Alimpatoc, 1, alimpapatoc. En cosas altas el extremo superior o cumber.=Tomaso tambien por lo mas alto a que uno puedo subir, v.g. en un arbol, en una cucana, etc. V. toctoc, patocpatoc. –El M.R.P Predicador Fr. Andres Carro, Vocabulario Iloco Espano, 1888.
I. Ti Pakasaritaan ti Mutia ti Ladingit, 1972
Maysaak a mutia, kunana. Mutia ti ladingit. Ken mutia met ti alimpatok dagiti amin a ragsak. Ladingit ken ragsak, ragsak a ladingit—mutia dagiti alimpatok, mutia dagiti anniniwan, mutia dagiti alimpatok dagiti anniniwan.
Siak ni Teresa, kunana, ngem timek ni Ina Wayawaya ti yesngaw dagiti bibigna. Adda bukod a biag ken kired ket isip dagitoy a bibig a tinubay dagiti buteng kadagiti sipnget ti pagbabakalan. Inap-apiras idi ni Bannuar dagitoy a bibig a nakaamo iti nagan ken apiliedo ni ayat iti laksid dagiti rinnupak iti man kapatagan wenno iti kabambantayan.
Maulit-ulit dagiti rinnupak kadagiti amin a panawen ket ti pakasaritaan ti republika a naladingit, ti republika a naleddaang, ti republika nga agingga ita ket agladladingit ken agledleddaang—daytoy a pakasaritaan ti saksi iti apuy nga adda kadagitoy a bibig, mawaw iti darang ti ramay ni Bannuar, iti apuy iti bibig ni Bannuar, iti dengngep ti agalimpatok a rikna no ti kararua ket agal-alaw kadagiti estranghero a rikna.
Riknaen ni Teresa ti bibigna. Mariknana ti bibig ti Ina Wayawaya a nagawan, sinul-oy dagiti angin, dagiti amin a dakes iti baet dagiti aglanlantip a bibig ti agay-ayat ken ti ay-ayaten. Babaen kadagiti mailiw a ramayna a makaammo ti didigra kadagiti pannusa ti kabusor, iti pang-or ti batuta iti bukot, kas pagarigan, wenno iti kugtar ti nakabota a soldado, wenno iti tukkuol ti ngudo ti paltog iti bibig tapno iti sugat ket sadiay nga agsayasay ti dara a maisibog iti tapok, maigamer iti arimukamok tapno agsubli kadagiti danum ti baybay, sa iti tudo, sa kadagiti bulbulong dagiti kayo iti kabakiran a kuta dagiti sabali pay a mannakidangadang a kas kadakuada ken Bannuar—babaen kadagitoy a ramay nga idi un-unana ket di makaammo iti rigat ti makigapagas ngem nakasursuro nga agbarebbed kadagiti dunor dagiti kapadada a mannakigubat, rinikna sadiay ni Teresa dagiti aglemlemmeng a lagip ni ayat, ti nasudi ken natarnaw nga ayat a binasbasan dagiti mabigatan nga ar-arapaapda kenni Bannuar: ti anakda a bunniaganda iti Rebo nga agtawid kadagiti daniwda, anak nga agtawid kadagiti amin a tagainep dagiti mannakidangadang ken ti tagainep ni Ina Wayawaya, anak nga agtawid iti kari a wayawaya ken dangadang ni Ama Puon.
Uppat-lima-innem a henerasion, kuna ni Teresa ket kitaenna dagiti ramayna makaammo itan iti kalyo, iti kapuyo, iti sugat iti panaggapas.
Mutiaak iti saklot ti sipnget ken ti apiras ti ubing a rabii nga adda kadagiti bituen a kunam la no nagtutulag a nagawan itatta, kunana.
Umuliak iti bantay, iti bantay idiay Sinamar, ta sadiay nga idatonko ti atang dagiti panawen, ti atang ni ayat, ti atang ni agay-ayat nga awan patinggana, kunana.
