE DO NOT KNOW
BUT WANT TO KNOW AND WRITE ABOUT
Session 5
September 1, 2007 WRITING UP/WRAPPING UP:
CREATIVE CONVERSATION & SYNTHESIS—
WRITING OFF DOMESTIC VIOLENCE
Session 6
September 8, 2007 PERFORMING OUR CRAFT/
CRAFTING OUR PERFORMANCE:
WORK SHOWCASE/RECITAL/
PERFORMANCE
Fellows and Participants
of the KKK Initiative of the
Ilokano and Philippine Drama and Film Program-UH Manoa
and the Pilipina Rural Project-DVCLH
• Lydia Abajo/ Dolores Epan
• Jeffrey Acido/ Lina Esta
• Virgil Mayor Apostol Lucia Geronimo
• Epifanio Baclig/ Lina Jacobe
• Remy Baclig/ Letty Manuel
• Dolores Basconcillo/ Andrea Mendoza
• Naty Cacho/ Thelma Dulig Ortal
• Cleo Bala Casino/ Elma Agcanas Pacleb
• Frank Casino/ Eugenia Pascua
• Bernardo Collo/ Dolores Reyes
• Fely Cristobal/ Honesta Rhor
• Brigido Daproza/ Perlita Sadorra
• Rose Daproza/ Pacita Saludes
• Angelyn Duque/ Dolores Tabion
Student Volunteer: Sarah Aguilar
Thank you for coming.
WRITING UP TO WRITE OFF DOMESTIC VIOLENCE
A 6-Series Creative Writing Workshop in Ilokano
May-September 2007
Honolulu, Hawai`i
An Initiative of the
Ilokano & Philippine Drama & Film Program
IPLL Dept., University of Hawai`i-Manoa
& the
Pilipina Rural Project
Domestic Violence Clearinghouse and Legal Hotline
In partnership with
• Nakem Conferences
• International Academy for Ilokano and Amianan Studies
• GUMIL Hawai`i
• Annak ti Kailokuan ti Amerika
• Timpuyog Dagiti Mannurat nga Ilokano-Amerika & Global
• Philippine Consulate General-Honolulu
Aurelio S. Agcaoili, Ph.D.
Ilokano & Philippine Drama & Film Program, UH Manoa
Workshop Director
Cristina Arias, Shari Dela Cuadra, Helena Manzano
Pilipina Rural Project
Workshop Facilitators
Partial funding for the
KKK Initiative is provided by
Rural Grant No. 2004-WR-AX-0044
Office on Violence Against Women
U.S. Department of Justice
On the KKK Initiative
The Kur-itan Kontra iti Kinaranggas iti Taeng—or KKK Initiative—is a joint undertaking of the Ilokano and Philippine Drama and Film Program of the University of Hawai`i at Manoa and the Pilipina Rural Project of the Domestic Violence Clearinghouse and Legal Hotline (DVCLH).
First pilot tested in February 2007 at the Fiesta Ilokana ken Amianan held at the Philippine Consulate, the initiative take at its cue from the need to name and language the difficult and trying condition affecting many Filipino families—the condition in which domestic violence is a crucial family, community, and human rights issue.
One of the key obstacles for the continuing occurrence of domestic violence can be rooted to the culture of silence between and among those involved in such a situation—with such a culture providing the mechanism for its remaining in secrecy and thus the difficulty of collectively addressing the issue.
There are a number of alternatives open to those who would like to cut the problem of domestic violence clean—and cut it cleanly—but we need to reach out to those who would like to take part in addressing this issue.
The difficulty of naming and ‘languaging’ domestic violence is a given.
The experience is one in which the one involved finds himself or herself in a set of circumstances that is trying and despairing—even to the point of losing one’s voice, speech, talk, word, language.
With the creative writing initiative, the skills to naming and ‘languaging’ this social malady are being taught, the naming and ‘languaging’ essentially using the tropes available for writers and for those who need understand the healing power of words, the therapeutic possibilities of the poetic, and the soothing power of language used in appropriate senses and situations.
The KKK Initiative Series
The creative writing series will be held on the following dates—all at the Philippines Consulate on Pali Highway, Honolulu, HI
• May 5, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• August 11, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• August 18, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• August 25, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• September 1, 2007 8:00 AM-1:00 PM
• September 8, 2007 8:00 AM-1:00 PM
A Certificate of Completion of the Course will be issued jointly by IPDFP and DVCLH on September 8, 2007 during the completion ceremonies.
A bilingual anthology, Wayawaya: Kur-itan Kontra iti Kinaranggas ti Taeng/Freedom: Writing Up to Write Off Domestic Violence—in Ilokano and in English—of the writings of those taking part in the series is being planned, subject to availability of funding resources, for launching in 2007.
Session Titles
Session 1
May 5, 2007 8:00 AM-1:00 PM
PANANGAWAT KADAGITI PAKASEKNAN/
UNDERSTANDING THE ISSUES IN DOMESTIC
VIOLENCE AND IN CREATIVE WRITING
• Kinaranggas iti Taeng as Padas ti Tao/
Domestic Violence as Human Experience
• Panangisurat/Panangikipas iti Panagsagaba ken
Leddaang/Writing Up/Writing Off the Sufferings and Sorrows
• Dagiti Alagaden ti Nasamay a Panagsurat/Rules on Effective Writing
Session 2
August 11, 2007 THE CRAFT OF CREATIVE WRITING:
‘WOR(L)DING’ THE HUMAN EXPERIENCE/
`LANGUAGING’ THE HUMAN STORY
IN DOMESTIC VIOLENCE
Session 3
August 18, 2007 WRITING CREATIVELY:
THE DOMESTIC VIOLENCE STORIES WE KNOW
BUT REFUSE TO WRITE ABOUT
Session 4
August 25, 2007 WRITING CREATIVELY:
THE DOMESTIC VIOLENCE STORIES WE DO NOT KNOW
BUT WANT TO KNOW AND WRITE ABOUT
Session 5
September 1, 2007 WRITING UP/WRAPPING UP:
CREATIVE CONVERSATION & SYNTHESIS—
WRITING OFF DOMESTIC VIOLENCE
Session 6
September 8, 2007 PERFORMING OUR CRAFT/
CRAFTING OUR PERFORMANCE:
WORK SHOWCASE/RECITAL/
PERFORMANCE
Fellows and Participants
of the KKK Initiative of the
Ilokano and Philippine Drama and Film Program-UH Manoa
and the Pilipina Rural Project-DVCLH
• Lydia Abajo/ Dolores Epan
• Jeffrey Acido/ Lina Esta
• Virgil Mayor Apostol Lucia Geronimo
• Epifanio Baclig/ Lina Jacobe
• Remy Baclig/ Letty Manuel
• Dolores Basconcillo/ Andrea Mendoza
• Naty Cacho/ Thelma Dulig Ortal
• Cleo Bala Casino/ Elma Agcanas Pacleb
• Frank Casino/ Eugenia Pascua
• Bernardo Collo/ Dolores Reyes
• Fely Cristobal/ Honesta Rhor
• Brigido Daproza/ Perlita Sadorra
• Rose Daproza/ Pacita Saludes
• Angelyn Duque/ Dolores Tabion
Student Volunteer: Sarah Aguilar
Thank you for coming.
Alimpapatok Iti Panawen Ti Ariangga
Alimpatoc, 1, alimpapatoc. En cosas altas el extremo superior o cumber.=Tomaso tambien por lo mas alto a que uno puedo subir, v.g. en un arbol, en una cucana, etc. V. toctoc, patocpatoc. –El M.R.P Predicador Fr. Andres Carro, Vocabulario Iloco Espano, 1888.
I. Ti Pakasaritaan ti Mutia ti Ladingit, 1972
Maysaak a mutia, kunana. Mutia ti ladingit. Ken mutia met ti alimpatok dagiti amin a ragsak. Ladingit ken ragsak, ragsak a ladingit—mutia dagiti alimpatok, mutia dagiti anniniwan, mutia dagiti alimpatok dagiti anniniwan.
Siak ni Teresa, kunana, ngem timek ni Ina Wayawaya ti yesngaw dagiti bibigna. Adda bukod a biag ken kired ket isip dagitoy a bibig a tinubay dagiti buteng kadagiti sipnget ti pagbabakalan. Inap-apiras idi ni Bannuar dagitoy a bibig a nakaamo iti nagan ken apiliedo ni ayat iti laksid dagiti rinnupak iti man kapatagan wenno iti kabambantayan.
Maulit-ulit dagiti rinnupak kadagiti amin a panawen ket ti pakasaritaan ti republika a naladingit, ti republika a naleddaang, ti republika nga agingga ita ket agladladingit ken agledleddaang—daytoy a pakasaritaan ti saksi iti apuy nga adda kadagitoy a bibig, mawaw iti darang ti ramay ni Bannuar, iti apuy iti bibig ni Bannuar, iti dengngep ti agalimpatok a rikna no ti kararua ket agal-alaw kadagiti estranghero a rikna.
Riknaen ni Teresa ti bibigna. Mariknana ti bibig ti Ina Wayawaya a nagawan, sinul-oy dagiti angin, dagiti amin a dakes iti baet dagiti aglanlantip a bibig ti agay-ayat ken ti ay-ayaten. Babaen kadagiti mailiw a ramayna a makaammo ti didigra kadagiti pannusa ti kabusor, iti pang-or ti batuta iti bukot, kas pagarigan, wenno iti kugtar ti nakabota a soldado, wenno iti tukkuol ti ngudo ti paltog iti bibig tapno iti sugat ket sadiay nga agsayasay ti dara a maisibog iti tapok, maigamer iti arimukamok tapno agsubli kadagiti danum ti baybay, sa iti tudo, sa kadagiti bulbulong dagiti kayo iti kabakiran a kuta dagiti sabali pay a mannakidangadang a kas kadakuada ken Bannuar—babaen kadagitoy a ramay nga idi un-unana ket di makaammo iti rigat ti makigapagas ngem nakasursuro nga agbarebbed kadagiti dunor dagiti kapadada a mannakigubat, rinikna sadiay ni Teresa dagiti aglemlemmeng a lagip ni ayat, ti nasudi ken natarnaw nga ayat a binasbasan dagiti mabigatan nga ar-arapaapda kenni Bannuar: ti anakda a bunniaganda iti Rebo nga agtawid kadagiti daniwda, anak nga agtawid kadagiti amin a tagainep dagiti mannakidangadang ken ti tagainep ni Ina Wayawaya, anak nga agtawid iti kari a wayawaya ken dangadang ni Ama Puon.
Uppat-lima-innem a henerasion, kuna ni Teresa ket kitaenna dagiti ramayna makaammo itan iti kalyo, iti kapuyo, iti sugat iti panaggapas.
Mutiaak iti saklot ti sipnget ken ti apiras ti ubing a rabii nga adda kadagiti bituen a kunam la no nagtutulag a nagawan itatta, kunana.
Umuliak iti bantay, iti bantay idiay Sinamar, ta sadiay nga idatonko ti atang dagiti panawen, ti atang ni ayat, ti atang ni agay-ayat nga awan patinggana, kunana.
Iti labba a susuonna ket ti sabsabot a naglaon iti niniugan, ti napaggudua a nilengta nga itlog ti manok a minanador ti maysa a napaamo nga abuyo, ti nalangto a gawed nga uray la no bumerde ti sagutna a sugpet ken nanam, ti bua a makaparegta nga aggapu mismo iti immula ti nagawan a kaayan-ayat, ti maskada a parabur dagiti bengkag a sinukay dagiti arado ken pinget ken pannakaawat iti kayat a sawen ti pannakidangadang iti biag, ken ti arak ti basi nga isuna ti nangpartuat manipud iti basi ti babai, ti nasam-it a basi ti babai a no tilmonen ket saan a panawan ti karabukob no di ket agbati sadiay, agtalinaed sadiay, ket iti karabukob nga agbirok iti rugso kadagiti gumawgawawa a bibig.
Lagipenna ita ti panangpaingelna iti basi iti burnay, ti panangikabilna iti parek iti bennal, ti nasam-it a tubbog ti unas, ti panangikalina iti burnay iti sirok ti sarusar tapno di magargaraw, ti pananglukatna iti nakedngan nga aldaw, ken ti panagalingasaw ti nasam-it a basi ti babai, saan a basi ti lalaki, ti panangaronna iti pagarakan, ti naandur a panangkadkadua kenkuana ti apuy tapno makaruk-at ti arak iti basi, ti panagbalin ti basi a nakaro nga espiritu a no maitangguap ket kunam la no maysa a nalamuyot a diro nga aglansad iti bibig, sa iti lilidduokan, sa iti barukong, sa iti boksit, sa iti kinatao, agingga a pagbaraenna amin nga agbara, kas iti piditpidit, iti pispis, iti bibig, iti puso, iti ungto dagiti ramay, iti gitebgiteb dagiti pulso, iti timek, iti dila, iti pus-ong, iti kinatao.
Diakon agibit pay, kunana.
Bay-ak a ti ibit ti mangib-ibit kaniak, kinuna pay.
Iplastarna ti dalungdongna tapno di serken ti lamiis ti tengngedna, sa ti pispisna, sa ti piditpiditna.
Tarimaanenna ti panagplastar ti sussusuonenna a labba a naglaon iti datonna iti nagawan. Agisem—iti makaawat nga isem.
Mabisin met ti kararua, kunana, kas iti panagbisin ti barukong, ti idda, ti ules, ti pungan, ti bibig, ti sellang, Apo Dios a Manangngaasi, Apo Dios a Nagtagilasag tapno maawatam ti pinarsuam, dakami a gumawgawa, Apo Dios, kaasiannakami, degdegam ti panangngaasimi iti bukodmi a bagi, degdegam ti panangngaasimi iti sabali, degdegam ti panangdegdegmi iti panangawatmi kadagiti misterio ti biag a dimi unay maawatan.
Agisem—iti makaawat nga isem.
Wanawananna dagiti agsisipungtuan a kinelleng, dagiti di mamingga a bengkag, ti agpakpakada a tartaraudi a lawag ti aldaw iti adayo nga agtunda tii bantay nga ulian, ti bantay a pangidatonanna iti atang.
Umanges iti nauneg ket bay-anna a lang-abenna amin a nasadiwa nga angin nga aggapu kadagiti tanap ken turturod ken wawaig a mangliklikmot kenkuana.
Iti masanguananna ket dagiti turturod nga agtunda iti sungadan dagiti nakabambaneg a bantay nga iti sakaanan dagitoy ket ti agassawa a duogan a puon ti mangga a pangidatonanna iti makan.
Matagtagainepna ni Bannuar, ti kasimpungalanna a nagawan.
Mabisinak, kuna ti nagawan ngem um-isem. Natimbong dagiti boses, adda rayray ti bituen kadagiti matana, adda panagpannakkel iti takderna. Addada iti sirok ti maysa a kayo a dina mailangaan ngem kayo a narukbos ket kunam la no maysa a higante a payong a makaatipa iti rungsot ti panawen.
Agatangak, isungbatna iti nagawan.
Mawawak, kuna ti nagawan.
Agpatedtedak iti arak, mangilasinak iti baso iti sarukang, isungbatna iti nagawan.
Mailiwak, kuna ti nagawan.
Aprosak ti bibigmo, Bannuar, isungbatna iti nagawan. Babaen kadagiti ramayko, birokek sadiay dagiti nabiag a kari dagiti nabiag nga agekmo, isungbatna iti nagawan.
Mailaak kenka, kuna ti nagawan.
Agur-urayak iti bantay, agur-uray ti sarukong kenka, agur-uray ti atang kenka, isungbatna iti nagawan.
Arakupennak, kuna ti nagawan, umis-isem, manggargari, mangsulsulisog. Adda biag kadagiti matana, adda kidser kadagiti barukongna, adda nakalemmeng a biag kadagiti timekna. Daytoy ti timek a nangririing iti riknana kadagiti rabii a pampanunotenna ti masakbayan ti dangadang. Sumarot dagitoy a timek kadagiti diding ti pakinakemna sa aglansad iti barukongna ket iti kinalamolamo dagiti riknada a dua, itedna ni Teresa amin a tagainep ken ni Bannuar.
Ilukatna ti barukongna iti agbirbirok a bibig ni Bannurar.
Ilukatna ti pus-ongna iti agkalkallautanga ramay ni Bannuar. Nabibiked dagitoy a ramay, tinubay dagiti panawen ken pannakigasanggasat iti pagbabakalan, pinaandur dagiti awanan nagan a karit ti di maungpot-ungpot a dangadang.
Agpabus-oy ni Teresa ket makiinnala ti kudilna iti kudil ni Bannuar agingga a dagiti estranghero a rikna ket agbalin dagitoy a pul-oy iti Amianan, samiweng kadagiti rabii a mabibbibi iti nagawan. Agsala dagiti bagida, agsalada iti sala idi sariugma, iti sala dagiti antigo a rikna nga iti lasag ket sadiay a nagapon, nagpasalakan, nagbirok iti kaikarian.
Langgong, isungbatna iti nagawan.
Aguni dagiti saltek iti parbangon, agkonsiertoda iti panagipakdaarda iti isisingising ti init. Malukag. Balkoten isuna ti lamiis nga aggapu kadagiti kinelleng ken bambantay iti daya. Iti sipnget, arikapenna ti bautek iti uluananna ket sungbatanna dagiti naimbag a damag dagiti saltek.
Malagipna ita ti panangkuddotna iti luppo ti nagawan, ti kinatangken ti piskel kadagiti luppo a nagadawanna ita ti pigsa a magna tapno itundana ti taraon nga inkarina iti tagtagainepna.
Mariknana ti bara ti sang-aw ti nagawan iti teltelna, iti lapayagna, ti panagbabasa dagiti piditpidtna, ti panagluluken ti sibubukel a kinataona. Malunag a kas kandela iti arakup ti nagawan, ket tagikukuaenda nga agpada dagiti kanito, agtakawda kadagiti oras iti agpatnag a di maturog gapu ta di makaturog.
Dinak ay-ayaban, kunana.
Saan, kuna met ti ay-ayaten. Ur-urayenka iti panawen a naikari. Kayatko a makita ti masakbayan. Dagiti Bannuar a patanoren ti ili. Dagiti Bannuar nga aggapu iti darepdep ken sellang ken rugsota.
Aprosan ni Teresa ti tianna. Agbalin isuna a ni Ina Wayawaya.
II. Ti Pakasaritaan ni Ina Wayawaya, 1888
Aprosan Ina Wayawaya ti tianna.
Kitaenna ti sipnget.
Sirmataenna ti umis-isem a bannawag a kari ti agpatnag.
Umanges iti nauneg.
Agisem ket itayok ti panawen ti rikna ken nakemna, ti panawen nga awanan segundo, awanan minuto, awanan oras. Ti panawen nga awanan iti kanito. Ti panawen nga awan iti kalendario. Ti panawen nga awan kadagiti nagan dagiti aldaw no di ket panawen nga agnanayon nga adda iti puso, iti lagip.
Isemanna ti agpang ti desdes a kumamang iti Bantay Sinamar nga iti sakaanan daytoy ket ti agassawa a narukbos a mangga. Apon dagiti di makitkita, kunkuna dagiti taga-Linglingay.
Taeng ti nagpukaw a kararua ni Ama Puon, kunana a panangbuniag iti sagrado a lugar. Ay, santuario dagiti an-anek-ekna nga anek-ek met laeng ni Ama Puon a tiniritirda ti tengngedna, kunana.
Iti pannakapapatay ni Ama Puon a nangrugi a nagbiag—a nangrugi a nagungar ken patay. Manon a tawen a pannakilupitlupit iti nagan ti pammati iti puraw a dios ken iti puraw nga ahente ti kinadangkok nga ahente met laeng ti puraw a dios? Adun a sakripisio, kas iti ayat a nasudi nga awanan iti pannakaipatungpal, kas iti makan a di met malamut ta awan met aglamut.
Kinatana manen ti lugar a pagatangan, ti sarukang nga agur-uray kadagiti maskada, bua, basi, niniugan, itlog, gawen ken sennaay ken ar-araraw. Malasinen ti bilang ti tudo ken aldaw a nagpasaran ti sarukang. Ngem kasla ramay pay laeng daytoy a nakadiaya, agur-uray iti parabur dagiti agat-atang.
Templo dagiti tagainepna Puon, kunana. Santuario ni ayat, ni kinalinteg, ti dangadang.
Santuario ti matagikuanto a nakasaysayaat a masakbayan.
Taeng ti nagpukaw a kararua ni Puon, kunana, ni Puon a puon dagiti amin nga Agtarap a mannakidangang iti ili.
Taeng dagiti amin a rugso, kunana.
Taeng iti dekadekadan a dangadang, iti kappia, iti dangadang ti kappia, iti kappia ti dangadang, kunana.
Iti Bantay Sinamar a dimmaga ni Puon, kunana, nagpukaw iti imatangko, inalun-on ti ranggas dagiti ganggannaet.
Ngem ditoy met a sakaek ti panaglanganmo iti alimpatok ti ayan-ayatta Puon, kunana.
Iti ubing a sipnget, imbellengen ni Ina Wayaway amin a kita ti buteng iti panunotna.
Ipatayoknan iti angin, kas iti panangipatayok ti mannamay iti tamayna tapno kadagiti walwalang a lugar ti pagsangladan ti tamay, kas met iti buteng a nabayag nga inik-ikotanna. Iti lagipna ti maudi a pannusa, ti saplit iti a saan a sindadaan a lasag, ti panagungap ti kudil, ti panagsayasay ti dara.
Agkidem, ket iti lagipna nga agsala dagiti amin a ladawan dagiti amin a buteng nga induldulinna. Arikapenna ti tianna ket aggaraw ti ubing nga ininawna iti dangadang, iti aldaw dagiti saplit iti aldaw met a pannadusa ni Puon iti plasa ti ili.
Aggaraw ti ubing iti tianna a kunam la no agparammag, a kunam la no agpannakkel, a kunam la no adu ti agbuybuya iti daytoy iti panagpampannakkelna.
Iti laengen rinet ti buteng a mabuteng.