Iti labba a susuonna ket ti sabsabot a naglaon iti niniugan, ti napaggudua a nilengta nga itlog ti manok a minanador ti maysa a napaamo nga abuyo, ti nalangto a gawed nga uray la no bumerde ti sagutna a sugpet ken nanam, ti bua a makaparegta nga aggapu mismo iti immula ti nagawan a kaayan-ayat, ti maskada a parabur dagiti bengkag a sinukay dagiti arado ken pinget ken pannakaawat iti kayat a sawen ti pannakidangadang iti biag, ken ti arak ti basi nga isuna ti nangpartuat manipud iti basi ti babai, ti nasam-it a basi ti babai a no tilmonen ket saan a panawan ti karabukob no di ket agbati sadiay, agtalinaed sadiay, ket iti karabukob nga agbirok iti rugso kadagiti gumawgawawa a bibig.
Lagipenna ita ti panangpaingelna iti basi iti burnay, ti panangikabilna iti parek iti bennal, ti nasam-it a tubbog ti unas, ti panangikalina iti burnay iti sirok ti sarusar tapno di magargaraw, ti pananglukatna iti nakedngan nga aldaw, ken ti panagalingasaw ti nasam-it a basi ti babai, saan a basi ti lalaki, ti panangaronna iti pagarakan, ti naandur a panangkadkadua kenkuana ti apuy tapno makaruk-at ti arak iti basi, ti panagbalin ti basi a nakaro nga espiritu a no maitangguap ket kunam la no maysa a nalamuyot a diro nga aglansad iti bibig, sa iti lilidduokan, sa iti barukong, sa iti boksit, sa iti kinatao, agingga a pagbaraenna amin nga agbara, kas iti piditpidit, iti pispis, iti bibig, iti puso, iti ungto dagiti ramay, iti gitebgiteb dagiti pulso, iti timek, iti dila, iti pus-ong, iti kinatao.
Diakon agibit pay, kunana.
Bay-ak a ti ibit ti mangib-ibit kaniak, kinuna pay.
Iplastarna ti dalungdongna tapno di serken ti lamiis ti tengngedna, sa ti pispisna, sa ti piditpiditna.
Tarimaanenna ti panagplastar ti sussusuonenna a labba a naglaon iti datonna iti nagawan. Agisem—iti makaawat nga isem.
Mabisin met ti kararua, kunana, kas iti panagbisin ti barukong, ti idda, ti ules, ti pungan, ti bibig, ti sellang, Apo Dios a Manangngaasi, Apo Dios a Nagtagilasag tapno maawatam ti pinarsuam, dakami a gumawgawa, Apo Dios, kaasiannakami, degdegam ti panangngaasimi iti bukodmi a bagi, degdegam ti panangngaasimi iti sabali, degdegam ti panangdegdegmi iti panangawatmi kadagiti misterio ti biag a dimi unay maawatan.
Agisem—iti makaawat nga isem.
Wanawananna dagiti agsisipungtuan a kinelleng, dagiti di mamingga a bengkag, ti agpakpakada a tartaraudi a lawag ti aldaw iti adayo nga agtunda tii bantay nga ulian, ti bantay a pangidatonanna iti atang.
Umanges iti nauneg ket bay-anna a lang-abenna amin a nasadiwa nga angin nga aggapu kadagiti tanap ken turturod ken wawaig a mangliklikmot kenkuana.
Iti masanguananna ket dagiti turturod nga agtunda iti sungadan dagiti nakabambaneg a bantay nga iti sakaanan dagitoy ket ti agassawa a duogan a puon ti mangga a pangidatonanna iti makan.
Matagtagainepna ni Bannuar, ti kasimpungalanna a nagawan.
Mabisinak, kuna ti nagawan ngem um-isem. Natimbong dagiti boses, adda rayray ti bituen kadagiti matana, adda panagpannakkel iti takderna. Addada iti sirok ti maysa a kayo a dina mailangaan ngem kayo a narukbos ket kunam la no maysa a higante a payong a makaatipa iti rungsot ti panawen.
Agatangak, isungbatna iti nagawan.
Mawawak, kuna ti nagawan.
Agpatedtedak iti arak, mangilasinak iti baso iti sarukang, isungbatna iti nagawan.
Mailiwak, kuna ti nagawan.
Aprosak ti bibigmo, Bannuar, isungbatna iti nagawan. Babaen kadagiti ramayko, birokek sadiay dagiti nabiag a kari dagiti nabiag nga agekmo, isungbatna iti nagawan.
Mailaak kenka, kuna ti nagawan.
Agur-urayak iti bantay, agur-uray ti sarukong kenka, agur-uray ti atang kenka, isungbatna iti nagawan.
Arakupennak, kuna ti nagawan, umis-isem, manggargari, mangsulsulisog. Adda biag kadagiti matana, adda kidser kadagiti barukongna, adda nakalemmeng a biag kadagiti timekna. Daytoy ti timek a nangririing iti riknana kadagiti rabii a pampanunotenna ti masakbayan ti dangadang. Sumarot dagitoy a timek kadagiti diding ti pakinakemna sa aglansad iti barukongna ket iti kinalamolamo dagiti riknada a dua, itedna ni Teresa amin a tagainep ken ni Bannuar.
Ilukatna ti barukongna iti agbirbirok a bibig ni Bannurar.
Ilukatna ti pus-ongna iti agkalkallautanga ramay ni Bannuar. Nabibiked dagitoy a ramay, tinubay dagiti panawen ken pannakigasanggasat iti pagbabakalan, pinaandur dagiti awanan nagan a karit ti di maungpot-ungpot a dangadang.
Agpabus-oy ni Teresa ket makiinnala ti kudilna iti kudil ni Bannuar agingga a dagiti estranghero a rikna ket agbalin dagitoy a pul-oy iti Amianan, samiweng kadagiti rabii a mabibbibi iti nagawan. Agsala dagiti bagida, agsalada iti sala idi sariugma, iti sala dagiti antigo a rikna nga iti lasag ket sadiay a nagapon, nagpasalakan, nagbirok iti kaikarian.
Langgong, isungbatna iti nagawan.
Aguni dagiti saltek iti parbangon, agkonsiertoda iti panagipakdaarda iti isisingising ti init. Malukag. Balkoten isuna ti lamiis nga aggapu kadagiti kinelleng ken bambantay iti daya. Iti sipnget, arikapenna ti bautek iti uluananna ket sungbatanna dagiti naimbag a damag dagiti saltek.
Malagipna ita ti panangkuddotna iti luppo ti nagawan, ti kinatangken ti piskel kadagiti luppo a nagadawanna ita ti pigsa a magna tapno itundana ti taraon nga inkarina iti tagtagainepna.
Mariknana ti bara ti sang-aw ti nagawan iti teltelna, iti lapayagna, ti panagbabasa dagiti piditpidtna, ti panagluluken ti sibubukel a kinataona. Malunag a kas kandela iti arakup ti nagawan, ket tagikukuaenda nga agpada dagiti kanito, agtakawda kadagiti oras iti agpatnag a di maturog gapu ta di makaturog.
Dinak ay-ayaban, kunana.
Saan, kuna met ti ay-ayaten. Ur-urayenka iti panawen a naikari. Kayatko a makita ti masakbayan. Dagiti Bannuar a patanoren ti ili. Dagiti Bannuar nga aggapu iti darepdep ken sellang ken rugsota.
Aprosan ni Teresa ti tianna. Agbalin isuna a ni Ina Wayawaya.
II. Ti Pakasaritaan ni Ina Wayawaya, 1888
Aprosan Ina Wayawaya ti tianna.
Kitaenna ti sipnget.
Sirmataenna ti umis-isem a bannawag a kari ti agpatnag.
Umanges iti nauneg.