Ket uray ti rinet, igamerna aminen dagitoy iti sussusuonenna a labba, mailaok iti atang, iti niniugan, iti gawed, iti bua, iti maskada, iti arak, iti kandela.
Ken iti kararagna.
Addan isuna iti maysa a nagsasapalan dagiti sabsabali pay a desdes a maysa kadagitoy ti agtunda iti sakaanan ti Bantay Sinamar.
Manipud iti yanna, makitana ti panagsinantao dagiti agassawa a mangga a kunam la no agkinkinnarinioda, ket kunkuna ti lalaki, “Agingga’t tungpal biag, ayatko.’
“Agingga’t inggana, biagko,” kuna ti mangga a babai ket agsala iti angin, naparagsit a sala, naladingit a sala, sala ti leddaang. Iwaneswes ti narungsot nga angin dagiti bulong, ket agkurratsa dagiti sanga, ket agpandanggo dagiti sabong ti agassawa a narukbos a mangga.
Iti apagsipnget, nalawag a makitana ti panagsisinnabat dagiti bulong ken sanga dagiti agassawa a kayo a kunam la no ramay dagitoy wenno ima wenno palad a gumawgawa iti asi ti langit, iti asi ti maysa ken maysa, iti asi ti uniberso iti dayta a kanito a panaginnagaw ti sipnget ken lawag. Ta saan pay a rabii, no kitaen a nasayaat: maysa nga agkabannuag pay laeng ti sipnget a kas met laeng ti kinaagkabannuag ti rikna ti nagawan nga ayatna, ti di matay nga ayan-ayatda iti nagawan.
Wenno ti riknana a nangaklon iti dayta nga ayat.
Wenno ti riknana a nangipalubos a pumanaw ti ay-ayaten tapno agkari nga agsubli.
Wenno ti panangikararagna nga agsubli ti ay-ayaten tapno agdanggayda—agkibinda, aggindanda—a sumang-at kadagiti banbantay ken turturod ni ayat ket iti alimpatok dagitoy ket nanamenda ti sam-it ti diro, ti ganas ti panagsala dagiti lamulamo nga isip, panagsala a maymaysa laeng ti ammoda: ti panaginnala dagiti rikna iti apagapaman, iti agnanayon—saan, ti panaginnala dagiti rikna iti agnanayon nga apagapaman, iti apagaman nga agnanayon.
Siaammo isuna ita: nasken a pumanaw ti agkari.
Yebkasna daytay iti panunotna ket sierto dagiti addangna a mangsursurot iti desdes a kumamang iti Bantay Sinamar.
Iti ipapanaw ti pakaigapuan ti panagsubli, kunana, ket iwarasna ti panagkita iti aglawlaw.
Iti ipapanaw ti pakaigapuan ti kari.
Iti panagsubli ti pakabuklan ti ipapanaw, ti pakabuklan ti kari.
Ngem dika nagsubli, Puon, kunana.
Dika nagsubli malaksid kadagiti tagtagainepko.
Simpaenna ti susuonna.
Mariknana ti panagdanum dagiti matana.
Agluluken ta agluluken ti riknana, ket agtalakias ti andur kadagiti gurongna, kadagiti tumengna, kadagiti askawna.
Sumardeng nga agaskaw.
Umanges iti nauneg ket iwarasna ti panagkitana iti agsaksaknapen a sipnget. Narasayen dagiti raya ti agpakpakadan a lawag.
Matimudna ita ti timek iti kaungganna.
Duogan ti timek, timek iti daanen a panawen, timek iti antigo a siglo dagiti derrep ken duayya nga imbati ti maysa nga ayat a naipatli iti pagbabakalan iti nagan ti ili.
Siak ni Ina Wayawaya, kuna ti timek, maysa a nalamuyot a timek nga yam-ampayag ti pul-oy.
III. Iti Panagsaknap ti Sipnget iti Linglingay, 1888 ken 1972
Teresa, kuna ni Ina Wayawaya ket agsaknap ti sipnget iti Linglingay.
Miraen ni Teresa ti sipnget ket mailangaanna dagiti anniniwan.
Isimpa ni Teresa ti sussusuonenna ket bay-anna a ti lagip dagiti askawna ti mangitunda kenkuana iti agassawa a kayo ti mangga iti puon ti Bantay Sinamar.
Iti agkabannuag a sipnget, wanawanna ti lugar a pagidatonanna iti espiritu ti makan a para iti ay-ayaten nga impatli ti ranggas ken ulpit ti kabusor.
Saan, kuna ni Bannuar. Nababa a timek, rangranggasanda a timek. Saan. Saan.
Komunista, kuna dagiti kabusor. Pagrarangasanda.
Awan basolko, kuna ni Bannuar. Gandatenna ti tumakder ngem panalpaaken ti maysa a kabusor. Agbariwengweng.
Panawan dagiti agkabannuag a gurongna iti kired.
Makusbo.
Dugsolen ti maysa kadagiti kabusor ti pus-ongna, sa ti butona, sa ti bukelbukelna. Ti ngudo ti batuta ti ar-aramaten ti nakapatig a kabusor a kaing-ingas ti maysa a tirador, kas iti pelikula nga ipabpabuyada iti pagsinean.
Agkidem ni Bannuar, ket kayatnan ti matay.
Sumarot ti sakit manipud iti pus-ongna, sa agdaliasat a mapan iti utekna, iti pispisna, iti barukongna.
Bangonen ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti armalayt.
Kugtaran ti maysa pay a karuprupa ti maysa : iti barukong.
Maiparusisi. Maitublak iti pitak.
Bangonen ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti batuta.
Kugtaran ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti armalayt.
Maisadsad iti maysa a bassit nga aripit nga aggapu iti dissuor iti Bantay Sinamar ken aglasat iti agassawa a mangga. Maidaleb iti danum ket maitupak ti ulona iti kapitakan. Mapadata.
Agsisipungtuan a kugtar ti mangmanso iti agbibineg itan a bagina, kugtar ti nakabota a kabusor nga agkabannuag, kataebna, ti kumander dagiti kabusor nga aw-awaganda iti teniente: iti ulo, iti abaga, iti tengnged, iti barukong, iti sip-ang, iti luppo, sa manen iti barukong.
Iridis ti kumander dagiti kabusor ti botana iti barukong ni Bannuar, sa iti rupana, sa manen iti barukongna.
Aganikki ni Bannuar iti sakit. Matayak la koman, kunana.
Ngem dina indawat a patayenda isuna.
Kayatna ti agbiag, ti makasaksi iti pannakaipasngay ti bannawag. Agbiagak koma uray laeng intono bigat, kunana iti panunotna.
Agbiagak koma tapno makitak pay ti maladaga nga ipasngay ni Teresa, kunaenna, ti bunga ti ayan-ayatmi, ti bunga ti alimpatokmi, ti putot ti tagainepmi iti wayawaya.
Saan a mapnek ti nakabota a kabusor: paturonganna iti armalayt ni Bannuar ket ikasana.
Malagip ni Bannuar ti maipasngay pay laeng a putotna: Ania ti ipanaganko? kunana.
Addan iti ngiwatna ti ngudo ti armas.
Bannuar ti ipanaganko, kunana. Bannuar.
Iti agassawa a mangga, kuna ti kumander dagiti kabusor a nakapatig. Idiaytay nga uloyan daytoy awan-nakemna a komunista.
Isimpa ni Teresa ti susuonna. Nalag-an daytoy, kas iti kalag-an ti rikna iti barukongna. Asidegen ti papananna. Maidatonanton ti makan ken ni Bannuar.
Ngem makan a maidaton met kadagiti bulding, kadagiti pilay, kadagiti amin a mabisbisinan, kadagiti amin a gumawgawawa iti asi, iti ayat, iti pananglaglagip.
Iti panagampayag ti timekna nga awanan balikas—itayok daytoy ti angin, abalbalyen ti angin nga agbalin nga amian, ti angin nga agbalin a pul-oy a nakawaywayas nga umagek iti alimpatok dagiti amin nga alimpatok, kas iti alimpatok ni ayat, kas pagarigan—al-alawenna ti panunotna.
Siak ni Teresa, kunana.
Addaak ditoy, iti kasipngetan, iti desdes nga agtunda iti nakapasagam, Bannuar, tapno agatangak iti taron, ayat, lagip, kinaasinno, ken awanan-patinggana nga ila kenka.
Abalbalayen ti nalamiis a pul-oy ti dalungdong ni Teresa ket iti isipna, adda ni Bannuar iti sibayna.
Ab-abayen isuna ti baro, iti nakadekdekket a panangabay ket malang-abna ti pay-odna ket makarikna iti naisangsangay a pannakasalibukag ti riknana.
Malagipna idi immuna a nagkitada.
Makiin-innisem ti baro iti ubing nga init iti dayta nga aldaw.
Papanam adingko? Papanam?
Kasta laeng. Papanam? Pananam, adingko?
Ngem adda umbi kadagitoy timek, kas iti umbi ti talon, wenno ti allawig kadagiti bantay, wenno ti allon kadagiti baybay wenno ti rayray ti init iti kataltalonan.
Nagsabatda idi ti katengngaan ti bengkag, iti kataltalonan.
Kuaresma idi, panawen ti pammadso iti Nailansa a Mannubbot.
Iti katengngaan dagiti bengkag nga agrikrikki ta agur-uray piman iti arbis wenno iti bayakabak wenno iti nepnep, sinarut ni Teresa ti isip ni Bannuar.
Ket sinarut met ni Bannuar ti isip ni Teresa ket maulit ti pakasaritaan.
Agbalin a maysa a nagtimbukel a sirkulo ti pakasaritaan ni ayat a mangrugi iti bengkag ket agtunda iti bengkag.
Wenno agtunda iti panagatang iti Bantay Sinamar.
IV. Ti Dangadang ni Ama Puon, 1896
Ibagam koma kaniak ti pakasaritaan ti dangadang ni Ama Puon, Ina Wayawaya, kuna ni Teresa iti tagainepna. Naiplastarna aminen dagiti mayatang iti sarukang: ti gawed ken bua iti abay ti niniugan, ti arak ti babai iti makannigid, ti kingki iti abay ti niniugan. Makasalibukag ti pul-oy a mangabalbalay iti apuy ti kingki.
Seminarista ni Puon, kinuna ni Ina Wayawaya iti nababa a timek. Adda leddaang iti tartaraudi dagiti balikas, ladingit nga awanan agas no di ti pananglaglagip kadagiti napalabas. Iti seminario mayor ti Linglingay a nagadal iti Latin, iti pammati, iti Sao.
Maris ti daga ti Ilokos ti kudilna ngem adda tangig kadagiti naraber a kidayna a kunam la no itudtudoda ti agong nga agderraas kadagiti naamo a pingpingna a no umisem ket aganak kadagiti agsumbangir a kallid ken maitanem dagiti kusipet a matana.
Karantiway, kunada kenkuana, kas iti kawayan a mangkagkagay kadagiti turturod iti daya ti Linglingay.
Iti takderna ti maysa a nakalemmeng a tured, kas iti tured ti abuyo nga agtalakiaw, agbirok iti wayawaya iti walwalang, iti kabakiran, iti lugar a di magmagteng ti tao.
Narakab dagiti abagana a kunam la no adun a binettek a pagay ti naglasat kadagitoy. Ket iti nagbayog a barukong ket ti nakadulin nga alipato a naikari a para laeng kaniak, kas inkarina, a pinatik nga awanan duadua.
Kinatakneng, kunada, iti abstrakto a wagas. Kinatakneng nga awanan balor.
Ngem kaniak a biang, ni Puon ti nangriing kaniak tapno mamurmurannak iti salamangka ti milagroso nga ayat, iti mahika ti rikna ti agar-arapaap nga agbalin nga ina iti naituding nga aldaw.
Iti Linglingay ti naggapuan ni Puon, iti lugar dagiti rebelde a di mamati kadagiti panaglablabes dagiti dimteng a bisita a di met naimbitaran.
Iti dangadang, binunniaganda ni Puon iti Ama Puon, ket iti dumaya a parte dagiti kabambantayan a nagkutaanda kadagiti kakaduana, kadagitoy a saklot dagiti kabambantayan ken kabakiran a nairehistro dayta a nagan ti dumadangadang.
Mannakigubat dagiti taga-Linglingay, kinuna idi ni Puon kaniak. Maysa a patigmaan dayta, signos dagiti amin a panagpukaw agraman ti pannakapukawko kenkuana.
Ket saritaenna ti maysa a paset ti pakasaritaan ti Linglingay: Maysa a prayle ti insinada ti ulona, binawbawanda daytoy, inikkatda ti utekns, innalada ti bangabangan ti ulona, sada inaramidda daytoy a kopita ti arak a pinangselebrarda iti balligida.
Ituloy ni Ama Puon ti nagsalaysay kaniak, ket iti timekna, adda sadiay ti kaasi, ti ayat, ti limdo, ken ti nasudi a pammategna kaniak: Nanipud pay idin, kutan dagiti rebelde ti Linglingay, iti daan a panawen dagiti Kastila nga agpagunggan, ken iti kabaruanan a panawen dagiti agpagunggan a kabusor ti kinalinteg ti ili.
Kunana: Lugar ti Linglingay dagiti tribu a di makaidna iti presensia dagiti simmanglad nga estranghero nga agtamed iti krus, kadagiti rebulto, kadagiti imahen a landok wenno kayo wenno balitok.
Ket kunaenna pay: Sabali ti pagsasao dagitoy a simmangpet ket adda uyong kadagiti lunglung-ayda, adda panagtagibassit iti kabaelan dagiti nasangpetanda.
Pagano, kunada. Di agay-ayat iti pudpudno a dios a mangmangted iti basbas tapno masakupan ti maysa a kita ti tao iti sabali pay a kita ti tao.
Sukatanyo dagiti diosyo, kunada.
Nabilbileg nga amang dagiti diosmi, kunada.
Adu dagiti milagro nga ipakpakita dagiti rebultomi, kunada. Ti Ina ti Agnanayon a Kaasi. Ti Birhen ti Guadalupe. Ti Birhen ti Lourdes. Ti Sagrada Familia. Dagiti Anghel a Kasisigud. Ti Birhen dagiti Immay iti Ili a Di Met Naimbitaran. Ti Birhen ti Manangngaasi a Langit ken Baybay ken Bantay. Ti Birhen dagiti Amin a Birhen.
Ket agprosesionda, ilibotda dagiti milagroso a dios, dagiti milagrosa a birhen, dagiti milagroso nga ubing a dios nga aggapu kadagiti adayo nga ili, iti labes dagiti bantay, iti labes pay laeng dagiti mangliwengliweng a taaw.
Ipakita ni Ina Wayawaya kenni Teresa ti nakusnawen a ladawan nga impinta ti maysa a pintor.
Isubli ta isubli ti ladawan ti perreng ti asinno man a mangperreng kenkuana ket dagiti isem iti bibigna ket agbalin a panagpasugnod.
Agmuyen ni Ina Wayawaya ti panguloten a buokna ket babaen kadagiti napnuan padas a ramayna ket agtinggol. Agkan isuna ti adda iti ladawan ngem patigmaanan ni Ina Wayawaya, “Dika la ketdi makatuttutor.”
Aprosanna ti barukongna, ket iti rayray ti ubing pay laeng a rabii ket makitana ni ni Teresa ni Ama Puon.
Agkabannuag a mannakigubat a kaing-ingas ni Bannuar, ti Bannuarna a binawbawan ti teniete ti sabot ti ulona.
Agragut a mannakidangadang a kataktakder met laeng ni Bannuarna.
Agkabannuag nga agragut a mannakidangadang nga iti baet dagiti luppona ket sadiay a madusa dagiti amin a rikna a kasungani ni ayat.
Nga iti darang ti sellangna ket sadiay a makariing dagiti aming nga agdudungsa a rugso.
Nga iti beggang nga adda iti mail-ila a pus-ongna ket sadiay nga agbeggang amin a kita ti beggang a kasingin ti kinatao.
Aprosan ni Ina Wayawaya ti barukongna ket sadiay nga agsinantao ti ayat nga insagutna ken ni Ama Puon.
Addada idi iti maudi a paset ti naindaklan a dangadang kontra kadagiti simmangbay a bisita a di met naimbitaran.
Dagiti ganggannaet a nangabalbalay kadagiti anito dagiti Ilokano ken dagiti taga-Amianan.
Dagiti soldado a no kunam la no agmaya ket kasla nakagarut a bula nga agpagunggan.
Binitaydan ni Padre Kuse, kuna ni Ama Puon.
Malangaanna ti agsasao. Bitayendaka met Puon, kunaenna.
Birokenna iti timekna ti agsasao dagiti bugas ti karinkarida.
Ti panagkallaysada kalpasan ti dangadang.
Ti panangrugida a mangbukel iti pamilia kalpasan ti risiris.
Ti panagdanggayda nga agdaliasat iti biag, duadua, agkibinda, kas iti dua a puso a naikitikit kadagiti duogan a kayo a pinagmaymaysa ti natadem a punial.
Mangrugin ti rapokrapok, kuna ni Ama Puon, ti agkabannuag a mannakidangadang.
Alaenna ti dakulap ni Ina Wayawaya ket kunaenna, Ikarim nga urayennak.
Babaen kadagiti nakersang a dakulapna ket ikabesana ti pintas ken ayat ken kinasudi nga adda iti rupa ti ay-ayatenna. Ikarim nga urayennak, Wayawaya.
Agtung-ed ni Ina Wayawaya. Bay-anna a basaen ti luana ti dakulap ti ay-
ayatenna.
Agkan ni Ama Puon ti muging ni Ina Wayawaya. Iti sipnget, iti dayta a sipnget,
agpabus-oyda, kas iti panagpabus-oy dagiti bulong iti nalamiis a pul-oy, iti angin amian, iti raya ti ubing nga init. Iti agpatnag, sibabalud ni Ina Wayawaya kadagiti nabisked a takiag ni Ama Puon.
Ipamaysakon a tallikudan ti panagpadik, kunana. Masapulnak ti ili, agserbiak kadagiti umili.
Biroken ni Ama Puon dagiti ramay ni Ina Wayawaya ket kas kadagiti rebelde a mangngablon wenno dagiti mangngablon a rebelde, piselpiselenna dagiti ramay ni Ina Wayawaya, yallatiwna kadagitoy ti enerhia nga aggapu iti barukongna, iti sellangna, iti pispisna, iti teltelna, iti pus-ongna.
Riknaen ni Ina Wayawaya ti kersang kadagiti dakulap ni Ama Puon. Kadagiti kersang a makarikna iti pannakapnek: a manipud ita, saannanton a mabukbukodan ni Ama Puon. Manipud ita, tagikukuaen metten isuna ti ili.
Dagitoy met laeng a kersang ti pannusa, kuna ni Ina Wayawaya ken ni Teresa. Magmagnadan a dua iti pagatagan, iti agur-uray a sarukang.
Iti plasa ti pakaangayan ti pannusa, kuna ni Ina Wayawaya.
Latigo iti lasag.
Basnat iti kunail.
Ragut ti agdusdusa iti panaganikki ti madusdusa.
Sin verguenza! Uno!
Apo Dios a Manangngaasi, kuna ni Wayawaya.
Sin verguenza, dos!
Puon, Puon! insangsangitko iti maysa a suli, timek nga awanan balikas.
Sin verguenza, tres!
Puon dagiti amin a Bannuar!
Sin verguenza, ciento!
Yawat ti guardia civil ti rutayrutay a bangkay ni Puon kaniak.
Yawidko ti bangkay, baniosak, pellesak. Iti panaginnagaw ti sipnget ken lawag, inyulnasko nga intabon iti sirok ti agassawa a mangga iti Bantay Sinamar.
V. Ti Daton nga Alimpatok, 1972
Agdaldaliasat itan ni Teresa iti desdes a kumamang iti sakaanan ti Bantay Sinamar. Iti salinong dagiti narukbos a mangga nga ayuyang dagiti di makitkita, sadiay nga idatonna ti atang para kenni Bannuar.
Kenni Ama Puon a dina nakitkita.
Sangasabsabot a niniugan a naparabawan iti nagudua nilingta nga itlog ti kurrarayan.
Sangaprasko nga arak ti basi.
Maysa a maskada.
Bua, gawed, apog, kandela.
Ken kararag nga iti sumuno a biag ket awanton pannakaidasay.
Iti panunotna nga agam-ampayag dagiti sagrado a balikas ti dangadang: Narisgo dagiti dangadang iti amin a panawen, ket kas iti dangadang ni Ama Puon, ti lalaki a mangikot ket mangtagikua iti puso ken nakem ni Ina Wayawaya.
Natayengteng ti panagaskawna. Mabasanan dagiti partaan, dagiti signos, dagiti paripirip.
Adda kadagiti tanap ti silulukat a pus-ong ti daga nga agur-uray iti dara a mangbisibis ti tapok ti kinatao.
Iti pannakabisibis ti tapok ti kinatao, malukag ti barukong, mariing ti isip, maluktan ti nakem.
Iti pannakaarbis ti kinelleng, adda agruting a biag, adda agbiag a tagainep.
Makariing ti nairidep a pus-ong, malukag ti nailibay a rikna ket dumteng ti kabaruanan nga ammo—kas kadagiti tanap iti pannakaam-ammoda iti darang ti nalamiis a tudo.
Mangrugi ti panagsusulbod, mangrugi ti panagruruting.
Nabayagen a tinagtagainepna daytoy.
Alimpatoc.
Alimpatoc.
Alimpapatoc.
Kitaenna ti pagan-anayna: naingpis a kamison, agsarsarsagasag sadiay dagiti rikna nga awanan nagan, dagiti regget a ti laeng umel a rabii ti makaisawang. Anian, kunana, anian!
Addada kenni Bannuar iti saklot ti sipnget.
Sumagpatakon, kuna ti lalaki.
Saan a sumungbat ti babai. Malangaanna ti sipnget ket sadiay a birokenna dagiti sungbat dagiti nagkaadu a saludsod.
Diak kayat ti agsaludsod, kuna ti babai. Ammokon dagiti sungbat.
Awan isungbatko kenka, ayatko, kuna ti lalaki. Iti sipnget, karawaenna dagiti dakulap ti ay-ayatenna ket ikawarna dagiti ramayna kadagiti ramay ti babai.