Agisem ket itayok ti panawen ti rikna ken nakemna, ti panawen nga awanan segundo, awanan minuto, awanan oras. Ti panawen nga awanan iti kanito. Ti panawen nga awan iti kalendario. Ti panawen nga awan kadagiti nagan dagiti aldaw no di ket panawen nga agnanayon nga adda iti puso, iti lagip.
Isemanna ti agpang ti desdes a kumamang iti Bantay Sinamar nga iti sakaanan daytoy ket ti agassawa a narukbos a mangga. Apon dagiti di makitkita, kunkuna dagiti taga-Linglingay.
Taeng ti nagpukaw a kararua ni Ama Puon, kunana a panangbuniag iti sagrado a lugar. Ay, santuario dagiti an-anek-ekna nga anek-ek met laeng ni Ama Puon a tiniritirda ti tengngedna, kunana.
Iti pannakapapatay ni Ama Puon a nangrugi a nagbiag—a nangrugi a nagungar ken patay. Manon a tawen a pannakilupitlupit iti nagan ti pammati iti puraw a dios ken iti puraw nga ahente ti kinadangkok nga ahente met laeng ti puraw a dios? Adun a sakripisio, kas iti ayat a nasudi nga awanan iti pannakaipatungpal, kas iti makan a di met malamut ta awan met aglamut.
Kinatana manen ti lugar a pagatangan, ti sarukang nga agur-uray kadagiti maskada, bua, basi, niniugan, itlog, gawen ken sennaay ken ar-araraw. Malasinen ti bilang ti tudo ken aldaw a nagpasaran ti sarukang. Ngem kasla ramay pay laeng daytoy a nakadiaya, agur-uray iti parabur dagiti agat-atang.
Templo dagiti tagainepna Puon, kunana. Santuario ni ayat, ni kinalinteg, ti dangadang.
Santuario ti matagikuanto a nakasaysayaat a masakbayan.
Taeng ti nagpukaw a kararua ni Puon, kunana, ni Puon a puon dagiti amin nga Agtarap a mannakidangang iti ili.
Taeng dagiti amin a rugso, kunana.
Taeng iti dekadekadan a dangadang, iti kappia, iti dangadang ti kappia, iti kappia ti dangadang, kunana.
Iti Bantay Sinamar a dimmaga ni Puon, kunana, nagpukaw iti imatangko, inalun-on ti ranggas dagiti ganggannaet.
Ngem ditoy met a sakaek ti panaglanganmo iti alimpatok ti ayan-ayatta Puon, kunana.
Iti ubing a sipnget, imbellengen ni Ina Wayaway amin a kita ti buteng iti panunotna.
Ipatayoknan iti angin, kas iti panangipatayok ti mannamay iti tamayna tapno kadagiti walwalang a lugar ti pagsangladan ti tamay, kas met iti buteng a nabayag nga inik-ikotanna. Iti lagipna ti maudi a pannusa, ti saplit iti a saan a sindadaan a lasag, ti panagungap ti kudil, ti panagsayasay ti dara.
Agkidem, ket iti lagipna nga agsala dagiti amin a ladawan dagiti amin a buteng nga induldulinna. Arikapenna ti tianna ket aggaraw ti ubing nga ininawna iti dangadang, iti aldaw dagiti saplit iti aldaw met a pannadusa ni Puon iti plasa ti ili.
Aggaraw ti ubing iti tianna a kunam la no agparammag, a kunam la no agpannakkel, a kunam la no adu ti agbuybuya iti daytoy iti panagpampannakkelna.
Iti laengen rinet ti buteng a mabuteng.
Ket uray ti rinet, igamerna aminen dagitoy iti sussusuonenna a labba, mailaok iti atang, iti niniugan, iti gawed, iti bua, iti maskada, iti arak, iti kandela.
Ken iti kararagna.
Addan isuna iti maysa a nagsasapalan dagiti sabsabali pay a desdes a maysa kadagitoy ti agtunda iti sakaanan ti Bantay Sinamar.