Saan a pangtedpangted ti ayat, Teresa, kunana, iti arasaasna, iti kasla duayya nga arasaas a maysa met laeng a maudi a pakada.
Iti ulimek a makaawatak, kuna ni Teresa, iti arasaas met. Arikapenna ti muging ni Bannuar, birokenna sadiay ti aglemlemmeng nga ayat a para kenkuana ken para iti ili.
No matayak, ibitannak?
Iti isip ni Teresa, makitana ti nakarungiit a Bannuar, agang-angaw. Malang-abna ti paggaammona a pay-od ti kaayan-ayatna, ti aglalaok nga angot ti tuktok ti bantay, ti lansad dagiti baybay, ti bang-i ti bengkag, ti layus a mangisalog kadagiti amin a gabat ken mangkuriro iti ayos dagiti karayan. Adda mariing nga am-ammona a rikna no tagikukuaen isuna dayta nga angot.
Pambarak ti agibit. Di uray ditam.
Dinak yatangan?
Uray mabisinan ti kararuam!
Annay!
Uray ibusen amin a bunar ti bagas iti pagbagasan!
Teresa, nagulpitka!
Gunggunam!
Tiliwen ni Bannuar ti ima ti ay-ayatenna. Nagulpitka, kunana a nakaisem. Apungolenna, ket maminsan pay nga ibaludna kadagiti takiagna a makaammo itan ti angot ti pulbura, ti sadiwa a dara, ti naglaok a buteng ken tured.
Ken ti kari ti wayawaya a nakaat-atap iti biag ti ili ken ti makipagili.
Tagikukuaen isuna ti pay-od ni Teresa, ti ayamuom ti rabii kadagiti idda nga agragut iti alimpatok, ti angot ti daga a masibugan, ti kamia a maipatapaw iti danum a pagdigos wenno mailaok iti lana tapno maaramat a pangpasileng iti buok, ti makapabang-ar nga angot ti ittip a madanuman santo baybayagen a kanen, ti makapasalibukag a kinirog a bagas a maaramid a kape iti parbangon a di pay nakariing dagiti managsapsapa nga oras.
Aprosanna ti muging ni Teresa sana agkan. Ditoy a muging ti pagtaudan dagiti laing dagiti ubbingta, kunaenna ngem kasla agbara ti karabukona.
Dagiti putotko, kunam. Ni Teresa.
Dagiti annakta, kuna ni Bannuar.
Aprosanna ti agong ni Teresa sana agkan. Daytoy a Bimmantay Sinamar nga agong ti manglaglagip iti kinaawanko tapno kanayonak latta nga adda, kuna ni Bannuar.
Addaka kadagiti panaglanglanganmo, Bannuar, kunana.
Wen, addaak kadagiti angin, kadagiti alimpatok dagiti bantay nga ulien dagiti kararuata, kunana.
Aprosanna ti bibig ni Teresa sana agkan. Dagitoy a bibig ti mangiyagek kaniak kadagiti amin nga ipatpateg, kunana.
Judas, kunaen ni Teresa nga agkatkatawa.
Awan kaniak ti pirak, adda iti sabali, kunana.
Dinanggayan ni Bannuar ti katawa ni Teresa.
Aprosanna ti barukong ni Teresa sana agkan. Daytoy a barukong ti salakan ti kararuak, kunana. Ditoy a barukong nga alawek ti angesko tapno diak matay iti agnanayon, tapno agbiagak nga awan patinggana, kunana.
Pampanurnoren itan ni Teresa ti desdes a kumamang iti agassawa a narukbos a mangga nga ayuyang dagiti napanen iti sabali a biag. Nakangaton ni Teresa. Iti yanna, masirpatna ti tanap a naggapuanna, ti bengkag a nakasursuanna a mangamad iti kaimudingan ti panagsuek ti tudo kadagiti rekkang ti daga.
Idissona ti labba, kas iti panangidisso met laeng ni Ina Wayawaya iti labbana iti nabayagen a panawen.
Maysamaysa nga idaton ni Teresa dagiti atang, kas iti panangidaton met idi ni Ina Wayawaya.
Iti daya, lumlumgak ti darudar a mangipakpakdaar iti silnag ti bulan iti agpatnag.
Iti apagapaman, sarutenton ti rayray ti bulan ti Linglingay ket digosenna ti Bantay Sinamar iti nakaramramok a lawag.
Iti lawag, makita ni Teresa ti aniwaas ni Ina Wayawaya a mangkibkibin iti agladladingit a Teresa. Inton bigat, iti sumuno a bigat, iti bigat a sumuno iti sumuno a bigat, ipasngaynanton ti bunga ti ayan-ayatda ken ni Bannuar.
Iti sumagmamano nga aldaw kalpasanna, bunniaganna ni Teresa ti anakna iti dangadang. Rebo, kunana, Rebo.
A Solver Agcaoili
Hon/Hi 2007
I. Ti Pakasaritaan ti Mutia ti Ladingit, 1972
Maysaak a mutia, kunana. Mutia ti ladingit. Ken mutia met ti alimpatok dagiti amin a ragsak. Ladingit ken ragsak, ragsak a ladingit—mutia dagiti alimpatok, mutia dagiti anniniwan, mutia dagiti alimpatok dagiti anniniwan.
Siak ni Teresa, kunana, ngem timek ni Ina Wayawaya ti yesngaw dagiti bibigna. Adda bukod a biag ken kired ket isip dagitoy a bibig a tinubay dagiti buteng kadagiti sipnget ti pagbabakalan. Inap-apiras idi ni Bannuar dagitoy a bibig a nakaamo iti nagan ken apiliedo ni ayat iti laksid dagiti rinnupak iti man kapatagan wenno iti kabambantayan.
Maulit-ulit dagiti rinnupak kadagiti amin a panawen ket ti pakasaritaan ti republika a naladingit, ti republika a naleddaang, ti republika nga agingga ita ket agladladingit ken agledleddaang—daytoy a pakasaritaan ti saksi iti apuy nga adda kadagitoy a bibig, mawaw iti darang ti ramay ni Bannuar, iti apuy iti bibig ni Bannuar, iti dengngep ti agalimpatok a rikna no ti kararua ket agal-alaw kadagiti estranghero a rikna.
Riknaen ni Teresa ti bibigna. Mariknana ti bibig ti Ina Wayawaya a nagawan, sinul-oy dagiti angin, dagiti amin a dakes iti baet dagiti aglanlantip a bibig ti agay-ayat ken ti ay-ayaten. Babaen kadagiti mailiw a ramayna a makaammo ti didigra kadagiti pannusa ti kabusor, iti pang-or ti batuta iti bukot, kas pagarigan, wenno iti kugtar ti nakabota a soldado, wenno iti tukkuol ti ngudo ti paltog iti bibig tapno iti sugat ket sadiay nga agsayasay ti dara a maisibog iti tapok, maigamer iti arimukamok tapno agsubli kadagiti danum ti baybay, sa iti tudo, sa kadagiti bulbulong dagiti kayo iti kabakiran a kuta dagiti sabali pay a mannakidangadang a kas kadakuada ken Bannuar—babaen kadagitoy a ramay nga idi un-unana ket di makaammo iti rigat ti makigapagas ngem nakasursuro nga agbarebbed kadagiti dunor dagiti kapadada a mannakigubat, rinikna sadiay ni Teresa dagiti aglemlemmeng a lagip ni ayat, ti nasudi ken natarnaw nga ayat a binasbasan dagiti mabigatan nga ar-arapaapda kenni Bannuar: ti anakda a bunniaganda iti Rebo nga agtawid kadagiti daniwda, anak nga agtawid kadagiti amin a tagainep dagiti mannakidangadang ken ti tagainep ni Ina Wayawaya, anak nga agtawid iti kari a wayawaya ken dangadang ni Ama Puon.
Uppat-lima-innem a henerasion, kuna ni Teresa ket kitaenna dagiti ramayna makaammo itan iti kalyo, iti kapuyo, iti sugat iti panaggapas.
Mutiaak iti saklot ti sipnget ken ti apiras ti ubing a rabii nga adda kadagiti bituen a kunam la no nagtutulag a nagawan itatta, kunana.
Umuliak iti bantay, iti bantay idiay Sinamar, ta sadiay nga idatonko ti atang dagiti panawen, ti atang ni ayat, ti atang ni agay-ayat nga awan patinggana, kunana.
Iti labba a susuonna ket ti sabsabot a naglaon iti niniugan, ti napaggudua a nilengta nga itlog ti manok a minanador ti maysa a napaamo nga abuyo, ti nalangto a gawed nga uray la no bumerde ti sagutna a sugpet ken nanam, ti bua a makaparegta nga aggapu mismo iti immula ti nagawan a kaayan-ayat, ti maskada a parabur dagiti bengkag a sinukay dagiti arado ken pinget ken pannakaawat iti kayat a sawen ti pannakidangadang iti biag, ken ti arak ti basi nga isuna ti nangpartuat manipud iti basi ti babai, ti nasam-it a basi ti babai a no tilmonen ket saan a panawan ti karabukob no di ket agbati sadiay, agtalinaed sadiay, ket iti karabukob nga agbirok iti rugso kadagiti gumawgawawa a bibig.
Lagipenna ita ti panangpaingelna iti basi iti burnay, ti panangikabilna iti parek iti bennal, ti nasam-it a tubbog ti unas, ti panangikalina iti burnay iti sirok ti sarusar tapno di magargaraw, ti pananglukatna iti nakedngan nga aldaw, ken ti panagalingasaw ti nasam-it a basi ti babai, saan a basi ti lalaki, ti panangaronna iti pagarakan, ti naandur a panangkadkadua kenkuana ti apuy tapno makaruk-at ti arak iti basi, ti panagbalin ti basi a nakaro nga espiritu a no maitangguap ket kunam la no maysa a nalamuyot a diro nga aglansad iti bibig, sa iti lilidduokan, sa iti barukong, sa iti boksit, sa iti kinatao, agingga a pagbaraenna amin nga agbara, kas iti piditpidit, iti pispis, iti bibig, iti puso, iti ungto dagiti ramay, iti gitebgiteb dagiti pulso, iti timek, iti dila, iti pus-ong, iti kinatao.
Diakon agibit pay, kunana.
Bay-ak a ti ibit ti mangib-ibit kaniak, kinuna pay.
Iplastarna ti dalungdongna tapno di serken ti lamiis ti tengngedna, sa ti pispisna, sa ti piditpiditna.
Tarimaanenna ti panagplastar ti sussusuonenna a labba a naglaon iti datonna iti nagawan. Agisem—iti makaawat nga isem.
Mabisin met ti kararua, kunana, kas iti panagbisin ti barukong, ti idda, ti ules, ti pungan, ti bibig, ti sellang, Apo Dios a Manangngaasi, Apo Dios a Nagtagilasag tapno maawatam ti pinarsuam, dakami a gumawgawa, Apo Dios, kaasiannakami, degdegam ti panangngaasimi iti bukodmi a bagi, degdegam ti panangngaasimi iti sabali, degdegam ti panangdegdegmi iti panangawatmi kadagiti misterio ti biag a dimi unay maawatan.
Agisem—iti makaawat nga isem.
Wanawananna dagiti agsisipungtuan a kinelleng, dagiti di mamingga a bengkag, ti agpakpakada a tartaraudi a lawag ti aldaw iti adayo nga agtunda tii bantay nga ulian, ti bantay a pangidatonanna iti atang.
Umanges iti nauneg ket bay-anna a lang-abenna amin a nasadiwa nga angin nga aggapu kadagiti tanap ken turturod ken wawaig a mangliklikmot kenkuana.
Iti masanguananna ket dagiti turturod nga agtunda iti sungadan dagiti nakabambaneg a bantay nga iti sakaanan dagitoy ket ti agassawa a duogan a puon ti mangga a pangidatonanna iti makan.
Matagtagainepna ni Bannuar, ti kasimpungalanna a nagawan.
Mabisinak, kuna ti nagawan ngem um-isem. Natimbong dagiti boses, adda rayray ti bituen kadagiti matana, adda panagpannakkel iti takderna. Addada iti sirok ti maysa a kayo a dina mailangaan ngem kayo a narukbos ket kunam la no maysa a higante a payong a makaatipa iti rungsot ti panawen.
Agatangak, isungbatna iti nagawan.
Mawawak, kuna ti nagawan.
Agpatedtedak iti arak, mangilasinak iti baso iti sarukang, isungbatna iti nagawan.
Mailiwak, kuna ti nagawan.
Aprosak ti bibigmo, Bannuar, isungbatna iti nagawan. Babaen kadagiti ramayko, birokek sadiay dagiti nabiag a kari dagiti nabiag nga agekmo, isungbatna iti nagawan.
Mailaak kenka, kuna ti nagawan.
Agur-urayak iti bantay, agur-uray ti sarukong kenka, agur-uray ti atang kenka, isungbatna iti nagawan.
Arakupennak, kuna ti nagawan, umis-isem, manggargari, mangsulsulisog. Adda biag kadagiti matana, adda kidser kadagiti barukongna, adda nakalemmeng a biag kadagiti timekna. Daytoy ti timek a nangririing iti riknana kadagiti rabii a pampanunotenna ti masakbayan ti dangadang. Sumarot dagitoy a timek kadagiti diding ti pakinakemna sa aglansad iti barukongna ket iti kinalamolamo dagiti riknada a dua, itedna ni Teresa amin a tagainep ken ni Bannuar.
Ilukatna ti barukongna iti agbirbirok a bibig ni Bannurar.
Ilukatna ti pus-ongna iti agkalkallautanga ramay ni Bannuar. Nabibiked dagitoy a ramay, tinubay dagiti panawen ken pannakigasanggasat iti pagbabakalan, pinaandur dagiti awanan nagan a karit ti di maungpot-ungpot a dangadang.
Agpabus-oy ni Teresa ket makiinnala ti kudilna iti kudil ni Bannuar agingga a dagiti estranghero a rikna ket agbalin dagitoy a pul-oy iti Amianan, samiweng kadagiti rabii a mabibbibi iti nagawan. Agsala dagiti bagida, agsalada iti sala idi sariugma, iti sala dagiti antigo a rikna nga iti lasag ket sadiay a nagapon, nagpasalakan, nagbirok iti kaikarian.
Langgong, isungbatna iti nagawan.
Aguni dagiti saltek iti parbangon, agkonsiertoda iti panagipakdaarda iti isisingising ti init. Malukag. Balkoten isuna ti lamiis nga aggapu kadagiti kinelleng ken bambantay iti daya. Iti sipnget, arikapenna ti bautek iti uluananna ket sungbatanna dagiti naimbag a damag dagiti saltek.
Malagipna ita ti panangkuddotna iti luppo ti nagawan, ti kinatangken ti piskel kadagiti luppo a nagadawanna ita ti pigsa a magna tapno itundana ti taraon nga inkarina iti tagtagainepna.
Mariknana ti bara ti sang-aw ti nagawan iti teltelna, iti lapayagna, ti panagbabasa dagiti piditpidtna, ti panagluluken ti sibubukel a kinataona. Malunag a kas kandela iti arakup ti nagawan, ket tagikukuaenda nga agpada dagiti kanito, agtakawda kadagiti oras iti agpatnag a di maturog gapu ta di makaturog.
Dinak ay-ayaban, kunana.
Saan, kuna met ti ay-ayaten. Ur-urayenka iti panawen a naikari. Kayatko a makita ti masakbayan. Dagiti Bannuar a patanoren ti ili. Dagiti Bannuar nga aggapu iti darepdep ken sellang ken rugsota.
Aprosan ni Teresa ti tianna. Agbalin isuna a ni Ina Wayawaya.
II. Ti Pakasaritaan ni Ina Wayawaya, 1888
Aprosan Ina Wayawaya ti tianna.
Kitaenna ti sipnget.
Sirmataenna ti umis-isem a bannawag a kari ti agpatnag.
Umanges iti nauneg.
Agisem ket itayok ti panawen ti rikna ken nakemna, ti panawen nga awanan segundo, awanan minuto, awanan oras. Ti panawen nga awanan iti kanito. Ti panawen nga awan iti kalendario. Ti panawen nga awan kadagiti nagan dagiti aldaw no di ket panawen nga agnanayon nga adda iti puso, iti lagip.
Isemanna ti agpang ti desdes a kumamang iti Bantay Sinamar nga iti sakaanan daytoy ket ti agassawa a narukbos a mangga. Apon dagiti di makitkita, kunkuna dagiti taga-Linglingay.
Taeng ti nagpukaw a kararua ni Ama Puon, kunana a panangbuniag iti sagrado a lugar. Ay, santuario dagiti an-anek-ekna nga anek-ek met laeng ni Ama Puon a tiniritirda ti tengngedna, kunana.
Iti pannakapapatay ni Ama Puon a nangrugi a nagbiag—a nangrugi a nagungar ken patay. Manon a tawen a pannakilupitlupit iti nagan ti pammati iti puraw a dios ken iti puraw nga ahente ti kinadangkok nga ahente met laeng ti puraw a dios? Adun a sakripisio, kas iti ayat a nasudi nga awanan iti pannakaipatungpal, kas iti makan a di met malamut ta awan met aglamut.
Kinatana manen ti lugar a pagatangan, ti sarukang nga agur-uray kadagiti maskada, bua, basi, niniugan, itlog, gawen ken sennaay ken ar-araraw. Malasinen ti bilang ti tudo ken aldaw a nagpasaran ti sarukang. Ngem kasla ramay pay laeng daytoy a nakadiaya, agur-uray iti parabur dagiti agat-atang.
Templo dagiti tagainepna Puon, kunana. Santuario ni ayat, ni kinalinteg, ti dangadang.
Santuario ti matagikuanto a nakasaysayaat a masakbayan.
Taeng ti nagpukaw a kararua ni Puon, kunana, ni Puon a puon dagiti amin nga Agtarap a mannakidangang iti ili.
Taeng dagiti amin a rugso, kunana.
Taeng iti dekadekadan a dangadang, iti kappia, iti dangadang ti kappia, iti kappia ti dangadang, kunana.
Iti Bantay Sinamar a dimmaga ni Puon, kunana, nagpukaw iti imatangko, inalun-on ti ranggas dagiti ganggannaet.
Ngem ditoy met a sakaek ti panaglanganmo iti alimpatok ti ayan-ayatta Puon, kunana.
Iti ubing a sipnget, imbellengen ni Ina Wayaway amin a kita ti buteng iti panunotna.
Ipatayoknan iti angin, kas iti panangipatayok ti mannamay iti tamayna tapno kadagiti walwalang a lugar ti pagsangladan ti tamay, kas met iti buteng a nabayag nga inik-ikotanna. Iti lagipna ti maudi a pannusa, ti saplit iti a saan a sindadaan a lasag, ti panagungap ti kudil, ti panagsayasay ti dara.
Agkidem, ket iti lagipna nga agsala dagiti amin a ladawan dagiti amin a buteng nga induldulinna. Arikapenna ti tianna ket aggaraw ti ubing nga ininawna iti dangadang, iti aldaw dagiti saplit iti aldaw met a pannadusa ni Puon iti plasa ti ili.
Aggaraw ti ubing iti tianna a kunam la no agparammag, a kunam la no agpannakkel, a kunam la no adu ti agbuybuya iti daytoy iti panagpampannakkelna.
Iti laengen rinet ti buteng a mabuteng.
Ket uray ti rinet, igamerna aminen dagitoy iti sussusuonenna a labba, mailaok iti atang, iti niniugan, iti gawed, iti bua, iti maskada, iti arak, iti kandela.
Ken iti kararagna.
Addan isuna iti maysa a nagsasapalan dagiti sabsabali pay a desdes a maysa kadagitoy ti agtunda iti sakaanan ti Bantay Sinamar.
Manipud iti yanna, makitana ti panagsinantao dagiti agassawa a mangga a kunam la no agkinkinnarinioda, ket kunkuna ti lalaki, “Agingga’t tungpal biag, ayatko.’
“Agingga’t inggana, biagko,” kuna ti mangga a babai ket agsala iti angin, naparagsit a sala, naladingit a sala, sala ti leddaang. Iwaneswes ti narungsot nga angin dagiti bulong, ket agkurratsa dagiti sanga, ket agpandanggo dagiti sabong ti agassawa a narukbos a mangga.
Iti apagsipnget, nalawag a makitana ti panagsisinnabat dagiti bulong ken sanga dagiti agassawa a kayo a kunam la no ramay dagitoy wenno ima wenno palad a gumawgawa iti asi ti langit, iti asi ti maysa ken maysa, iti asi ti uniberso iti dayta a kanito a panaginnagaw ti sipnget ken lawag. Ta saan pay a rabii, no kitaen a nasayaat: maysa nga agkabannuag pay laeng ti sipnget a kas met laeng ti kinaagkabannuag ti rikna ti nagawan nga ayatna, ti di matay nga ayan-ayatda iti nagawan.
Wenno ti riknana a nangaklon iti dayta nga ayat.
Wenno ti riknana a nangipalubos a pumanaw ti ay-ayaten tapno agkari nga agsubli.
Wenno ti panangikararagna nga agsubli ti ay-ayaten tapno agdanggayda—agkibinda, aggindanda—a sumang-at kadagiti banbantay ken turturod ni ayat ket iti alimpatok dagitoy ket nanamenda ti sam-it ti diro, ti ganas ti panagsala dagiti lamulamo nga isip, panagsala a maymaysa laeng ti ammoda: ti panaginnala dagiti rikna iti apagapaman, iti agnanayon—saan, ti panaginnala dagiti rikna iti agnanayon nga apagapaman, iti apagaman nga agnanayon.
Siaammo isuna ita: nasken a pumanaw ti agkari.
Yebkasna daytay iti panunotna ket sierto dagiti addangna a mangsursurot iti desdes a kumamang iti Bantay Sinamar.
Iti ipapanaw ti pakaigapuan ti panagsubli, kunana, ket iwarasna ti panagkita iti aglawlaw.
Iti ipapanaw ti pakaigapuan ti kari.
Iti panagsubli ti pakabuklan ti ipapanaw, ti pakabuklan ti kari.
Ngem dika nagsubli, Puon, kunana.
Dika nagsubli malaksid kadagiti tagtagainepko.
Simpaenna ti susuonna.
Mariknana ti panagdanum dagiti matana.
Agluluken ta agluluken ti riknana, ket agtalakias ti andur kadagiti gurongna, kadagiti tumengna, kadagiti askawna.
Sumardeng nga agaskaw.
Umanges iti nauneg ket iwarasna ti panagkitana iti agsaksaknapen a sipnget. Narasayen dagiti raya ti agpakpakadan a lawag.
Matimudna ita ti timek iti kaungganna.
Duogan ti timek, timek iti daanen a panawen, timek iti antigo a siglo dagiti derrep ken duayya nga imbati ti maysa nga ayat a naipatli iti pagbabakalan iti nagan ti ili.
Siak ni Ina Wayawaya, kuna ti timek, maysa a nalamuyot a timek nga yam-ampayag ti pul-oy.
III. Iti Panagsaknap ti Sipnget iti Linglingay, 1888 ken 1972
Teresa, kuna ni Ina Wayawaya ket agsaknap ti sipnget iti Linglingay.
Miraen ni Teresa ti sipnget ket mailangaanna dagiti anniniwan.
Isimpa ni Teresa ti sussusuonenna ket bay-anna a ti lagip dagiti askawna ti mangitunda kenkuana iti agassawa a kayo ti mangga iti puon ti Bantay Sinamar.
Iti agkabannuag a sipnget, wanawanna ti lugar a pagidatonanna iti espiritu ti makan a para iti ay-ayaten nga impatli ti ranggas ken ulpit ti kabusor.
Saan, kuna ni Bannuar. Nababa a timek, rangranggasanda a timek. Saan. Saan.
Komunista, kuna dagiti kabusor. Pagrarangasanda.
Awan basolko, kuna ni Bannuar. Gandatenna ti tumakder ngem panalpaaken ti maysa a kabusor. Agbariwengweng.
Panawan dagiti agkabannuag a gurongna iti kired.
Makusbo.
Dugsolen ti maysa kadagiti kabusor ti pus-ongna, sa ti butona, sa ti bukelbukelna. Ti ngudo ti batuta ti ar-aramaten ti nakapatig a kabusor a kaing-ingas ti maysa a tirador, kas iti pelikula nga ipabpabuyada iti pagsinean.
Agkidem ni Bannuar, ket kayatnan ti matay.
Sumarot ti sakit manipud iti pus-ongna, sa agdaliasat a mapan iti utekna, iti pispisna, iti barukongna.
Bangonen ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti armalayt.
Kugtaran ti maysa pay a karuprupa ti maysa : iti barukong.
Maiparusisi. Maitublak iti pitak.
Bangonen ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti batuta.
Kugtaran ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti armalayt.
Maisadsad iti maysa a bassit nga aripit nga aggapu iti dissuor iti Bantay Sinamar ken aglasat iti agassawa a mangga. Maidaleb iti danum ket maitupak ti ulona iti kapitakan. Mapadata.
Agsisipungtuan a kugtar ti mangmanso iti agbibineg itan a bagina, kugtar ti nakabota a kabusor nga agkabannuag, kataebna, ti kumander dagiti kabusor nga aw-awaganda iti teniente: iti ulo, iti abaga, iti tengnged, iti barukong, iti sip-ang, iti luppo, sa manen iti barukong.
Iridis ti kumander dagiti kabusor ti botana iti barukong ni Bannuar, sa iti rupana, sa manen iti barukongna.
Aganikki ni Bannuar iti sakit. Matayak la koman, kunana.
Ngem dina indawat a patayenda isuna.
Kayatna ti agbiag, ti makasaksi iti pannakaipasngay ti bannawag. Agbiagak koma uray laeng intono bigat, kunana iti panunotna.
Agbiagak koma tapno makitak pay ti maladaga nga ipasngay ni Teresa, kunaenna, ti bunga ti ayan-ayatmi, ti bunga ti alimpatokmi, ti putot ti tagainepmi iti wayawaya.
Saan a mapnek ti nakabota a kabusor: paturonganna iti armalayt ni Bannuar ket ikasana.
Malagip ni Bannuar ti maipasngay pay laeng a putotna: Ania ti ipanaganko? kunana.
Addan iti ngiwatna ti ngudo ti armas.
Bannuar ti ipanaganko, kunana. Bannuar.
Iti agassawa a mangga, kuna ti kumander dagiti kabusor a nakapatig. Idiaytay nga uloyan daytoy awan-nakemna a komunista.
Isimpa ni Teresa ti susuonna. Nalag-an daytoy, kas iti kalag-an ti rikna iti barukongna. Asidegen ti papananna. Maidatonanton ti makan ken ni Bannuar.
Ngem makan a maidaton met kadagiti bulding, kadagiti pilay, kadagiti amin a mabisbisinan, kadagiti amin a gumawgawawa iti asi, iti ayat, iti pananglaglagip.
Iti panagampayag ti timekna nga awanan balikas—itayok daytoy ti angin, abalbalyen ti angin nga agbalin nga amian, ti angin nga agbalin a pul-oy a nakawaywayas nga umagek iti alimpatok dagiti amin nga alimpatok, kas iti alimpatok ni ayat, kas pagarigan—al-alawenna ti panunotna.
Siak ni Teresa, kunana.
Addaak ditoy, iti kasipngetan, iti desdes nga agtunda iti nakapasagam, Bannuar, tapno agatangak iti taron, ayat, lagip, kinaasinno, ken awanan-patinggana nga ila kenka.
Abalbalayen ti nalamiis a pul-oy ti dalungdong ni Teresa ket iti isipna, adda ni Bannuar iti sibayna.
Ab-abayen isuna ti baro, iti nakadekdekket a panangabay ket malang-abna ti pay-odna ket makarikna iti naisangsangay a pannakasalibukag ti riknana.
Malagipna idi immuna a nagkitada.
Makiin-innisem ti baro iti ubing nga init iti dayta nga aldaw.
Papanam adingko? Papanam?
Kasta laeng. Papanam? Pananam, adingko?
Ngem adda umbi kadagitoy timek, kas iti umbi ti talon, wenno ti allawig kadagiti bantay, wenno ti allon kadagiti baybay wenno ti rayray ti init iti kataltalonan.
Nagsabatda idi ti katengngaan ti bengkag, iti kataltalonan.
Kuaresma idi, panawen ti pammadso iti Nailansa a Mannubbot.
Iti katengngaan dagiti bengkag nga agrikrikki ta agur-uray piman iti arbis wenno iti bayakabak wenno iti nepnep, sinarut ni Teresa ti isip ni Bannuar.
Ket sinarut met ni Bannuar ti isip ni Teresa ket maulit ti pakasaritaan.
Agbalin a maysa a nagtimbukel a sirkulo ti pakasaritaan ni ayat a mangrugi iti bengkag ket agtunda iti bengkag.
Wenno agtunda iti panagatang iti Bantay Sinamar.
IV. Ti Dangadang ni Ama Puon, 1896
Ibagam koma kaniak ti pakasaritaan ti dangadang ni Ama Puon, Ina Wayawaya, kuna ni Teresa iti tagainepna. Naiplastarna aminen dagiti mayatang iti sarukang: ti gawed ken bua iti abay ti niniugan, ti arak ti babai iti makannigid, ti kingki iti abay ti niniugan. Makasalibukag ti pul-oy a mangabalbalay iti apuy ti kingki.
Seminarista ni Puon, kinuna ni Ina Wayawaya iti nababa a timek. Adda leddaang iti tartaraudi dagiti balikas, ladingit nga awanan agas no di ti pananglaglagip kadagiti napalabas. Iti seminario mayor ti Linglingay a nagadal iti Latin, iti pammati, iti Sao.
Maris ti daga ti Ilokos ti kudilna ngem adda tangig kadagiti naraber a kidayna a kunam la no itudtudoda ti agong nga agderraas kadagiti naamo a pingpingna a no umisem ket aganak kadagiti agsumbangir a kallid ken maitanem dagiti kusipet a matana.
Karantiway, kunada kenkuana, kas iti kawayan a mangkagkagay kadagiti turturod iti daya ti Linglingay.
Iti takderna ti maysa a nakalemmeng a tured, kas iti tured ti abuyo nga agtalakiaw, agbirok iti wayawaya iti walwalang, iti kabakiran, iti lugar a di magmagteng ti tao.
Narakab dagiti abagana a kunam la no adun a binettek a pagay ti naglasat kadagitoy. Ket iti nagbayog a barukong ket ti nakadulin nga alipato a naikari a para laeng kaniak, kas inkarina, a pinatik nga awanan duadua.
Kinatakneng, kunada, iti abstrakto a wagas. Kinatakneng nga awanan balor.
Ngem kaniak a biang, ni Puon ti nangriing kaniak tapno mamurmurannak iti salamangka ti milagroso nga ayat, iti mahika ti rikna ti agar-arapaap nga agbalin nga ina iti naituding nga aldaw.
Iti Linglingay ti naggapuan ni Puon, iti lugar dagiti rebelde a di mamati kadagiti panaglablabes dagiti dimteng a bisita a di met naimbitaran.
Iti dangadang, binunniaganda ni Puon iti Ama Puon, ket iti dumaya a parte dagiti kabambantayan a nagkutaanda kadagiti kakaduana, kadagitoy a saklot dagiti kabambantayan ken kabakiran a nairehistro dayta a nagan ti dumadangadang.
Mannakigubat dagiti taga-Linglingay, kinuna idi ni Puon kaniak. Maysa a patigmaan dayta, signos dagiti amin a panagpukaw agraman ti pannakapukawko kenkuana.
Ket saritaenna ti maysa a paset ti pakasaritaan ti Linglingay: Maysa a prayle ti insinada ti ulona, binawbawanda daytoy, inikkatda ti utekns, innalada ti bangabangan ti ulona, sada inaramidda daytoy a kopita ti arak a pinangselebrarda iti balligida.
Ituloy ni Ama Puon ti nagsalaysay kaniak, ket iti timekna, adda sadiay ti kaasi, ti ayat, ti limdo, ken ti nasudi a pammategna kaniak: Nanipud pay idin, kutan dagiti rebelde ti Linglingay, iti daan a panawen dagiti Kastila nga agpagunggan, ken iti kabaruanan a panawen dagiti agpagunggan a kabusor ti kinalinteg ti ili.
Kunana: Lugar ti Linglingay dagiti tribu a di makaidna iti presensia dagiti simmanglad nga estranghero nga agtamed iti krus, kadagiti rebulto, kadagiti imahen a landok wenno kayo wenno balitok.
Ket kunaenna pay: Sabali ti pagsasao dagitoy a simmangpet ket adda uyong kadagiti lunglung-ayda, adda panagtagibassit iti kabaelan dagiti nasangpetanda.
Pagano, kunada. Di agay-ayat iti pudpudno a dios a mangmangted iti basbas tapno masakupan ti maysa a kita ti tao iti sabali pay a kita ti tao.
Sukatanyo dagiti diosyo, kunada.
Nabilbileg nga amang dagiti diosmi, kunada.
Adu dagiti milagro nga ipakpakita dagiti rebultomi, kunada. Ti Ina ti Agnanayon a Kaasi. Ti Birhen ti Guadalupe. Ti Birhen ti Lourdes. Ti Sagrada Familia. Dagiti Anghel a Kasisigud. Ti Birhen dagiti Immay iti Ili a Di Met Naimbitaran. Ti Birhen ti Manangngaasi a Langit ken Baybay ken Bantay. Ti Birhen dagiti Amin a Birhen.
Ket agprosesionda, ilibotda dagiti milagroso a dios, dagiti milagrosa a birhen, dagiti milagroso nga ubing a dios nga aggapu kadagiti adayo nga ili, iti labes dagiti bantay, iti labes pay laeng dagiti mangliwengliweng a taaw.
Ipakita ni Ina Wayawaya kenni Teresa ti nakusnawen a ladawan nga impinta ti maysa a pintor.
Isubli ta isubli ti ladawan ti perreng ti asinno man a mangperreng kenkuana ket dagiti isem iti bibigna ket agbalin a panagpasugnod.
Agmuyen ni Ina Wayawaya ti panguloten a buokna ket babaen kadagiti napnuan padas a ramayna ket agtinggol. Agkan isuna ti adda iti ladawan ngem patigmaanan ni Ina Wayawaya, “Dika la ketdi makatuttutor.”
Aprosanna ti barukongna, ket iti rayray ti ubing pay laeng a rabii ket makitana ni ni Teresa ni Ama Puon.
Agkabannuag a mannakigubat a kaing-ingas ni Bannuar, ti Bannuarna a binawbawan ti teniete ti sabot ti ulona.
Agragut a mannakidangadang a kataktakder met laeng ni Bannuarna.
Agkabannuag nga agragut a mannakidangadang nga iti baet dagiti luppona ket sadiay a madusa dagiti amin a rikna a kasungani ni ayat.
Nga iti darang ti sellangna ket sadiay a makariing dagiti aming nga agdudungsa a rugso.
Nga iti beggang nga adda iti mail-ila a pus-ongna ket sadiay nga agbeggang amin a kita ti beggang a kasingin ti kinatao.
Aprosan ni Ina Wayawaya ti barukongna ket sadiay nga agsinantao ti ayat nga insagutna ken ni Ama Puon.
Addada idi iti maudi a paset ti naindaklan a dangadang kontra kadagiti simmangbay a bisita a di met naimbitaran.
Dagiti ganggannaet a nangabalbalay kadagiti anito dagiti Ilokano ken dagiti taga-Amianan.
Dagiti soldado a no kunam la no agmaya ket kasla nakagarut a bula nga agpagunggan.
Binitaydan ni Padre Kuse, kuna ni Ama Puon.
Malangaanna ti agsasao. Bitayendaka met Puon, kunaenna.
Birokenna iti timekna ti agsasao dagiti bugas ti karinkarida.
Ti panagkallaysada kalpasan ti dangadang.
Ti panangrugida a mangbukel iti pamilia kalpasan ti risiris.
Ti panagdanggayda nga agdaliasat iti biag, duadua, agkibinda, kas iti dua a puso a naikitikit kadagiti duogan a kayo a pinagmaymaysa ti natadem a punial.
Mangrugin ti rapokrapok, kuna ni Ama Puon, ti agkabannuag a mannakidangadang.
Alaenna ti dakulap ni Ina Wayawaya ket kunaenna, Ikarim nga urayennak.
Babaen kadagiti nakersang a dakulapna ket ikabesana ti pintas ken ayat ken kinasudi nga adda iti rupa ti ay-ayatenna. Ikarim nga urayennak, Wayawaya.
Agtung-ed ni Ina Wayawaya. Bay-anna a basaen ti luana ti dakulap ti ay-
ayatenna.
Agkan ni Ama Puon ti muging ni Ina Wayawaya. Iti sipnget, iti dayta a sipnget,
agpabus-oyda, kas iti panagpabus-oy dagiti bulong iti nalamiis a pul-oy, iti angin amian, iti raya ti ubing nga init. Iti agpatnag, sibabalud ni Ina Wayawaya kadagiti nabisked a takiag ni Ama Puon.
Ipamaysakon a tallikudan ti panagpadik, kunana. Masapulnak ti ili, agserbiak kadagiti umili.
Biroken ni Ama Puon dagiti ramay ni Ina Wayawaya ket kas kadagiti rebelde a mangngablon wenno dagiti mangngablon a rebelde, piselpiselenna dagiti ramay ni Ina Wayawaya, yallatiwna kadagitoy ti enerhia nga aggapu iti barukongna, iti sellangna, iti pispisna, iti teltelna, iti pus-ongna.
Riknaen ni Ina Wayawaya ti kersang kadagiti dakulap ni Ama Puon. Kadagiti kersang a makarikna iti pannakapnek: a manipud ita, saannanton a mabukbukodan ni Ama Puon. Manipud ita, tagikukuaen metten isuna ti ili.
Dagitoy met laeng a kersang ti pannusa, kuna ni Ina Wayawaya ken ni Teresa. Magmagnadan a dua iti pagatagan, iti agur-uray a sarukang.
Iti plasa ti pakaangayan ti pannusa, kuna ni Ina Wayawaya.
Latigo iti lasag.
Basnat iti kunail.
Ragut ti agdusdusa iti panaganikki ti madusdusa.
Sin verguenza! Uno!
Apo Dios a Manangngaasi, kuna ni Wayawaya.
Sin verguenza, dos!
Puon, Puon! insangsangitko iti maysa a suli, timek nga awanan balikas.
Sin verguenza, tres!
Puon dagiti amin a Bannuar!
Sin verguenza, ciento!
Yawat ti guardia civil ti rutayrutay a bangkay ni Puon kaniak.
Yawidko ti bangkay, baniosak, pellesak. Iti panaginnagaw ti sipnget ken lawag, inyulnasko nga intabon iti sirok ti agassawa a mangga iti Bantay Sinamar.
V. Ti Daton nga Alimpatok, 1972
Agdaldaliasat itan ni Teresa iti desdes a kumamang iti sakaanan ti Bantay Sinamar. Iti salinong dagiti narukbos a mangga nga ayuyang dagiti di makitkita, sadiay nga idatonna ti atang para kenni Bannuar.
Kenni Ama Puon a dina nakitkita.
Sangasabsabot a niniugan a naparabawan iti nagudua nilingta nga itlog ti kurrarayan.
Sangaprasko nga arak ti basi.
Maysa a maskada.
Bua, gawed, apog, kandela.
Ken kararag nga iti sumuno a biag ket awanton pannakaidasay.
Iti panunotna nga agam-ampayag dagiti sagrado a balikas ti dangadang: Narisgo dagiti dangadang iti amin a panawen, ket kas iti dangadang ni Ama Puon, ti lalaki a mangikot ket mangtagikua iti puso ken nakem ni Ina Wayawaya.
Natayengteng ti panagaskawna. Mabasanan dagiti partaan, dagiti signos, dagiti paripirip.
Adda kadagiti tanap ti silulukat a pus-ong ti daga nga agur-uray iti dara a mangbisibis ti tapok ti kinatao.
Iti pannakabisibis ti tapok ti kinatao, malukag ti barukong, mariing ti isip, maluktan ti nakem.
Iti pannakaarbis ti kinelleng, adda agruting a biag, adda agbiag a tagainep.
Makariing ti nairidep a pus-ong, malukag ti nailibay a rikna ket dumteng ti kabaruanan nga ammo—kas kadagiti tanap iti pannakaam-ammoda iti darang ti nalamiis a tudo.
Mangrugi ti panagsusulbod, mangrugi ti panagruruting.
Nabayagen a tinagtagainepna daytoy.
Alimpatoc.
Alimpatoc.
Alimpapatoc.
Kitaenna ti pagan-anayna: naingpis a kamison, agsarsarsagasag sadiay dagiti rikna nga awanan nagan, dagiti regget a ti laeng umel a rabii ti makaisawang. Anian, kunana, anian!
Addada kenni Bannuar iti saklot ti sipnget.
Sumagpatakon, kuna ti lalaki.
Saan a sumungbat ti babai. Malangaanna ti sipnget ket sadiay a birokenna dagiti sungbat dagiti nagkaadu a saludsod.
Diak kayat ti agsaludsod, kuna ti babai. Ammokon dagiti sungbat.
Awan isungbatko kenka, ayatko, kuna ti lalaki. Iti sipnget, karawaenna dagiti dakulap ti ay-ayatenna ket ikawarna dagiti ramayna kadagiti ramay ti babai.
Saan a pangtedpangted ti ayat, Teresa, kunana, iti arasaasna, iti kasla duayya nga arasaas a maysa met laeng a maudi a pakada.
Iti ulimek a makaawatak, kuna ni Teresa, iti arasaas met. Arikapenna ti muging ni Bannuar, birokenna sadiay ti aglemlemmeng nga ayat a para kenkuana ken para iti ili.
No matayak, ibitannak?
Iti isip ni Teresa, makitana ti nakarungiit a Bannuar, agang-angaw. Malang-abna ti paggaammona a pay-od ti kaayan-ayatna, ti aglalaok nga angot ti tuktok ti bantay, ti lansad dagiti baybay, ti bang-i ti bengkag, ti layus a mangisalog kadagiti amin a gabat ken mangkuriro iti ayos dagiti karayan. Adda mariing nga am-ammona a rikna no tagikukuaen isuna dayta nga angot.
Pambarak ti agibit. Di uray ditam.
Dinak yatangan?
Uray mabisinan ti kararuam!
Annay!
Uray ibusen amin a bunar ti bagas iti pagbagasan!
Teresa, nagulpitka!
Gunggunam!
Tiliwen ni Bannuar ti ima ti ay-ayatenna. Nagulpitka, kunana a nakaisem. Apungolenna, ket maminsan pay nga ibaludna kadagiti takiagna a makaammo itan ti angot ti pulbura, ti sadiwa a dara, ti naglaok a buteng ken tured.
Ken ti kari ti wayawaya a nakaat-atap iti biag ti ili ken ti makipagili.
Tagikukuaen isuna ti pay-od ni Teresa, ti ayamuom ti rabii kadagiti idda nga agragut iti alimpatok, ti angot ti daga a masibugan, ti kamia a maipatapaw iti danum a pagdigos wenno mailaok iti lana tapno maaramat a pangpasileng iti buok, ti makapabang-ar nga angot ti ittip a madanuman santo baybayagen a kanen, ti makapasalibukag a kinirog a bagas a maaramid a kape iti parbangon a di pay nakariing dagiti managsapsapa nga oras.
Aprosanna ti muging ni Teresa sana agkan. Ditoy a muging ti pagtaudan dagiti laing dagiti ubbingta, kunaenna ngem kasla agbara ti karabukona.
Dagiti putotko, kunam. Ni Teresa.
Dagiti annakta, kuna ni Bannuar.
Aprosanna ti agong ni Teresa sana agkan. Daytoy a Bimmantay Sinamar nga agong ti manglaglagip iti kinaawanko tapno kanayonak latta nga adda, kuna ni Bannuar.