Manipud iti yanna, makitana ti panagsinantao dagiti agassawa a mangga a kunam la no agkinkinnarinioda, ket kunkuna ti lalaki, “Agingga’t tungpal biag, ayatko.’
“Agingga’t inggana, biagko,” kuna ti mangga a babai ket agsala iti angin, naparagsit a sala, naladingit a sala, sala ti leddaang. Iwaneswes ti narungsot nga angin dagiti bulong, ket agkurratsa dagiti sanga, ket agpandanggo dagiti sabong ti agassawa a narukbos a mangga.
Iti apagsipnget, nalawag a makitana ti panagsisinnabat dagiti bulong ken sanga dagiti agassawa a kayo a kunam la no ramay dagitoy wenno ima wenno palad a gumawgawa iti asi ti langit, iti asi ti maysa ken maysa, iti asi ti uniberso iti dayta a kanito a panaginnagaw ti sipnget ken lawag. Ta saan pay a rabii, no kitaen a nasayaat: maysa nga agkabannuag pay laeng ti sipnget a kas met laeng ti kinaagkabannuag ti rikna ti nagawan nga ayatna, ti di matay nga ayan-ayatda iti nagawan.
Wenno ti riknana a nangaklon iti dayta nga ayat.
Wenno ti riknana a nangipalubos a pumanaw ti ay-ayaten tapno agkari nga agsubli.
Wenno ti panangikararagna nga agsubli ti ay-ayaten tapno agdanggayda—agkibinda, aggindanda—a sumang-at kadagiti banbantay ken turturod ni ayat ket iti alimpatok dagitoy ket nanamenda ti sam-it ti diro, ti ganas ti panagsala dagiti lamulamo nga isip, panagsala a maymaysa laeng ti ammoda: ti panaginnala dagiti rikna iti apagapaman, iti agnanayon—saan, ti panaginnala dagiti rikna iti agnanayon nga apagapaman, iti apagaman nga agnanayon.
Siaammo isuna ita: nasken a pumanaw ti agkari.
Yebkasna daytay iti panunotna ket sierto dagiti addangna a mangsursurot iti desdes a kumamang iti Bantay Sinamar.
Iti ipapanaw ti pakaigapuan ti panagsubli, kunana, ket iwarasna ti panagkita iti aglawlaw.
Iti ipapanaw ti pakaigapuan ti kari.
Iti panagsubli ti pakabuklan ti ipapanaw, ti pakabuklan ti kari.
Ngem dika nagsubli, Puon, kunana.
Dika nagsubli malaksid kadagiti tagtagainepko.
Simpaenna ti susuonna.
Mariknana ti panagdanum dagiti matana.
Agluluken ta agluluken ti riknana, ket agtalakias ti andur kadagiti gurongna, kadagiti tumengna, kadagiti askawna.
Sumardeng nga agaskaw.
Umanges iti nauneg ket iwarasna ti panagkitana iti agsaksaknapen a sipnget. Narasayen dagiti raya ti agpakpakadan a lawag.
Matimudna ita ti timek iti kaungganna.
Duogan ti timek, timek iti daanen a panawen, timek iti antigo a siglo dagiti derrep ken duayya nga imbati ti maysa nga ayat a naipatli iti pagbabakalan iti nagan ti ili.
Siak ni Ina Wayawaya, kuna ti timek, maysa a nalamuyot a timek nga yam-ampayag ti pul-oy.
III. Iti Panagsaknap ti Sipnget iti Linglingay, 1888 ken 1972
Teresa, kuna ni Ina Wayawaya ket agsaknap ti sipnget iti Linglingay.
Miraen ni Teresa ti sipnget ket mailangaanna dagiti anniniwan.
Isimpa ni Teresa ti sussusuonenna ket bay-anna a ti lagip dagiti askawna ti mangitunda kenkuana iti agassawa a kayo ti mangga iti puon ti Bantay Sinamar.
Iti agkabannuag a sipnget, wanawanna ti lugar a pagidatonanna iti espiritu ti makan a para iti ay-ayaten nga impatli ti ranggas ken ulpit ti kabusor.