Addaka kadagiti panaglanglanganmo, Bannuar, kunana.
Wen, addaak kadagiti angin, kadagiti alimpatok dagiti bantay nga ulien dagiti kararuata, kunana.
Aprosanna ti bibig ni Teresa sana agkan. Dagitoy a bibig ti mangiyagek kaniak kadagiti amin nga ipatpateg, kunana.
Judas, kunaen ni Teresa nga agkatkatawa.
Awan kaniak ti pirak, adda iti sabali, kunana.
Dinanggayan ni Bannuar ti katawa ni Teresa.
Aprosanna ti barukong ni Teresa sana agkan. Daytoy a barukong ti salakan ti kararuak, kunana. Ditoy a barukong nga alawek ti angesko tapno diak matay iti agnanayon, tapno agbiagak nga awan patinggana, kunana.
Pampanurnoren itan ni Teresa ti desdes a kumamang iti agassawa a narukbos a mangga nga ayuyang dagiti napanen iti sabali a biag. Nakangaton ni Teresa. Iti yanna, masirpatna ti tanap a naggapuanna, ti bengkag a nakasursuanna a mangamad iti kaimudingan ti panagsuek ti tudo kadagiti rekkang ti daga.
Idissona ti labba, kas iti panangidisso met laeng ni Ina Wayawaya iti labbana iti nabayagen a panawen.
Maysamaysa nga idaton ni Teresa dagiti atang, kas iti panangidaton met idi ni Ina Wayawaya.
Iti daya, lumlumgak ti darudar a mangipakpakdaar iti silnag ti bulan iti agpatnag.
Iti apagapaman, sarutenton ti rayray ti bulan ti Linglingay ket digosenna ti Bantay Sinamar iti nakaramramok a lawag.
Iti lawag, makita ni Teresa ti aniwaas ni Ina Wayawaya a mangkibkibin iti agladladingit a Teresa. Inton bigat, iti sumuno a bigat, iti bigat a sumuno iti sumuno a bigat, ipasngaynanton ti bunga ti ayan-ayatda ken ni Bannuar.
Iti sumagmamano nga aldaw kalpasanna, bunniaganna ni Teresa ti anakna iti dangadang. Rebo, kunana, Rebo.
A Solver Agcaoili
Hon/Hi 2007
Ilokano to Speak Us
To Allow Our Ilokano Language to Speak Us is To Resist Forgetting and Remember Ourselves in the Eternity of Time
Aurelio S. Agcaoili, PhD
University of Hawai`i at Manoa
(Speech delivered at the opening of the Iloko Creative Writing Program, Don Mariano Marcos Memorial State University, Open University, San Fernando, LU, Philippines, July 14, 2007. I would like to thank the DMMMSU Open U Director Dr. Bederio, SPADE Exec Director and GUMIL LU President Djuna Alcantara, and Dr. Edil Angco for the invitation.)
Thank you so much for honoring me with this invitation to speak before you today as you launch another program, the Iloko Creative Writing Course under your Open University. I must say that this vision is one of the most laudable acts that I never seen from the many state universities in Northern Luzon, in Amianan, not in a long while. For this reason, let me congratulate the Open University of DMMMSU, the Gumil La Union, and the many academics and writers of this university and province for their capacity for visioning—for having that vision that our common task is to coax our Ilokano language to speak us so that we will be able to remember ourselves in the eternity of time.
Truly, your act is trailblazing.
And you are peerless in this concerted effort to give honor and dignity to our people by giving honor and dignity to our language despite the onslaught of that chameleon we call, for want of a better term, Tagalog as P/Filipino.
No one has done what you have done—this act of giving respectability and recognition to that body of knowledge you call `Iloko Creative Writing’ as part and parcel of the academe, as a legitimate part of scholarship, and as our way of giving back to our people.
I do not want to initiate a comparison from among our universities in Northern Luzon.
But let me tell it straight from the heart.
I am grateful for these initiatives to finally recognize what is ours -- our language and culture.
But even as I am grateful, I am also asking for more, asking endlessly that question, "When are we going to offer Ilokano Language and Culture as part of our bachelor's program, as part of our master's program, as part of our doctoral program?".
Truly, your Iloko Creative Writing Program must be commended because it paves the way to more and bigger dreams for our people. It is high time, indeed, that we asked our universities here in the region to be true to their mandate of serving our people.
Now, to the point of our program.
You have asked me to talk about valuing and preserving of our culture and language. To this I add, with emphasis, with a 1please, please, please’ form of plea and pleading: `Please let us do this act together.’
From a personal sense, I am a stakeholder of Ilokano language and culture -- and there is no more homing, more welcoming language and culture that I know of except this language and culture of my ancestors. I sure have gone away, I sure breathe a different air now as an exile, as an immigrant of another land, but my commitment with Ilokano language and culture is a commitment with memory.
With lagip—the lagip that is us.
Gapu ta ti lagip ket datayo mismo.
Gapu ta ti lagip ti taeng dagiti sarsarita a datayo met laeng.
Gapu ta ti lengguahe ket lagip.
Gapu ta ti kultura, ti kannawidan, ti kananakem—amin dagitoy—ket kasilpo ti lagip, kananayon ti kinaasinnotayo.
Saan a mabalin a tallikudan ti lagip -- awan pamuspusan tapno maaramidtayo daytoy a tanag.
Ta ti lagip ket kasingin ti sirmata, rangtaytayo iti masakbayan, saan -- saan -- saan a rurog laeng ti napalabas.
Iti kastoy a wagas a sirsirpatek ita daytoy a lungalong ti DMMMSU Open University ken ti Gumil.
Iti kastoy a wagas a kumpirmarek ti nakabambaneg a turongen ti kastoy a gannuat tapno maitag-ay, iti lebel ti academia, ti pannakaadal ken panangiyadal iti Iloko Creative Writing.
Ngarud, masapul ti naynay a pannakasustener ti kastoy a gannuat ket masustener laeng daytoy no ikumittayo dagiti laing ken sagudaytayo.
Kaniak a biang, sinadadaan ti Ilokano and Philippine Drama and Film Program iti Unibersidad ti Hawai'i a makigamulo kadakayo tapno lallalotayo a maiduron iti pantok ti balligi daytoy a gannuat.
Iti propesional a pannirig, agdardara ti kararuak gapu saan nga amin a manursuro ket addaan pammateg iti bukod a lengguahe ken kultura.
Agdardara ti nakemko ta saan amin a mannurat iti Ilokos ken Amianan ket sindadaan ti panangipasindayagda iti kultura ken lengguahe a naggapuanda.
Agdardara ti pusok ta saan amin nga Ilokano ket adaan iti panagpannakkel iti kina-Ilokanoda.
There is a social malady at this time, in this country and in other strange places where there are Ilokanos.
We have lost sight of our being Ilokanos.
We have lost sight of who we are, of our Ilokanoness.
We have lost sight of the song and sound of our language.
And I can only cry.
And I can only wail from afar.
What, indeed, have we become as a people, as truly an Ilokano nation? For we are, indeed, a nation, this nationhood that is us, this nationhood that is ours—this we must reclaim.
And the reclaiming cannot be postponed.
The reclaiming must start now.
Two diseases afflict us now.
One, we are too busy making ourselves small-minded, second-class citizens of this homeland, this homeland that is now heavily becoming an extension of the Tagalog nation without us realizing it.
Yes, some leaders of our country are lying to us.
They are saying that in learning Tagalog, as what they do at Jollibee San Fernando, we shall have become more patriotic, more nationalistic, more loving of the homeland.
These leader are lying because their concept of nation is based on a fascistic, Napoleonistic, dictatorial, tyrannical, 19th century relic of what a nation is supposed to be.
No, the Philippines is a nation among nations for truly, it is high time that we serve the ends of cultural democracy and linguistic justice.
For the Ilokano nation has as much right to exist as a nation alongside the Tagalog nation. The Tagalog nation, we must say, has become has become our newest colonizer.
We cry foul about Spanish colonization.
We cry foul about American colonization.
We cry foul about Japanese occupation and invasion.
But we are not even raising a whimper against the whole scale onslaught of Tagalog in our daily lives, its onslaught on television and the media, its onslaught in our schools, colleges, and universities.
Speak English and Pilipino, boldly announces a huge billboard at the Laoag International Airport. What right does this billboard have to insult us, we the members of the Ilokano nation?
There it is, this sickness. There is the problem.
This country does not understand that in instilling love for the homeland, to love English is A-ok, to learn Tagalog is A-ok, but not at the expense of becoming ignorant of Ilokano language, literature, and culture.
To be ignorant of our own people's self-understanding and self-reflection is the most abominable crime of all.
We all have become criminals—unwillingly, unknowingly, perhaps not volitionally. we have become criminals because we are taking part in this linguicide—in the killing of Ilokano language.
We are all criminals because we have taken an active role in newest `culturicide’, the killing of our Ilokano culture.
I say this because of what we need to do as a people in order to reclaim ourselves: WE NEED TO RESIST.
WE NEED TO RESIST THE OCCUPATION, INVASION, AND COLONIZATION OF OUR MINDS.
We need to understand and learn English and Tagalog, but if these are all the things that we know, then we do not know anything at all because we do not know who we are. The premise for a real and honest-to-goodness knowing of things is self-knowledge, the knowledge of our people, the knowledge of who we are.
I am always troubled by our growing incapacity to resist linguicide and culturicide.
I am always troubled by our growing incapacity to realize that what is happening in this country is veritably a case of genocide and its twin, linguicide -- the killing of the languages and cultures of this country because of Tagalog.
I grant that you can call Tagalog `Pilipino’.
I grant that you can call Pilipino `Filipino’, and the schizophrenia continues and is not cured.
But call Tagalog `Pilipino’—with a P or with an F—I do not care. You have not two languages but one for they share mutual intelligibility, with the same grammatical structure, syntax, lexicon. We cannot be fooled all the time, even if at some point, we took part in the social drama of this shanghaiing of ourselves and our self-knowledge by the intelligentsia of this country and the political, commercial, economic, and cultural leaders conniving with them. There is a complicity here and let us expose the cultural injustice and linguistic tyranny that is happening.
I am not against Tagalog.
I am against Tagalog as the reason for the wholescale Ilokano linguicide.
Aurelio S. Agcaoili, PhD
University of Hawai`i at Manoa
(Speech delivered at the opening of the Iloko Creative Writing Program, Don Mariano Marcos Memorial State University, Open University, San Fernando, LU, Philippines, July 14, 2007. I would like to thank the DMMMSU Open U Director Dr. Bederio, SPADE Exec Director and GUMIL LU President Djuna Alcantara, and Dr. Edil Angco for the invitation.)
Thank you so much for honoring me with this invitation to speak before you today as you launch another program, the Iloko Creative Writing Course under your Open University. I must say that this vision is one of the most laudable acts that I never seen from the many state universities in Northern Luzon, in Amianan, not in a long while. For this reason, let me congratulate the Open University of DMMMSU, the Gumil La Union, and the many academics and writers of this university and province for their capacity for visioning—for having that vision that our common task is to coax our Ilokano language to speak us so that we will be able to remember ourselves in the eternity of time.
Truly, your act is trailblazing.
And you are peerless in this concerted effort to give honor and dignity to our people by giving honor and dignity to our language despite the onslaught of that chameleon we call, for want of a better term, Tagalog as P/Filipino.
No one has done what you have done—this act of giving respectability and recognition to that body of knowledge you call `Iloko Creative Writing’ as part and parcel of the academe, as a legitimate part of scholarship, and as our way of giving back to our people.
I do not want to initiate a comparison from among our universities in Northern Luzon.
But let me tell it straight from the heart.
I am grateful for these initiatives to finally recognize what is ours -- our language and culture.
But even as I am grateful, I am also asking for more, asking endlessly that question, "When are we going to offer Ilokano Language and Culture as part of our bachelor's program, as part of our master's program, as part of our doctoral program?".
Truly, your Iloko Creative Writing Program must be commended because it paves the way to more and bigger dreams for our people. It is high time, indeed, that we asked our universities here in the region to be true to their mandate of serving our people.
Now, to the point of our program.
You have asked me to talk about valuing and preserving of our culture and language. To this I add, with emphasis, with a 1please, please, please’ form of plea and pleading: `Please let us do this act together.’
From a personal sense, I am a stakeholder of Ilokano language and culture -- and there is no more homing, more welcoming language and culture that I know of except this language and culture of my ancestors. I sure have gone away, I sure breathe a different air now as an exile, as an immigrant of another land, but my commitment with Ilokano language and culture is a commitment with memory.
With lagip—the lagip that is us.
Gapu ta ti lagip ket datayo mismo.
Gapu ta ti lagip ti taeng dagiti sarsarita a datayo met laeng.
Gapu ta ti lengguahe ket lagip.
Gapu ta ti kultura, ti kannawidan, ti kananakem—amin dagitoy—ket kasilpo ti lagip, kananayon ti kinaasinnotayo.
Saan a mabalin a tallikudan ti lagip -- awan pamuspusan tapno maaramidtayo daytoy a tanag.
Ta ti lagip ket kasingin ti sirmata, rangtaytayo iti masakbayan, saan -- saan -- saan a rurog laeng ti napalabas.
Iti kastoy a wagas a sirsirpatek ita daytoy a lungalong ti DMMMSU Open University ken ti Gumil.
Iti kastoy a wagas a kumpirmarek ti nakabambaneg a turongen ti kastoy a gannuat tapno maitag-ay, iti lebel ti academia, ti pannakaadal ken panangiyadal iti Iloko Creative Writing.
Ngarud, masapul ti naynay a pannakasustener ti kastoy a gannuat ket masustener laeng daytoy no ikumittayo dagiti laing ken sagudaytayo.
Kaniak a biang, sinadadaan ti Ilokano and Philippine Drama and Film Program iti Unibersidad ti Hawai'i a makigamulo kadakayo tapno lallalotayo a maiduron iti pantok ti balligi daytoy a gannuat.
Iti propesional a pannirig, agdardara ti kararuak gapu saan nga amin a manursuro ket addaan pammateg iti bukod a lengguahe ken kultura.
Agdardara ti nakemko ta saan amin a mannurat iti Ilokos ken Amianan ket sindadaan ti panangipasindayagda iti kultura ken lengguahe a naggapuanda.
Agdardara ti pusok ta saan amin nga Ilokano ket adaan iti panagpannakkel iti kina-Ilokanoda.
There is a social malady at this time, in this country and in other strange places where there are Ilokanos.
We have lost sight of our being Ilokanos.
We have lost sight of who we are, of our Ilokanoness.
We have lost sight of the song and sound of our language.
And I can only cry.
And I can only wail from afar.
What, indeed, have we become as a people, as truly an Ilokano nation? For we are, indeed, a nation, this nationhood that is us, this nationhood that is ours—this we must reclaim.
And the reclaiming cannot be postponed.
The reclaiming must start now.
Two diseases afflict us now.
One, we are too busy making ourselves small-minded, second-class citizens of this homeland, this homeland that is now heavily becoming an extension of the Tagalog nation without us realizing it.
Yes, some leaders of our country are lying to us.
They are saying that in learning Tagalog, as what they do at Jollibee San Fernando, we shall have become more patriotic, more nationalistic, more loving of the homeland.
These leader are lying because their concept of nation is based on a fascistic, Napoleonistic, dictatorial, tyrannical, 19th century relic of what a nation is supposed to be.
No, the Philippines is a nation among nations for truly, it is high time that we serve the ends of cultural democracy and linguistic justice.
For the Ilokano nation has as much right to exist as a nation alongside the Tagalog nation. The Tagalog nation, we must say, has become has become our newest colonizer.
We cry foul about Spanish colonization.
We cry foul about American colonization.
We cry foul about Japanese occupation and invasion.
But we are not even raising a whimper against the whole scale onslaught of Tagalog in our daily lives, its onslaught on television and the media, its onslaught in our schools, colleges, and universities.
Speak English and Pilipino, boldly announces a huge billboard at the Laoag International Airport. What right does this billboard have to insult us, we the members of the Ilokano nation?
There it is, this sickness. There is the problem.
This country does not understand that in instilling love for the homeland, to love English is A-ok, to learn Tagalog is A-ok, but not at the expense of becoming ignorant of Ilokano language, literature, and culture.
To be ignorant of our own people's self-understanding and self-reflection is the most abominable crime of all.
We all have become criminals—unwillingly, unknowingly, perhaps not volitionally. we have become criminals because we are taking part in this linguicide—in the killing of Ilokano language.
We are all criminals because we have taken an active role in newest `culturicide’, the killing of our Ilokano culture.
I say this because of what we need to do as a people in order to reclaim ourselves: WE NEED TO RESIST.
WE NEED TO RESIST THE OCCUPATION, INVASION, AND COLONIZATION OF OUR MINDS.
We need to understand and learn English and Tagalog, but if these are all the things that we know, then we do not know anything at all because we do not know who we are. The premise for a real and honest-to-goodness knowing of things is self-knowledge, the knowledge of our people, the knowledge of who we are.
I am always troubled by our growing incapacity to resist linguicide and culturicide.
I am always troubled by our growing incapacity to realize that what is happening in this country is veritably a case of genocide and its twin, linguicide -- the killing of the languages and cultures of this country because of Tagalog.
I grant that you can call Tagalog `Pilipino’.
I grant that you can call Pilipino `Filipino’, and the schizophrenia continues and is not cured.
But call Tagalog `Pilipino’—with a P or with an F—I do not care. You have not two languages but one for they share mutual intelligibility, with the same grammatical structure, syntax, lexicon. We cannot be fooled all the time, even if at some point, we took part in the social drama of this shanghaiing of ourselves and our self-knowledge by the intelligentsia of this country and the political, commercial, economic, and cultural leaders conniving with them. There is a complicity here and let us expose the cultural injustice and linguistic tyranny that is happening.
I am not against Tagalog.
I am against Tagalog as the reason for the wholescale Ilokano linguicide.
I am not against the Tagalog people and nation.
I am against the educational, linguistic, and cultural policies of this country that nurture and assure the flourishing of English and Tagalog -- and yet discredit the teaching of Ilokano and all our languages.
What right from heaven or from the earth do we have to have given citizenship to Tagalog, making it a 'national' and 'official' language while the rest of the country's lingua francas are left in the cold?
Whose narrow mind pushed for the notion that a country that is multilingual and multicultural like ours can only have ONE language?
Somebody is lying here. Somebody is making us a fool.
I tracked down the legal documents pertaining to the abominable concept of 'Tagalog as the basis of the national language'.
There is nowhere in two proceedings of the 1934-35 Constitutional Convention that glorified Tagalog except in that 'insertion' in the final draft of the abominable phrase 'common national language based on one of the existing native language(s).' The deliberations said, in the first, second, and third draft -- that the national language was to be based on "existing native languages" -- and that phrase meant all of the native languages and not only Tagalog.
Now, some people made a fool of us in 1935, and 72 years, in 2007, we still believe in this lie.
This is an anomaly we want corrected. And we are going to fight -- and fight we will, with your help. We are doing a lot of political work now to check the errors perpetrated by ignorant Tagalistas, and ignorant Filipino as well.
We are not going to take this sitting down, and resist we will.
We will resist forgetting. Our commitment is to remember, as always, as what Iloko Creative Writing is all about.
We have put up Nakem Conferences International, the Nakem Conferences Philippines, and the International Academy for Ilokano and Amianan studies to help us correct the errors of history and to push for the continuing production, preservation, and perpetuation of the languages and cultures of Amianan.
We have made a headway in this struggle, and the universities and organizations from Region I, II, and CAR helping us, the fight will continue until the battle is won.
What we are fighting for is for Ilokano, along with other lingua francas, to become a national and official language of this country.
With the DMMMSU Open University's Ilokano Creative Writing initiative, the battle, I am sure, will be won. But we need more state universities and private academic institutions to have the same vision as DMMMSU. Please send this message that we urgently need them.
And we need them now.
Good morning to all of you.
San Fernando, LU/Philippines
Jul 14/07
Pagpapalaya sa Bighani/Padaya
Pagpapalaya sa Bighani ng Pambansang Wika: Tungo sa Padaya
sa Ngalan ng Liberalisadong Kapunawpunawan ng Kultura
Para sa Tanan
The task is to comprehend the life that gives, and gives itself to, language.
David Applebaum
ni Aurelio Solver Agcaoili
Universidad ng Hawai`i sa Manoa
0. Pagpangalan sa Bighani
May bighani sa kasalukuyang anyo ng pambansang wika—at ang bighaning ito ay isang uri ng kalkuladong salamangkang ang awtor ay ang mga nagkukuntsabahang puwersang pulitikal, intelektuwal, kultural, at ekonomik sa bansa, mga puwersang nagsisilbing sanhi mismo ng umiiral na relasyong mapanggahum sa sambayanan.
Ang bighaning ito ang siya ring sanhi ng tuloy-tuloy na pagkabansot ng isip ng mga mamamayan—pagkabansot ng isip na diretsahang may kinalaman sa kapasidad nilang maintindihan ang kanilang papel sa pagpapayabong ng isang wikang tunay na linggwa frangka ng sambayanan at hindi lamang linggwa frangka ng kapangyarihan sa sentro: ng kaalaman sa sentro, ng kultura sa sentro, at ng puhunan sa sentro ng komersiyo at lahat ng uri ng pangangalakal, kasama ang pangangalakal ng lakas, dignidad, at pagkatao ng mga mamamayan na kung ilako ang mga ito sa ibang bansa ay walang pakundangan ang pagbabaratilyo sa mga merkader—sa mga importer ng lakas paggawa, ng pagkatao, ng katawan, at ng dignidad.
Kung gayon, isinusulong ng sanaynay na ito ang isang radikal na kontra-ideya, isang ideyang taliwas sa malaganap na ideya tungkol sa wikang pambansa—isang ideyang humahamon sa inilalako ng mga ahente ng binansot na kaalaman tungkol sa kabansaan, sa pagiging sambayanan, sa pagiging isang bayan.
May ganitong hugis ang kontra-ideyang: na hindi naman kinakailangan iisa lamang ang wika ni iisa lamang ang diwa sa pagbubuo ng sambayanan kapag ang sambayanang ito ay multilinggwal at multikultural. Bagkus, ang pagbubuo ng isang bansang makatarungan sapagkat demokratiko—at demokratiko sapagkat makatarungan—ay hindi absolutong humihingi ng kaisahan ng literal na wika, na hindi kinakailangan ng iisang wika upang makabuo ng isang bansang malay at mulat sa tungkulin sa lahat ng mga mamamayan. At sapagkat ang lahat ng mga lenggwahe ng isang sambayanan ay pawang mga pangsambayanang resors, isang kultural na kapital, (Frank, Warring, Hunter 1999) mga rekisito, kung gayon, sa sambayanang kamalayan ang pagkilala, pagpapaunlad, at pagpapalaganap sa lahat ng mga wika ng sambayanan. Sa isang sambayanang makatarungan sapagkat demokratiko—at demokratiko sapagkat makatarungan—ang sandali mismo ng pagkiling at pagbibigay ng extraordinaryong pribilehiyo sa iisang wika ay siya ring sandali ng pagsisimula ng pagkitil sa iba pang wika. Sa isang multilinggwal na bansa na nangangarap maging makatarungan sapagkat demokratiko—at nangangarap maging demokratiko sapagkat makatarungan—walang ibang daan tungo sa realisasyon ng ganitong pangarap kundi ang pagsasalin sa aksyon ang moral na obligasyon kaugnay ng “maraming wika, matatag na bansa.”
Sapagkat ang katatagan ng bansang ito ay nagmumula sa minamaliit na mga rehiyon ng nagmamaliit na sentro.
Sapagkat ang katatagan ng bansang ito ay ang pagkakandili ng mga mamayan sa mga gilid-gilid ng espasyong pampubliko na ang tanging wika—sa harap na mapangdominang islogan ng ‘isang bansa, isang diwa, isang wika’—ay ang ganap na silensyong dulot ng panganganino.
Sapagkat sa kapangyarihan taglay ng mapaniil na islogan ng unitaryanista at identaryanistang pag-iisip tungkol sa kabansaan na nakabatay sa isang imported na konsepto ng bansa—na isang konsepto namang inexport ng mga mananakop at mga imperyalista sa atin sa pakikipagkuntsabahan ng intelligentsia ng bansa—ang naiwang lenggwahe ng mga mamamayan ay ang pananahimik, isang uri ng pananahimik na umaalingawngaw at nanghihingi ng pagbibinyag, ng pagpapangalan, ng tinig. Isa itong pananahimik na sumisigaw—isinisigaw ang kalayaan sa wika at kultura, kalayaang kakambal ng buhay.
Sapagkat ang katatagan ng bansang ito ay nakasalig sa produksyon ng isa o marami pang tunay na linggwa frangka ng hindi lamang ng sentro kundi ng mga desentralisadong lugar ng mga iba’t-ibang pamayanan.
Sapagkat ang lenggwahe ay balay ng kaluluwa, lahat ng mga nagsasalita sa isang partikular na lenggwahe ay pawang mga residente ng balay na ito. At dahil balay ng kaluluwa ang wika, hindi maaari na sa isang lipunang makatarungan ay mayroong inaagawan ng balay o pinagkakaitan ng tahanan.
1.0 Ang Kontratang Panlipunan, Hustisya, at Wika ng Sambayanan
Ang kontratang panlipunan na rekisito ng pagtatatag ng isang bansa ay nakabatay sa konsepto ng katiwasayan ng buhay para sa nakararami, kung hindi man para sa lahat (Rawls 1971). Hindi ito nakabatay sa pagkandili—at pagbibigay ng pribilehiyo—sa iisang wika at pagkatapos, sa basbas ng kaparian ng akademya, ng kultura, ng kaalaman, at ng kapital, ay babansagan itong wikang pambansa at etsapuwerahin ang iba pang wika, at sa opisyal na aksyon ng pamahalaan, ng akademya, ng intelligentsia, at iba pang mga ahente at institusyong panlipunan ay gagawing inferior ang mga ito.
Sa pagbubuo ng sambayanang demokratiko sapagkat makatarungan—at makatarungan sapagkat demokratiko—mayroon isang batayang prinsipyong hindi kailan man mawawaglit: ang prinsipyong nagtatampok sa pagkilala sa mga pundamental na karapatan ng mga mamamayan na bumubuo ng sambayanan (Agcaoili 2006).
Kasama sa pundamental na karapatang ito ang kanilang nais.
Kasama sa pundamental na karapatang ito ang kanilang mga pangarap.
Kasama sa pundamental na karapatang ito ang kanilang mga adhikain, mga relasyon, mga ngalit, mga tagumpay, mga ligaya, mga pagtangis.
Kasama sa pundamental na karapatang ito ang pagbibigay ng pangalan sa kanilang karanasan.
Sa kasalukuyang anyo ng tinaguriang pambansang wika, malayung-malayo pa ito sa hinagap ng isang wikang pambansang demokratiko sapagkat makatarungan at makatarungan sapagkat demokratiko.
Sapagkat ang tinataguriang pambansang wika na balay ng kabansaan—at kung gayon ay balay ng mga kaluluwa ng lahat ng mga pamayanang kultural sa bansa at estadong ito—ay nananatiling Tagalog at mangyaring dayalekto pa rin ng Tagalog. Patotoo rito ang mutual intelligibility ng Tagalog at ng sinasabi ng ilang iskolar na P/Filipino (Salazar 1991; Rubico 2007).
Ang bighani ng pambansang wikang ito ang nananatiling balangkas ng isang sinasalamangkang kaalaman at makitid na sensibilidad pangsambayanan na tinataguriang kaalamang pangsambayanan ng ilang makapangyarihang saserdote at fariseo ng wikang pambansa. Pilit mang isaksak sa utak ng mga ahente ng myopic na nosyon ng wikang pambansa sa mga hindi Tagalog—pilit mang akusahan ang mga pamayanang pangkultura na hindi Tagalog ng bisyosong ‘rehiyonalismo’ at kakulangan ng pagmamahal sa bayan sapagkat hindi tinatanggap ang mapagpanggap na anyo ng wikang pambansang ito—nananatiling buhay ang pagalagway at pagbalikwas ng maraming pamayanang kultural, ng mga etnolinggwistikong grupo, at ng mga mulat na iskolar at manggagawang pangkultura sa inhustisyang nagaganap sanhi ng mga patakarang pangwika at pangkultura na, sa halip na nagiging sanhi ng kaisahan, ay nananatiling isa sa mga rason ng pagkawatak-watak.
Malinaw ang panglipunang obligasyong hinihingi sa atin ng Konstitusyon 1987 at ng pilosopikal na deskripsyon ng Filipino ayon sa mga komisyoner ng Komisyong sa Wikang Filipino, sa bisa ng Resolusyon Blg 92-1 noong 1992 na nagsasaad na ang wikang Filipinop ay “ang katutubong wika, pasalita at pasulat, sa Metro Manila, ang Pambansang Punong Rehiyon, at sa iba pang sentrong urban ng archipelago, na ginagamit bilang wika ng komunikasyon ng mga etnikong grupo.” Dagdag pa ng deskripsyon na ito ang ganito: “Katulad ng alinmang wikang buhay, ang Filipino ay dumaraan sa proseso ng paglinang sa pamamagitan ng mga panghihiram sa mga wika ng Pilipinas at mga di-katutubong wika at sa ebolusyon ng iba’t ibang baryedad ng wika para sa iba-ibang sitwasyong sosyal, sa mga nagsasalita nito na may iba’t ibang sanligang sosyal, at para sa mga paksa ng talakayan at matalisik na nagpapahayag.”
Kung gayon, ang tamang landas sa padaya—sa malawakang selebrasyon upang maitampok ang mapagpalaya sapagkat nagpapalayang kapunawpunawan ng kultura na batay sa pagpapahalaga sa dibersidad, isang kapunawpunawan sa ngalan ng tanan—ay ang pagtatampok mismo ng lahat ng mga wika ng sambayanan. Hindi tama na isasantabi ang maraming wika upang maitampok ang isa o dalawang wika ng iilan na pangangahasahang bansagan ding wika ng sambayanan.
Sapagkat balon ng lakas ng pamayanan ang kaniyang wika.
Sapagkat tahanan ng kaluluwa ng mga mamamayan at ng pamayanang panggrupo ang kanyang wika.
Sapagkat sa wika mismo ng mamamayan, doon, sa balay na iyon, doon niya nababatid at napagtatanto ang ngayon—ang ngayon na nagtuturo sa kanya ng aral ng nakaraan at nagbibigay din sa kanya ng lakas ng buot na maalala ang hinaharap. Ang lakas ng nakem, ng kalooban na ito—ito, ito ang susing pananda ng pagkakaroon ng katarungan sa ngalan ng tanan sapagkat ang kahingian ng demokratikong kultura ay natutugunan.
2.0 Ang Salamangka ng Nakaraan
Sa sulat ni Presidente Manuel Quezon sa Akademya ng Wikang Tagalog noong 1930, binanggit niya ang isang pangarap na isang araw ay magkakaroon ng Filipinas ng isang pambansang wika na magiging wika ng lahat ng mga mamamayan. Binanggit din sa kanyang sulat ang kanyang pagkuha bilang paradaym sa ganoong kaisipan ang modelong ibinibigay, sa panahong iyon, ng apat na bansa na nagtatag, aniya, ng isang—at iisa lamang na—pambansang wika: Espanya, Inglaterra, Alemanya, at Fransiya.
Mahihinuha na ang apat na bansang ito ang nagpasimuno ng isang makitid na konsepto ng ‘bansa’ na humihingi ng pagpupurga sa karanasang pangkultura—at kung gayon ay karanasang panglinggwistika rin—ng iba pang etnolinggwistikong grupo na kasapi sa mga bansang ito bagamat hindi kabilang sa mga grupong nasa sentro ng poder, awtoridad, pulitika, at kalakal. Sa pagsasawikang pambansa ng Espanyol ng Madrid, halimbawa, mangyaring dinisbentahe ng estado ng Espanya ang iba pang lehitimong linggwistik at kultural na karanasan ng buong sambayanan tulad ng Basque, Catalan, at Galicia—mga karanasang sintanda rin ng kabihasnang taglay ng Espanyol ng Madrid. Samantala, sa pagwawagi ni Napoleon sa ngalan ng Fransiya, kanyang idineklara na ang nagwaging bansa ay nangangailang ng pambansang simbolong linggwistik kung kaya’t naging hudyat ito ng kanyang pagbibigay ng citizenship sa wika sa Paris, isang awtoritaryanistang aksyon na naging henesis ng kamatayan ng iba pang mga wikang umiiral sa labas ng Paris noong panahong iyon hanggang sa tuluyan nang mamatay ang mga ito. Kung ano ang pulitikal na desisyon sa Espanya at Fransiya ay siya rin nangyari sa Inglaterra at Alemanya—mga pangyayaring nagpapatotoo ng isang bagay: na kapag ang rebolusyon ay napagtagumpayan na, ang mga nagsipagwagi ay malalasing at mabubusog at mabubundat—at sapagkat malalasing at mababansot at mabubundat—ang kanilang sensibilidad at kakayahang mang-unawa sa karanasang wala sa sentro ay kikipot at magdarahop. Malalagay sa ulo ang tagumpay at makakalimot. Ang mga nagsipagwagi ay magbubunyi at sa lakas ng ugong ng pananagumpay ay makakalimutan ang mumunting tinig na nagmumula sa mga gilid-gilid ng sambayanan, sa mga walangwalang na malayo sa sentro, sa mga pook na nagkakasya sa kung ano ang pasya ng siyudad, sentro, at sensibilidad ng mga makapangyarihan kasama ang kanilang kakuntsabang intelligentsia. Ibig sabihin, sa pagwawagi ay ang sistematikong pageetsapuwera sa iba. May puwersang sarili ang historikal na amnesia na lohikal na duluhan ng pagwawaging makasarili at pananagumpay na hindi kritikal at hindi reflexiv ang basehan ng kanyang diskurso.
Ganito ang nangyayari sa kasalukuyang kalagayan sa wikang pambansa sa Filipinas.
Kung susuriin ang kaluluwa ng legal na batayan ng wikang pambansa, maraming mga tanong ang lumalantad. Sa proceedings, halimbawa, ng Constitutional Convention noong 1934-1935 na sinipi ng buong ingat ni Dr. Jose P. Laurel, at nagpapakita ng pagdebelop ng konsepto ng pambansang wika mula sa hanay ng mga delegado, meron apat na borador na tila hindi pinapansin ng mga iskolar ng wika at kulturang Filipino, lalo na ng mga iskolar na nagtataguyod ng isang tiranikal na anyo ng wikang pambansa sa pamamagitan ng pagdakila at pagtatampok sa iisang wikang rehiyunal, na, sa simula pa lamang, ay tila malayo sa komprehensibong diskursong naganap. Sa apat na borador na ito, kasama ang pinakahuli na siyang tinaguriang final na kopya, nabanggit ang tungkol sa wikang pambansa sa unang dalawa subalit hindi ito nabanggit sa pangatlong borador na siyang borador ng Komite sa Estilo ng pinamunuan ni Claro M. Recto, ang nanungkulang presidente ng naturang kumbensiyong konstitusyunal.
Malinaw sa dalawang borador ang ganitong konsepto: na pinagnilayan ng mga delagadong diputado rin ng mga naiisin at pangarapin ng mga Filipino noong panahong iyon. At ang resulta ng kanilang pagninilay-nilay ay ito: na idinedeklara ng pagkakaroon ng ‘komon na nasyunal na wika’ base sa mga ‘umiiral na natibong mga wika’ sa buong sambayanan. Klaro ang ganitong asersyon sa unang dalawang borador. Nang ang borador ay napunta sa kamay ng Komite sa Estilo—na nag-ayos sa mga probisyong nangangailan at/o humihingi ng paglilinaw sa paraan ng expresyong panglinggwistik, tahimik ang pangatlong borador tungkol sa Artikulo XIII Seksyon 2/3 at walang binanggit tungkol sa ‘komon na nasyunal na wika’ o sa ‘umiiral na natibong mga wika’. At sapagkat magkawangis ang probisyong ng una at ikalawanag borador sa Artikulo XIII, ipinapalagay natin na malinaw sa isip at buot at nakem ng mga delegado—silang mga diputado ng mga Filipino na nagnanais na makabuo ng isang makatarungan sapagkat demokratikong bayan, at demokratiko sapagkat makatarungan—na walang kuwestiyon na ganito ang pagtrato tungkol sa wikang pambansa. Idagdag natin na sa huling pagpapalitan ng kuro-kuro noong Febrero 1935 sa pagitan nina Recto at Wenceslao Vinzons, isang diputadong galing Bikol, lumitaw ang konsepto na ang tunay na konsepto ng wikang pambansa ay isang ‘amalgam’ ng mga umiiral na mga wika ng bansa at hindi iisang wika ang basehan (Proceedings 1966; Gonzalez 1980).
Sa pagbabalik sa nakaraan, mayroong isang grupo ng mga Filipino ang hindi nakababatid sa tagong kaisipan ng mga Filipinong naghahanap ng puwang sa espasyong panglinggwistik at pangkultura sa bansa. Ang grupong ito ay nagsusulong ng isang makitid na konsepto ng wikang pambansa—isang konseptong merong myopia sapagkat hindi kayang tingnan ang bansa sa lente ng multilinggwalismo—at nangangawiran na (a) hindi na kinakailangang balikan pa ang nakaraan sapagkat meron nang pambansang wika; (b) na kahit ano pa ang metodo, paraan, proseso, at mapangdominang kalakaran na kakawing ng pagtatag ng Tagalog bilang wikang pambansa ay nariyan na ang wikang pambansa—at ito na nga ang Tagalog na basehan ng ating ka-Filipinuhan at kabihasnan at identidad; at (c) magkaiba naman ang Tagalog sa P/Filipino kaya’t walang dapat ipangamba ang mga iba pang ethnolinggwistikong grupo sa Filipinas. Kung gayon, ani ng grupong ito, walang nawala sa atin, walang pinagkaitan, walang nadisbentahe, walang ginawan ng kapalaluan na nauwi sa pagkakait ng katarungang linggwistik at kultural sa iba.
Mayroong inhustiya sa ganitong perspektib sa wikang pambansa.
Pansinin na ang puno’t dulo ng ganitong sitwasyon ay ang tuloy-tuloy na paninilawa na ang konsepto ng bansa mula sa mga karanasan ng Espanya, Inglaterra, Alemanya, at Fransiya ay konseptong angklang-angkla sa multikultural at multilinggwal na karanasan ng mga Filipino sa buong Filipinas. Ito ay isang kabulaanan.
Taliwas sa nangdodominang karanasan ng mga bansang ito ang karanasan ng mga natibong Filipino na, bago pa mang dumating ang mga mananakop na sumakop sa kanila ng ilang ulit ay naroon na sa mga etnolinggwistikong grupong ito ang malinaw na konsepto ng pamayanan na kumikilala sa karapatan ng iba pang pamayanan—isang konseptong hindi mapanakop sapagkat nakabase sa minumuni-muning dinamiko at diyalektikong kahulugan ng kalayaan. Sa pangyayaring ganito, dalawang bagay ang ipinataw na parusa sa iba pang etnolinggwistikong grupo sa Filipinas, isang parusang ang may-akda ay ang maling palisi sa wika, at, in extensu, sa kultura: (a) ang pagkakait sa kanilang nga kanilang logos sa ngalan ng logos ng ‘bayan’ at ‘bansa’ na ang realidad at parametro ay mga lumuting parametro at realidad ng banyagang ‘bayan’ at ‘bansa’ at (b) ang paghahablot sa mga mamayan ng kanilang sariling lente—at kaisipan din—upang malirip nila ang hiwaga ng mundo, upang maintindihan ang karanasan, at upang mapalawig ang relasyong pampamayanan. Idagdag pa rito na sa pagkakait sa logos ng mga pamayanan etnolinggwistik—at sa pagsasaksak sa kanilang utak at lalamunan ng ibang mga tunog at mga konsepto, mga tunog at konsepto estranghero—ay para na ring kinitil ang kanilang buhay.
Kung babalikan ang argumento ng isang grupong kontento na sa konsepto ng ‘isang bansa, isang diwa, isang wika’—isang konseptong lohikal na input mula sa tiranikal na pagbasa sa pagbubuo at pagdedebelop ng isang ‘bansa’—makikita natin ang pagkakadugtong-dugtong ng impotente nilang argumento, pagkakadugtong-dugtong na nagbabantayog na ‘meron nang pambansang wika’ at kung gayon, ay walang nang dahilan para ang iba pang mga etnolinggwistikong grupo ay mangngangawngaw pa.
De jure at de facto, sabi nila, ang pambansang wika ay naririto na.
De jure at de facto, nagsasalita na ang buong bansa ng isang uri ng pambansang wika na ang ugat ay ang kapitalismo ng medya, ang paglapastangan ng kulturang popular sa ating kaisipan at sensibilidad, at ang panggagahasa sa ating pagkatao.
Ang responde sa ganitong linya ng argumento ay ang pagbabalik sa kaluluwa at anito ng kasaysayan, ang buhay na kasaysayang nagsasaksi sa kung ano nga ang komprehensibong kaisipan ng mga nag-iisip na mga mamamayan.
Ang sagot sa mapanglahat na ‘de jure’ at ‘de facto’ na formularyong tugon sa mga tanong ay ang pagkalkal sa historikal na pangyayari kaugnay ng triumpalistang argumentong kakambal ng ‘de jure’ at ‘de facto’.
Ang argumento, halimbawa, na nagsasabi na ang ebidensiya sa “malayang pagtanggap ng mga mamamayan sa wikang Filipino bilang wika ng sambayanan” ay ang (a) “sabay-sabay na pag-awit (ng Lupang Hinirang) habang nasa kaliwang dibdib ang kanang kamay, malapit sa puso, tanda ng pagmamahal at paggalang sa iisang bandila gamit ng iisang wika—ang Filipino” at (b) paggawa rin ng ganitong senaryo sa “mga ahensiya ng pamahalaan sa halos araw-araw” (Pagkalinawan 2006: 29)—ay isang litung-litong at mababaw na argumento at hindi nito kinaklaro ang kahingiang hustisya at demokrasya sa pagtatatag ng wikang pambansa. Binabansot ng ganitong pamimilosopiya ang binansot nang kaisipan ng mga ibang grupong hindi kasali sa sentro—at hinding-hindi nito kailan man mahaharap ang higit na malaking hamon ng dibersidad, ng multikulturalismo, at ng multilinggwalismong realidad ng sambayanan.
Kung ang ganitong iskolarship ang itatampok bilang ebidensiya sa mapaklang katotohanan ng isang mapait na islogan noong Batas Militar ng Pangulong Ferdinand Marcos, maaari nating tanggapin ang ganito—sapagkat ang argumento sa tiraniya sa isip, sa diktadurya ng kultura, sa inhustiya sa mga lenggwahe sa Filipinas ang siyang motor ng grandiosong ilusyong pulitikal na ito. Hindi nito tinutugunan ang moral na obligasyon upang kilalanin—sa paraan ng pagkilalang may simetri (Habermas 1987) ang iba pang midyum ng komunikasyon sa bansa. Sa pakunswelo-de-bobong dagdag na argumento ni Pagkalinawan, ganito ang kanyang pang-uuto sa mga etnolinggwistikong grupong hindi kabilang sa iskozofrenik na anyo ng wikang pambansa—iskizofrenik sapagkat sa pag-ilusyong meron nang pambansang wika ay agad-agarang niyang bininyagan ang Tagalog na P/Flipino: “Kunsabagay, ang pagtanggap sa isang wika bilang wikang pambansa ay hindi madaling gawain. Ito ay isang mahaba, masalimuot at ‘madugong’ proseso. Ang ganitong pangyayari ay hindi na bago sa paningin at karanasan ng mga mamamayan sa isang bansa lalo na sa mga bansang multikultural gaya ng Pilipinas. Ang Pilipinas ay binubuo ng mahigit na isang daang grupong etnolinggwistiko at ilang pangunahing grupong pangrehiyon. Samakatwid, namumuhay dito ang milyung-milyong Pilipino na may sariling wika at kultura. Dahil ditto, nagkakaiba-iba rin ang kanilang pananaw at paraan ng pagtanggap sa isinusulong na wikang pambansa.” (Pagkalinawan 2006: 29-30). Narito ang kontradiksyon—dito mismo sa ganitong argumentong pinanghahawakan ng ganitong school of thought sa Filipino bilang wikang pambansa, isang school of thought na hindi kayang i-transcend ang isomorfismo ng Tagalog=P/Filipino. Isinasaksak ng iskolar ang kanyang nosyon ng wikang pambansang nakabatay sa ideolohiya ng `isang bansa, isang diwa’ subalit sasabihin din, sa malamyang tono, na, kung sabagay, meron nga ring ibang wika at kultura iba pang mga pamayanang kultural sa Filipinas.
Ang pulitikal na pagpili sa Tagalog (Constantino 1991)—ang mahabang kamay ng mga namumuno partikular si Quezon na sa isang banda, ay nagsabi na sa kanyang pagpunta niya sa Ilocos ay nangangailang pa siya ng interpreter—ay di kailan man maitatatwang isang tahasang pakikialam ng mga makapangyarihan sa pagdedesisyon tungkol sa direksyong tatahakin ng wikang pambansa. Ang pagdududa sa intensyon ng mga namumuno sa panahong iyon ay hindi isang guni-guni lamang. Tahasan ang pakikialam—at ang gawaing ito ay nananatiling isang bunggaria at multo ng sambayanan. Nagpadala ang ilang cultural brokers at lider pulitikal sa reklamo ni Presidente Quezon na kung bakit, siya na presidente ng bansa, at siya na Tagalog, ay kinakailangan pa niyang magkaroon ng interpreter upang makausap ang taumbayang Ilokano (Gonzalez 1980).
3.0 Kung Bakit Kinakailangan ang Bawat Lenggwahe ng Bansa
Ang pagsasatrivialisa ng ibang etnolinggwistikong grupo—ang pagsasa-floccinaucinihilipilificationalization ng kanilang lenggwahe—ay diretsahang dulot ng kakulangan sa pagpapahalaga sa buhay ng iba, ang buhay na nauuwi sa lenggwahe, at lenggwahe ring nakaugat sa buhay. Ang konsentrikong ugnayan ng lenggwahe at buhay ay tila nakaligtaan ng mga ebanghelista at apostol ng myopic na definisyon ng wikang pambansa. Nakaligtaan ang iba pang buhay na nagmumula sa iba pang mga pamayanan na hindi galing sa Kamaynilaan at Katagalugan—at sa pagdefayn sa bansa, ang buod at ubod ng definisyon ay nakasentro sa karanasan ng mga pook na ito.
Nakaligtaan na ang buhay pangsambayanan ay produkto ng lahat ng mga buhay pangkultura at panglinggwistik sa bansa. Nakaligtaan na ang lente ng pagbasa sa karanasan at pagbatid sa mundo—mga pagbasang sandigan ng katatagan ng alin mang pamayanang pulitikal at kultural—sa Kamaynilaan at Katagalugan ay kaiba sa lente ng pagbasa at pagbatid sa mga pamayanan sa labas ng mga lugar na ito sanhi ng kaibhan ng lenggwahe sa mga ito. Totoo ngang magkakafamilya ang mga wika sa Filipinas at kung gayon ay may pagkapare-pareho. Subalit totoo rin na ang pagkakaiba ng mga ito ay isang karagatan at ang mga pagkakaibang ito ang mutya mismo ng kayamanan at katatagan ng sambayanang Filipino kung iwaksi lamang ang historikal na amnesia na nagtutulak sa malawakang sakit kaugnay ng pananagumpay ng isang wika, isang tagumpay na ang katumbas ay ang pagkamatay naman ng iba pang mga wika. Sa paghahanap ng wikang pambansa, hindi naman kinakailangan na mauwi ito sa kamatayan ng iba pang pamayanang kultural.
4.0 Pundasyon ng Sambayanang Filipino sa Multilinggwalismo at
Mulikulturalismo
Ang pagkapangyayari na ang bansang Filipinas—ang sambayanang Filipino—ay hindi isang monolitikong konsepto na nakabase sa iisang kultura o iisang wika kaya. Ang kontradiksyon sa inangkat na konsepto ng kabansaan sa Europa ay nangangailangan ng exorsismo at sabihin na ang ika-19 na dantaon na pulitikal na proyekto ng Espanya, Alemanya, Fransiya, at Inglaterra ay mga skeleton ng intelektwal na diskurso ng mga experiensiyadong kolonisador at imperyalista. Ang pagbansag sa ganitong mga ekonomik, pangmilitar, at pulitikal na oryentasyon ng proyekto ng pagkamakabansa na inimport ng mga pinunong Filipino ay hindi angkop sa nagbabagong karanasan ng mga Filipino. Ang linggwistik na premise ng pagkamakabansa na humihingi ng iisa lamang na wikang pambansa—at ang kahingiang ito ay laban sa mga wikang di kwalifikadong maging wikang pambansa kung kaya ay kinakailangan itulak palabas sa espasyong publiko—ay susing dahilang ng nangingibabaw na kawalan ng katarungan sa larangan ng buhay pangkultura at pangwika sa Filipinas. Ang pagtatakda ng katatagan ng isang bansa base sa pagkilala at pagtanggap sa mga wika ng sambayanan ang siyang tanging solusyon sa ganitong kawalan ng katarungan.
Bago pa man may panlipunang obligasyon ang isang tao, mayroong higit na importanteng karapatang dapat nating kilalanin. Ang karapatang ito ay ang kanyang pundamental na karapatang pantao na kabilang ang kanyang karapatan sa kanyang wika at kultura. Sa kritikal na pagbasa sa karanasang pambansa, ang ‘amalgam’ ng mga karanasan na ipinapahiwatig ng wika ang nagsisilbing paradaym upang maintindihan na hindi kailan man nagiging matatag ang isang multilinggwal na bansa hangga’t ang bansang ito ay nagtatakwil ng mga wika ng ibang pang grupong etnolinggwistik na nasa labas ng sentro ng kapangyarihan.
Ang resistance sa mga inhustisya ay isang karapatang pantao na higit na importante kaysa sa obligasyong panlipunan. Ibig sabihin, karapatan ng lahat ng mga etnolinggwistikong grupo na mantenehin at protektahan ang kanilang sariling lenggwahe sapagkat ang lenggwaheng ito ang balay ng kanilang kaluluwa. Wawarakin natin ang balay na ito at magpakalayu-layo ang kaluluwa, magbabagamundo, mag-eexilo, magiging gabat, duming nagpapatianud-anod.
Ang kailangan ay isang kapunawpunawang mapagpalaya sapagkat nagpapalaya.
Ibinubukas ang kapunawpunawang mapagpalaya ang lahat ng mga pintuan na nagpapalirip ng karanasan at sensibilidad na nagsisilbing sangkap sa pagpapayaman at pagrerebisa sa diskurso ng kabansaan.
Kailangan ang exorsismo sa bighani ng monolinggwal na pagbasa sa kabansaan. Ang kailangan ay ang pagtatampok sa lahat ng mga lenggwahe ng sambayan at sa pagtatampok na ito, magbubukas ang pinakahihintay na kapunawpunawan.
Doon, doon natin mapagtatanto kung papaano magiging isang tunay na sambayanan.
Mga Referens
Agcaoili, A. S. 2006. “Linggwistik na Demokrasya, Mapagpalayang Wikang
Pambansa, Panlipunang Katarungan at Dibersidad ng Wika at Kultura,”
sa Ricardo Ma. Duran Nolasco, Jose Laderas Santos, at Santiago
Villafania, mga editor, Ani ng Wika. Manila: Komisyon sa Wikang Filipino.
Agcaoili, A. S., 2001. “Multilektaliti, Multilinggwalism, Inhinyerya ng Wika sa Panlipunang Katarungan—O May Problema ba sa Wika ng Bansa?”, sa
Aurelio Agcaoili, Melania Abad, at Patnubay Tiamson, mga editor. Salaysay:
Pananaliksik sa Wika at Panitikan. Quezon City: Miriam at Kaguro.
Agcaoili, A. S. 1989. “Social Justice in the Ilokano Mind,” Ethos Today, V3N2.
Constantino, P. 1991. Pagpaplanong Pangwika Tungo sa Modernisasyon:
Karanasan ng Malaysia, Indonesia at Pilipinas. Quezon City: Sentro
ng Wikang Filipino, University of the Philippines.
Frank, K.D. , D. Warring and S. Hunter. 1999. “Creating Partnership: Gateway to Embracing Diversity and Multiculturalism, in Creative Partnerships: Gateway to Embracing Diversity and Multiculturalism & Multicultural Education: Crossing Borders for Equity and Justice, C. A. Grant, ed. USA:NAME.
Gadamer, H-G.1989. Truth and Method, 2nd rev. ed. Continuum.
Gonzalez, A. 1980. Language and Nationalism: The Philippine Experience
Thus Far. Quezon City: Ateneo.
Habermas, J. 1987. Knowledge and Human Interest. Polity Press.
Nolasco, R. “Maraming Wika, Matatag na Bansa,” Keynote na Talumpati sa 2007 Nakem Conference, Mariano Marcos State University, Batac, Ilocos
Norte, Philippines, May 23, 2007.
Pinker, S. 1994. The Language Instint: How the Mind Creates Language. New
York: HarperPerennial.
Rawls. J. 1971. A Theory of Justice. Mass.:Harvard University Press.
Rubico. G. 2007 (date downloaded), “The Metamorphosis of Filipino as National Language,” Language Links.org, http://mannurat.com/
Smolicz, J. 1980. “Language as a Core Value of Culture,” RELC Journal 1980.
Smolicz, J. and I. Nical. 1997. “Exporting the European Idea of a National Language: Some Educational Implications of the Use of English and Indigenous Languages,” International Review of Education. 43.
____________1966. Proceedings of the 1934-1935 Constitutional Convention. Manila: Lyceum Press.
Honolulu, HI
Agosto 2007
sa Ngalan ng Liberalisadong Kapunawpunawan ng Kultura
Para sa Tanan
The task is to comprehend the life that gives, and gives itself to, language.
David Applebaum
ni Aurelio Solver Agcaoili
Universidad ng Hawai`i sa Manoa
0. Pagpangalan sa Bighani
May bighani sa kasalukuyang anyo ng pambansang wika—at ang bighaning ito ay isang uri ng kalkuladong salamangkang ang awtor ay ang mga nagkukuntsabahang puwersang pulitikal, intelektuwal, kultural, at ekonomik sa bansa, mga puwersang nagsisilbing sanhi mismo ng umiiral na relasyong mapanggahum sa sambayanan.
Ang bighaning ito ang siya ring sanhi ng tuloy-tuloy na pagkabansot ng isip ng mga mamamayan—pagkabansot ng isip na diretsahang may kinalaman sa kapasidad nilang maintindihan ang kanilang papel sa pagpapayabong ng isang wikang tunay na linggwa frangka ng sambayanan at hindi lamang linggwa frangka ng kapangyarihan sa sentro: ng kaalaman sa sentro, ng kultura sa sentro, at ng puhunan sa sentro ng komersiyo at lahat ng uri ng pangangalakal, kasama ang pangangalakal ng lakas, dignidad, at pagkatao ng mga mamamayan na kung ilako ang mga ito sa ibang bansa ay walang pakundangan ang pagbabaratilyo sa mga merkader—sa mga importer ng lakas paggawa, ng pagkatao, ng katawan, at ng dignidad.
Kung gayon, isinusulong ng sanaynay na ito ang isang radikal na kontra-ideya, isang ideyang taliwas sa malaganap na ideya tungkol sa wikang pambansa—isang ideyang humahamon sa inilalako ng mga ahente ng binansot na kaalaman tungkol sa kabansaan, sa pagiging sambayanan, sa pagiging isang bayan.
May ganitong hugis ang kontra-ideyang: na hindi naman kinakailangan iisa lamang ang wika ni iisa lamang ang diwa sa pagbubuo ng sambayanan kapag ang sambayanang ito ay multilinggwal at multikultural. Bagkus, ang pagbubuo ng isang bansang makatarungan sapagkat demokratiko—at demokratiko sapagkat makatarungan—ay hindi absolutong humihingi ng kaisahan ng literal na wika, na hindi kinakailangan ng iisang wika upang makabuo ng isang bansang malay at mulat sa tungkulin sa lahat ng mga mamamayan. At sapagkat ang lahat ng mga lenggwahe ng isang sambayanan ay pawang mga pangsambayanang resors, isang kultural na kapital, (Frank, Warring, Hunter 1999) mga rekisito, kung gayon, sa sambayanang kamalayan ang pagkilala, pagpapaunlad, at pagpapalaganap sa lahat ng mga wika ng sambayanan. Sa isang sambayanang makatarungan sapagkat demokratiko—at demokratiko sapagkat makatarungan—ang sandali mismo ng pagkiling at pagbibigay ng extraordinaryong pribilehiyo sa iisang wika ay siya ring sandali ng pagsisimula ng pagkitil sa iba pang wika. Sa isang multilinggwal na bansa na nangangarap maging makatarungan sapagkat demokratiko—at nangangarap maging demokratiko sapagkat makatarungan—walang ibang daan tungo sa realisasyon ng ganitong pangarap kundi ang pagsasalin sa aksyon ang moral na obligasyon kaugnay ng “maraming wika, matatag na bansa.”
Sapagkat ang katatagan ng bansang ito ay nagmumula sa minamaliit na mga rehiyon ng nagmamaliit na sentro.
Sapagkat ang katatagan ng bansang ito ay ang pagkakandili ng mga mamayan sa mga gilid-gilid ng espasyong pampubliko na ang tanging wika—sa harap na mapangdominang islogan ng ‘isang bansa, isang diwa, isang wika’—ay ang ganap na silensyong dulot ng panganganino.
Sapagkat sa kapangyarihan taglay ng mapaniil na islogan ng unitaryanista at identaryanistang pag-iisip tungkol sa kabansaan na nakabatay sa isang imported na konsepto ng bansa—na isang konsepto namang inexport ng mga mananakop at mga imperyalista sa atin sa pakikipagkuntsabahan ng intelligentsia ng bansa—ang naiwang lenggwahe ng mga mamamayan ay ang pananahimik, isang uri ng pananahimik na umaalingawngaw at nanghihingi ng pagbibinyag, ng pagpapangalan, ng tinig. Isa itong pananahimik na sumisigaw—isinisigaw ang kalayaan sa wika at kultura, kalayaang kakambal ng buhay.
Sapagkat ang katatagan ng bansang ito ay nakasalig sa produksyon ng isa o marami pang tunay na linggwa frangka ng hindi lamang ng sentro kundi ng mga desentralisadong lugar ng mga iba’t-ibang pamayanan.
Sapagkat ang lenggwahe ay balay ng kaluluwa, lahat ng mga nagsasalita sa isang partikular na lenggwahe ay pawang mga residente ng balay na ito. At dahil balay ng kaluluwa ang wika, hindi maaari na sa isang lipunang makatarungan ay mayroong inaagawan ng balay o pinagkakaitan ng tahanan.
1.0 Ang Kontratang Panlipunan, Hustisya, at Wika ng Sambayanan
Ang kontratang panlipunan na rekisito ng pagtatatag ng isang bansa ay nakabatay sa konsepto ng katiwasayan ng buhay para sa nakararami, kung hindi man para sa lahat (Rawls 1971). Hindi ito nakabatay sa pagkandili—at pagbibigay ng pribilehiyo—sa iisang wika at pagkatapos, sa basbas ng kaparian ng akademya, ng kultura, ng kaalaman, at ng kapital, ay babansagan itong wikang pambansa at etsapuwerahin ang iba pang wika, at sa opisyal na aksyon ng pamahalaan, ng akademya, ng intelligentsia, at iba pang mga ahente at institusyong panlipunan ay gagawing inferior ang mga ito.
Sa pagbubuo ng sambayanang demokratiko sapagkat makatarungan—at makatarungan sapagkat demokratiko—mayroon isang batayang prinsipyong hindi kailan man mawawaglit: ang prinsipyong nagtatampok sa pagkilala sa mga pundamental na karapatan ng mga mamamayan na bumubuo ng sambayanan (Agcaoili 2006).
Kasama sa pundamental na karapatang ito ang kanilang nais.
Kasama sa pundamental na karapatang ito ang kanilang mga pangarap.
Kasama sa pundamental na karapatang ito ang kanilang mga adhikain, mga relasyon, mga ngalit, mga tagumpay, mga ligaya, mga pagtangis.
Kasama sa pundamental na karapatang ito ang pagbibigay ng pangalan sa kanilang karanasan.
Sa kasalukuyang anyo ng tinaguriang pambansang wika, malayung-malayo pa ito sa hinagap ng isang wikang pambansang demokratiko sapagkat makatarungan at makatarungan sapagkat demokratiko.
Sapagkat ang tinataguriang pambansang wika na balay ng kabansaan—at kung gayon ay balay ng mga kaluluwa ng lahat ng mga pamayanang kultural sa bansa at estadong ito—ay nananatiling Tagalog at mangyaring dayalekto pa rin ng Tagalog. Patotoo rito ang mutual intelligibility ng Tagalog at ng sinasabi ng ilang iskolar na P/Filipino (Salazar 1991; Rubico 2007).
Ang bighani ng pambansang wikang ito ang nananatiling balangkas ng isang sinasalamangkang kaalaman at makitid na sensibilidad pangsambayanan na tinataguriang kaalamang pangsambayanan ng ilang makapangyarihang saserdote at fariseo ng wikang pambansa. Pilit mang isaksak sa utak ng mga ahente ng myopic na nosyon ng wikang pambansa sa mga hindi Tagalog—pilit mang akusahan ang mga pamayanang pangkultura na hindi Tagalog ng bisyosong ‘rehiyonalismo’ at kakulangan ng pagmamahal sa bayan sapagkat hindi tinatanggap ang mapagpanggap na anyo ng wikang pambansang ito—nananatiling buhay ang pagalagway at pagbalikwas ng maraming pamayanang kultural, ng mga etnolinggwistikong grupo, at ng mga mulat na iskolar at manggagawang pangkultura sa inhustisyang nagaganap sanhi ng mga patakarang pangwika at pangkultura na, sa halip na nagiging sanhi ng kaisahan, ay nananatiling isa sa mga rason ng pagkawatak-watak.
Malinaw ang panglipunang obligasyong hinihingi sa atin ng Konstitusyon 1987 at ng pilosopikal na deskripsyon ng Filipino ayon sa mga komisyoner ng Komisyong sa Wikang Filipino, sa bisa ng Resolusyon Blg 92-1 noong 1992 na nagsasaad na ang wikang Filipinop ay “ang katutubong wika, pasalita at pasulat, sa Metro Manila, ang Pambansang Punong Rehiyon, at sa iba pang sentrong urban ng archipelago, na ginagamit bilang wika ng komunikasyon ng mga etnikong grupo.” Dagdag pa ng deskripsyon na ito ang ganito: “Katulad ng alinmang wikang buhay, ang Filipino ay dumaraan sa proseso ng paglinang sa pamamagitan ng mga panghihiram sa mga wika ng Pilipinas at mga di-katutubong wika at sa ebolusyon ng iba’t ibang baryedad ng wika para sa iba-ibang sitwasyong sosyal, sa mga nagsasalita nito na may iba’t ibang sanligang sosyal, at para sa mga paksa ng talakayan at matalisik na nagpapahayag.”
Kung gayon, ang tamang landas sa padaya—sa malawakang selebrasyon upang maitampok ang mapagpalaya sapagkat nagpapalayang kapunawpunawan ng kultura na batay sa pagpapahalaga sa dibersidad, isang kapunawpunawan sa ngalan ng tanan—ay ang pagtatampok mismo ng lahat ng mga wika ng sambayanan. Hindi tama na isasantabi ang maraming wika upang maitampok ang isa o dalawang wika ng iilan na pangangahasahang bansagan ding wika ng sambayanan.
Sapagkat balon ng lakas ng pamayanan ang kaniyang wika.
Sapagkat tahanan ng kaluluwa ng mga mamamayan at ng pamayanang panggrupo ang kanyang wika.
Sapagkat sa wika mismo ng mamamayan, doon, sa balay na iyon, doon niya nababatid at napagtatanto ang ngayon—ang ngayon na nagtuturo sa kanya ng aral ng nakaraan at nagbibigay din sa kanya ng lakas ng buot na maalala ang hinaharap. Ang lakas ng nakem, ng kalooban na ito—ito, ito ang susing pananda ng pagkakaroon ng katarungan sa ngalan ng tanan sapagkat ang kahingian ng demokratikong kultura ay natutugunan.
2.0 Ang Salamangka ng Nakaraan
Sa sulat ni Presidente Manuel Quezon sa Akademya ng Wikang Tagalog noong 1930, binanggit niya ang isang pangarap na isang araw ay magkakaroon ng Filipinas ng isang pambansang wika na magiging wika ng lahat ng mga mamamayan. Binanggit din sa kanyang sulat ang kanyang pagkuha bilang paradaym sa ganoong kaisipan ang modelong ibinibigay, sa panahong iyon, ng apat na bansa na nagtatag, aniya, ng isang—at iisa lamang na—pambansang wika: Espanya, Inglaterra, Alemanya, at Fransiya.
Mahihinuha na ang apat na bansang ito ang nagpasimuno ng isang makitid na konsepto ng ‘bansa’ na humihingi ng pagpupurga sa karanasang pangkultura—at kung gayon ay karanasang panglinggwistika rin—ng iba pang etnolinggwistikong grupo na kasapi sa mga bansang ito bagamat hindi kabilang sa mga grupong nasa sentro ng poder, awtoridad, pulitika, at kalakal. Sa pagsasawikang pambansa ng Espanyol ng Madrid, halimbawa, mangyaring dinisbentahe ng estado ng Espanya ang iba pang lehitimong linggwistik at kultural na karanasan ng buong sambayanan tulad ng Basque, Catalan, at Galicia—mga karanasang sintanda rin ng kabihasnang taglay ng Espanyol ng Madrid. Samantala, sa pagwawagi ni Napoleon sa ngalan ng Fransiya, kanyang idineklara na ang nagwaging bansa ay nangangailang ng pambansang simbolong linggwistik kung kaya’t naging hudyat ito ng kanyang pagbibigay ng citizenship sa wika sa Paris, isang awtoritaryanistang aksyon na naging henesis ng kamatayan ng iba pang mga wikang umiiral sa labas ng Paris noong panahong iyon hanggang sa tuluyan nang mamatay ang mga ito. Kung ano ang pulitikal na desisyon sa Espanya at Fransiya ay siya rin nangyari sa Inglaterra at Alemanya—mga pangyayaring nagpapatotoo ng isang bagay: na kapag ang rebolusyon ay napagtagumpayan na, ang mga nagsipagwagi ay malalasing at mabubusog at mabubundat—at sapagkat malalasing at mababansot at mabubundat—ang kanilang sensibilidad at kakayahang mang-unawa sa karanasang wala sa sentro ay kikipot at magdarahop. Malalagay sa ulo ang tagumpay at makakalimot. Ang mga nagsipagwagi ay magbubunyi at sa lakas ng ugong ng pananagumpay ay makakalimutan ang mumunting tinig na nagmumula sa mga gilid-gilid ng sambayanan, sa mga walangwalang na malayo sa sentro, sa mga pook na nagkakasya sa kung ano ang pasya ng siyudad, sentro, at sensibilidad ng mga makapangyarihan kasama ang kanilang kakuntsabang intelligentsia. Ibig sabihin, sa pagwawagi ay ang sistematikong pageetsapuwera sa iba. May puwersang sarili ang historikal na amnesia na lohikal na duluhan ng pagwawaging makasarili at pananagumpay na hindi kritikal at hindi reflexiv ang basehan ng kanyang diskurso.
Ganito ang nangyayari sa kasalukuyang kalagayan sa wikang pambansa sa Filipinas.
Kung susuriin ang kaluluwa ng legal na batayan ng wikang pambansa, maraming mga tanong ang lumalantad. Sa proceedings, halimbawa, ng Constitutional Convention noong 1934-1935 na sinipi ng buong ingat ni Dr. Jose P. Laurel, at nagpapakita ng pagdebelop ng konsepto ng pambansang wika mula sa hanay ng mga delegado, meron apat na borador na tila hindi pinapansin ng mga iskolar ng wika at kulturang Filipino, lalo na ng mga iskolar na nagtataguyod ng isang tiranikal na anyo ng wikang pambansa sa pamamagitan ng pagdakila at pagtatampok sa iisang wikang rehiyunal, na, sa simula pa lamang, ay tila malayo sa komprehensibong diskursong naganap. Sa apat na borador na ito, kasama ang pinakahuli na siyang tinaguriang final na kopya, nabanggit ang tungkol sa wikang pambansa sa unang dalawa subalit hindi ito nabanggit sa pangatlong borador na siyang borador ng Komite sa Estilo ng pinamunuan ni Claro M. Recto, ang nanungkulang presidente ng naturang kumbensiyong konstitusyunal.
Malinaw sa dalawang borador ang ganitong konsepto: na pinagnilayan ng mga delagadong diputado rin ng mga naiisin at pangarapin ng mga Filipino noong panahong iyon. At ang resulta ng kanilang pagninilay-nilay ay ito: na idinedeklara ng pagkakaroon ng ‘komon na nasyunal na wika’ base sa mga ‘umiiral na natibong mga wika’ sa buong sambayanan. Klaro ang ganitong asersyon sa unang dalawang borador. Nang ang borador ay napunta sa kamay ng Komite sa Estilo—na nag-ayos sa mga probisyong nangangailan at/o humihingi ng paglilinaw sa paraan ng expresyong panglinggwistik, tahimik ang pangatlong borador tungkol sa Artikulo XIII Seksyon 2/3 at walang binanggit tungkol sa ‘komon na nasyunal na wika’ o sa ‘umiiral na natibong mga wika’. At sapagkat magkawangis ang probisyong ng una at ikalawanag borador sa Artikulo XIII, ipinapalagay natin na malinaw sa isip at buot at nakem ng mga delegado—silang mga diputado ng mga Filipino na nagnanais na makabuo ng isang makatarungan sapagkat demokratikong bayan, at demokratiko sapagkat makatarungan—na walang kuwestiyon na ganito ang pagtrato tungkol sa wikang pambansa. Idagdag natin na sa huling pagpapalitan ng kuro-kuro noong Febrero 1935 sa pagitan nina Recto at Wenceslao Vinzons, isang diputadong galing Bikol, lumitaw ang konsepto na ang tunay na konsepto ng wikang pambansa ay isang ‘amalgam’ ng mga umiiral na mga wika ng bansa at hindi iisang wika ang basehan (Proceedings 1966; Gonzalez 1980).
Sa pagbabalik sa nakaraan, mayroong isang grupo ng mga Filipino ang hindi nakababatid sa tagong kaisipan ng mga Filipinong naghahanap ng puwang sa espasyong panglinggwistik at pangkultura sa bansa. Ang grupong ito ay nagsusulong ng isang makitid na konsepto ng wikang pambansa—isang konseptong merong myopia sapagkat hindi kayang tingnan ang bansa sa lente ng multilinggwalismo—at nangangawiran na (a) hindi na kinakailangang balikan pa ang nakaraan sapagkat meron nang pambansang wika; (b) na kahit ano pa ang metodo, paraan, proseso, at mapangdominang kalakaran na kakawing ng pagtatag ng Tagalog bilang wikang pambansa ay nariyan na ang wikang pambansa—at ito na nga ang Tagalog na basehan ng ating ka-Filipinuhan at kabihasnan at identidad; at (c) magkaiba naman ang Tagalog sa P/Filipino kaya’t walang dapat ipangamba ang mga iba pang ethnolinggwistikong grupo sa Filipinas. Kung gayon, ani ng grupong ito, walang nawala sa atin, walang pinagkaitan, walang nadisbentahe, walang ginawan ng kapalaluan na nauwi sa pagkakait ng katarungang linggwistik at kultural sa iba.
Mayroong inhustiya sa ganitong perspektib sa wikang pambansa.
Pansinin na ang puno’t dulo ng ganitong sitwasyon ay ang tuloy-tuloy na paninilawa na ang konsepto ng bansa mula sa mga karanasan ng Espanya, Inglaterra, Alemanya, at Fransiya ay konseptong angklang-angkla sa multikultural at multilinggwal na karanasan ng mga Filipino sa buong Filipinas. Ito ay isang kabulaanan.
Taliwas sa nangdodominang karanasan ng mga bansang ito ang karanasan ng mga natibong Filipino na, bago pa mang dumating ang mga mananakop na sumakop sa kanila ng ilang ulit ay naroon na sa mga etnolinggwistikong grupong ito ang malinaw na konsepto ng pamayanan na kumikilala sa karapatan ng iba pang pamayanan—isang konseptong hindi mapanakop sapagkat nakabase sa minumuni-muning dinamiko at diyalektikong kahulugan ng kalayaan. Sa pangyayaring ganito, dalawang bagay ang ipinataw na parusa sa iba pang etnolinggwistikong grupo sa Filipinas, isang parusang ang may-akda ay ang maling palisi sa wika, at, in extensu, sa kultura: (a) ang pagkakait sa kanilang nga kanilang logos sa ngalan ng logos ng ‘bayan’ at ‘bansa’ na ang realidad at parametro ay mga lumuting parametro at realidad ng banyagang ‘bayan’ at ‘bansa’ at (b) ang paghahablot sa mga mamayan ng kanilang sariling lente—at kaisipan din—upang malirip nila ang hiwaga ng mundo, upang maintindihan ang karanasan, at upang mapalawig ang relasyong pampamayanan. Idagdag pa rito na sa pagkakait sa logos ng mga pamayanan etnolinggwistik—at sa pagsasaksak sa kanilang utak at lalamunan ng ibang mga tunog at mga konsepto, mga tunog at konsepto estranghero—ay para na ring kinitil ang kanilang buhay.
Kung babalikan ang argumento ng isang grupong kontento na sa konsepto ng ‘isang bansa, isang diwa, isang wika’—isang konseptong lohikal na input mula sa tiranikal na pagbasa sa pagbubuo at pagdedebelop ng isang ‘bansa’—makikita natin ang pagkakadugtong-dugtong ng impotente nilang argumento, pagkakadugtong-dugtong na nagbabantayog na ‘meron nang pambansang wika’ at kung gayon, ay walang nang dahilan para ang iba pang mga etnolinggwistikong grupo ay mangngangawngaw pa.
De jure at de facto, sabi nila, ang pambansang wika ay naririto na.
De jure at de facto, nagsasalita na ang buong bansa ng isang uri ng pambansang wika na ang ugat ay ang kapitalismo ng medya, ang paglapastangan ng kulturang popular sa ating kaisipan at sensibilidad, at ang panggagahasa sa ating pagkatao.
Ang responde sa ganitong linya ng argumento ay ang pagbabalik sa kaluluwa at anito ng kasaysayan, ang buhay na kasaysayang nagsasaksi sa kung ano nga ang komprehensibong kaisipan ng mga nag-iisip na mga mamamayan.
Ang sagot sa mapanglahat na ‘de jure’ at ‘de facto’ na formularyong tugon sa mga tanong ay ang pagkalkal sa historikal na pangyayari kaugnay ng triumpalistang argumentong kakambal ng ‘de jure’ at ‘de facto’.
Ang argumento, halimbawa, na nagsasabi na ang ebidensiya sa “malayang pagtanggap ng mga mamamayan sa wikang Filipino bilang wika ng sambayanan” ay ang (a) “sabay-sabay na pag-awit (ng Lupang Hinirang) habang nasa kaliwang dibdib ang kanang kamay, malapit sa puso, tanda ng pagmamahal at paggalang sa iisang bandila gamit ng iisang wika—ang Filipino” at (b) paggawa rin ng ganitong senaryo sa “mga ahensiya ng pamahalaan sa halos araw-araw” (Pagkalinawan 2006: 29)—ay isang litung-litong at mababaw na argumento at hindi nito kinaklaro ang kahingiang hustisya at demokrasya sa pagtatatag ng wikang pambansa. Binabansot ng ganitong pamimilosopiya ang binansot nang kaisipan ng mga ibang grupong hindi kasali sa sentro—at hinding-hindi nito kailan man mahaharap ang higit na malaking hamon ng dibersidad, ng multikulturalismo, at ng multilinggwalismong realidad ng sambayanan.
Kung ang ganitong iskolarship ang itatampok bilang ebidensiya sa mapaklang katotohanan ng isang mapait na islogan noong Batas Militar ng Pangulong Ferdinand Marcos, maaari nating tanggapin ang ganito—sapagkat ang argumento sa tiraniya sa isip, sa diktadurya ng kultura, sa inhustiya sa mga lenggwahe sa Filipinas ang siyang motor ng grandiosong ilusyong pulitikal na ito. Hindi nito tinutugunan ang moral na obligasyon upang kilalanin—sa paraan ng pagkilalang may simetri (Habermas 1987) ang iba pang midyum ng komunikasyon sa bansa. Sa pakunswelo-de-bobong dagdag na argumento ni Pagkalinawan, ganito ang kanyang pang-uuto sa mga etnolinggwistikong grupong hindi kabilang sa iskozofrenik na anyo ng wikang pambansa—iskizofrenik sapagkat sa pag-ilusyong meron nang pambansang wika ay agad-agarang niyang bininyagan ang Tagalog na P/Flipino: “Kunsabagay, ang pagtanggap sa isang wika bilang wikang pambansa ay hindi madaling gawain. Ito ay isang mahaba, masalimuot at ‘madugong’ proseso. Ang ganitong pangyayari ay hindi na bago sa paningin at karanasan ng mga mamamayan sa isang bansa lalo na sa mga bansang multikultural gaya ng Pilipinas. Ang Pilipinas ay binubuo ng mahigit na isang daang grupong etnolinggwistiko at ilang pangunahing grupong pangrehiyon. Samakatwid, namumuhay dito ang milyung-milyong Pilipino na may sariling wika at kultura. Dahil ditto, nagkakaiba-iba rin ang kanilang pananaw at paraan ng pagtanggap sa isinusulong na wikang pambansa.” (Pagkalinawan 2006: 29-30). Narito ang kontradiksyon—dito mismo sa ganitong argumentong pinanghahawakan ng ganitong school of thought sa Filipino bilang wikang pambansa, isang school of thought na hindi kayang i-transcend ang isomorfismo ng Tagalog=P/Filipino. Isinasaksak ng iskolar ang kanyang nosyon ng wikang pambansang nakabatay sa ideolohiya ng `isang bansa, isang diwa’ subalit sasabihin din, sa malamyang tono, na, kung sabagay, meron nga ring ibang wika at kultura iba pang mga pamayanang kultural sa Filipinas.
Ang pulitikal na pagpili sa Tagalog (Constantino 1991)—ang mahabang kamay ng mga namumuno partikular si Quezon na sa isang banda, ay nagsabi na sa kanyang pagpunta niya sa Ilocos ay nangangailang pa siya ng interpreter—ay di kailan man maitatatwang isang tahasang pakikialam ng mga makapangyarihan sa pagdedesisyon tungkol sa direksyong tatahakin ng wikang pambansa. Ang pagdududa sa intensyon ng mga namumuno sa panahong iyon ay hindi isang guni-guni lamang. Tahasan ang pakikialam—at ang gawaing ito ay nananatiling isang bunggaria at multo ng sambayanan. Nagpadala ang ilang cultural brokers at lider pulitikal sa reklamo ni Presidente Quezon na kung bakit, siya na presidente ng bansa, at siya na Tagalog, ay kinakailangan pa niyang magkaroon ng interpreter upang makausap ang taumbayang Ilokano (Gonzalez 1980).
3.0 Kung Bakit Kinakailangan ang Bawat Lenggwahe ng Bansa
Ang pagsasatrivialisa ng ibang etnolinggwistikong grupo—ang pagsasa-floccinaucinihilipilificationalization ng kanilang lenggwahe—ay diretsahang dulot ng kakulangan sa pagpapahalaga sa buhay ng iba, ang buhay na nauuwi sa lenggwahe, at lenggwahe ring nakaugat sa buhay. Ang konsentrikong ugnayan ng lenggwahe at buhay ay tila nakaligtaan ng mga ebanghelista at apostol ng myopic na definisyon ng wikang pambansa. Nakaligtaan ang iba pang buhay na nagmumula sa iba pang mga pamayanan na hindi galing sa Kamaynilaan at Katagalugan—at sa pagdefayn sa bansa, ang buod at ubod ng definisyon ay nakasentro sa karanasan ng mga pook na ito.
Nakaligtaan na ang buhay pangsambayanan ay produkto ng lahat ng mga buhay pangkultura at panglinggwistik sa bansa. Nakaligtaan na ang lente ng pagbasa sa karanasan at pagbatid sa mundo—mga pagbasang sandigan ng katatagan ng alin mang pamayanang pulitikal at kultural—sa Kamaynilaan at Katagalugan ay kaiba sa lente ng pagbasa at pagbatid sa mga pamayanan sa labas ng mga lugar na ito sanhi ng kaibhan ng lenggwahe sa mga ito. Totoo ngang magkakafamilya ang mga wika sa Filipinas at kung gayon ay may pagkapare-pareho. Subalit totoo rin na ang pagkakaiba ng mga ito ay isang karagatan at ang mga pagkakaibang ito ang mutya mismo ng kayamanan at katatagan ng sambayanang Filipino kung iwaksi lamang ang historikal na amnesia na nagtutulak sa malawakang sakit kaugnay ng pananagumpay ng isang wika, isang tagumpay na ang katumbas ay ang pagkamatay naman ng iba pang mga wika. Sa paghahanap ng wikang pambansa, hindi naman kinakailangan na mauwi ito sa kamatayan ng iba pang pamayanang kultural.
4.0 Pundasyon ng Sambayanang Filipino sa Multilinggwalismo at
Mulikulturalismo
Ang pagkapangyayari na ang bansang Filipinas—ang sambayanang Filipino—ay hindi isang monolitikong konsepto na nakabase sa iisang kultura o iisang wika kaya. Ang kontradiksyon sa inangkat na konsepto ng kabansaan sa Europa ay nangangailangan ng exorsismo at sabihin na ang ika-19 na dantaon na pulitikal na proyekto ng Espanya, Alemanya, Fransiya, at Inglaterra ay mga skeleton ng intelektwal na diskurso ng mga experiensiyadong kolonisador at imperyalista. Ang pagbansag sa ganitong mga ekonomik, pangmilitar, at pulitikal na oryentasyon ng proyekto ng pagkamakabansa na inimport ng mga pinunong Filipino ay hindi angkop sa nagbabagong karanasan ng mga Filipino. Ang linggwistik na premise ng pagkamakabansa na humihingi ng iisa lamang na wikang pambansa—at ang kahingiang ito ay laban sa mga wikang di kwalifikadong maging wikang pambansa kung kaya ay kinakailangan itulak palabas sa espasyong publiko—ay susing dahilang ng nangingibabaw na kawalan ng katarungan sa larangan ng buhay pangkultura at pangwika sa Filipinas. Ang pagtatakda ng katatagan ng isang bansa base sa pagkilala at pagtanggap sa mga wika ng sambayanan ang siyang tanging solusyon sa ganitong kawalan ng katarungan.
Bago pa man may panlipunang obligasyon ang isang tao, mayroong higit na importanteng karapatang dapat nating kilalanin. Ang karapatang ito ay ang kanyang pundamental na karapatang pantao na kabilang ang kanyang karapatan sa kanyang wika at kultura. Sa kritikal na pagbasa sa karanasang pambansa, ang ‘amalgam’ ng mga karanasan na ipinapahiwatig ng wika ang nagsisilbing paradaym upang maintindihan na hindi kailan man nagiging matatag ang isang multilinggwal na bansa hangga’t ang bansang ito ay nagtatakwil ng mga wika ng ibang pang grupong etnolinggwistik na nasa labas ng sentro ng kapangyarihan.
Ang resistance sa mga inhustisya ay isang karapatang pantao na higit na importante kaysa sa obligasyong panlipunan. Ibig sabihin, karapatan ng lahat ng mga etnolinggwistikong grupo na mantenehin at protektahan ang kanilang sariling lenggwahe sapagkat ang lenggwaheng ito ang balay ng kanilang kaluluwa. Wawarakin natin ang balay na ito at magpakalayu-layo ang kaluluwa, magbabagamundo, mag-eexilo, magiging gabat, duming nagpapatianud-anod.
Ang kailangan ay isang kapunawpunawang mapagpalaya sapagkat nagpapalaya.
Ibinubukas ang kapunawpunawang mapagpalaya ang lahat ng mga pintuan na nagpapalirip ng karanasan at sensibilidad na nagsisilbing sangkap sa pagpapayaman at pagrerebisa sa diskurso ng kabansaan.
Kailangan ang exorsismo sa bighani ng monolinggwal na pagbasa sa kabansaan. Ang kailangan ay ang pagtatampok sa lahat ng mga lenggwahe ng sambayan at sa pagtatampok na ito, magbubukas ang pinakahihintay na kapunawpunawan.
Doon, doon natin mapagtatanto kung papaano magiging isang tunay na sambayanan.
Mga Referens
Agcaoili, A. S. 2006. “Linggwistik na Demokrasya, Mapagpalayang Wikang
Pambansa, Panlipunang Katarungan at Dibersidad ng Wika at Kultura,”
sa Ricardo Ma. Duran Nolasco, Jose Laderas Santos, at Santiago
Villafania, mga editor, Ani ng Wika. Manila: Komisyon sa Wikang Filipino.
Agcaoili, A. S., 2001. “Multilektaliti, Multilinggwalism, Inhinyerya ng Wika sa Panlipunang Katarungan—O May Problema ba sa Wika ng Bansa?”, sa
Aurelio Agcaoili, Melania Abad, at Patnubay Tiamson, mga editor. Salaysay:
Pananaliksik sa Wika at Panitikan. Quezon City: Miriam at Kaguro.
Agcaoili, A. S. 1989. “Social Justice in the Ilokano Mind,” Ethos Today, V3N2.
Constantino, P. 1991. Pagpaplanong Pangwika Tungo sa Modernisasyon:
Karanasan ng Malaysia, Indonesia at Pilipinas. Quezon City: Sentro
ng Wikang Filipino, University of the Philippines.
Frank, K.D. , D. Warring and S. Hunter. 1999. “Creating Partnership: Gateway to Embracing Diversity and Multiculturalism, in Creative Partnerships: Gateway to Embracing Diversity and Multiculturalism & Multicultural Education: Crossing Borders for Equity and Justice, C. A. Grant, ed. USA:NAME.
Gadamer, H-G.1989. Truth and Method, 2nd rev. ed. Continuum.
Gonzalez, A. 1980. Language and Nationalism: The Philippine Experience
Thus Far. Quezon City: Ateneo.
Habermas, J. 1987. Knowledge and Human Interest. Polity Press.
Nolasco, R. “Maraming Wika, Matatag na Bansa,” Keynote na Talumpati sa 2007 Nakem Conference, Mariano Marcos State University, Batac, Ilocos
Norte, Philippines, May 23, 2007.
Pinker, S. 1994. The Language Instint: How the Mind Creates Language. New
York: HarperPerennial.
Rawls. J. 1971. A Theory of Justice. Mass.:Harvard University Press.
Rubico. G. 2007 (date downloaded), “The Metamorphosis of Filipino as National Language,” Language Links.org, http://mannurat.com/
Smolicz, J. 1980. “Language as a Core Value of Culture,” RELC Journal 1980.
Smolicz, J. and I. Nical. 1997. “Exporting the European Idea of a National Language: Some Educational Implications of the Use of English and Indigenous Languages,” International Review of Education. 43.
____________1966. Proceedings of the 1934-1935 Constitutional Convention. Manila: Lyceum Press.
Honolulu, HI
Agosto 2007
Subscribe to:
Posts (Atom)