Saan, kuna ni Bannuar. Nababa a timek, rangranggasanda a timek. Saan. Saan.
Komunista, kuna dagiti kabusor. Pagrarangasanda.
Awan basolko, kuna ni Bannuar. Gandatenna ti tumakder ngem panalpaaken ti maysa a kabusor. Agbariwengweng.
Panawan dagiti agkabannuag a gurongna iti kired.
Makusbo.
Dugsolen ti maysa kadagiti kabusor ti pus-ongna, sa ti butona, sa ti bukelbukelna. Ti ngudo ti batuta ti ar-aramaten ti nakapatig a kabusor a kaing-ingas ti maysa a tirador, kas iti pelikula nga ipabpabuyada iti pagsinean.
Agkidem ni Bannuar, ket kayatnan ti matay.
Sumarot ti sakit manipud iti pus-ongna, sa agdaliasat a mapan iti utekna, iti pispisna, iti barukongna.
Bangonen ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti armalayt.
Kugtaran ti maysa pay a karuprupa ti maysa : iti barukong.
Maiparusisi. Maitublak iti pitak.
Bangonen ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti batuta.
Kugtaran ti maysa a kabusor, ti agig-iggem iti armalayt.
Maisadsad iti maysa a bassit nga aripit nga aggapu iti dissuor iti Bantay Sinamar ken aglasat iti agassawa a mangga. Maidaleb iti danum ket maitupak ti ulona iti kapitakan. Mapadata.
Agsisipungtuan a kugtar ti mangmanso iti agbibineg itan a bagina, kugtar ti nakabota a kabusor nga agkabannuag, kataebna, ti kumander dagiti kabusor nga aw-awaganda iti teniente: iti ulo, iti abaga, iti tengnged, iti barukong, iti sip-ang, iti luppo, sa manen iti barukong.
Iridis ti kumander dagiti kabusor ti botana iti barukong ni Bannuar, sa iti rupana, sa manen iti barukongna.
Aganikki ni Bannuar iti sakit. Matayak la koman, kunana.
Ngem dina indawat a patayenda isuna.
Kayatna ti agbiag, ti makasaksi iti pannakaipasngay ti bannawag. Agbiagak koma uray laeng intono bigat, kunana iti panunotna.
Agbiagak koma tapno makitak pay ti maladaga nga ipasngay ni Teresa, kunaenna, ti bunga ti ayan-ayatmi, ti bunga ti alimpatokmi, ti putot ti tagainepmi iti wayawaya.
Saan a mapnek ti nakabota a kabusor: paturonganna iti armalayt ni Bannuar ket ikasana.
Malagip ni Bannuar ti maipasngay pay laeng a putotna: Ania ti ipanaganko? kunana.
Addan iti ngiwatna ti ngudo ti armas.
Bannuar ti ipanaganko, kunana. Bannuar.
Iti agassawa a mangga, kuna ti kumander dagiti kabusor a nakapatig. Idiaytay nga uloyan daytoy awan-nakemna a komunista.
Isimpa ni Teresa ti susuonna. Nalag-an daytoy, kas iti kalag-an ti rikna iti barukongna. Asidegen ti papananna. Maidatonanton ti makan ken ni Bannuar.
Ngem makan a maidaton met kadagiti bulding, kadagiti pilay, kadagiti amin a mabisbisinan, kadagiti amin a gumawgawawa iti asi, iti ayat, iti pananglaglagip.
Iti panagampayag ti timekna nga awanan balikas—itayok daytoy ti angin, abalbalyen ti angin nga agbalin nga amian, ti angin nga agbalin a pul-oy a nakawaywayas nga umagek iti alimpatok dagiti amin nga alimpatok, kas iti alimpatok ni ayat, kas pagarigan—al-alawenna ti panunotna.
Siak ni Teresa, kunana.
Addaak ditoy, iti kasipngetan, iti desdes nga agtunda iti nakapasagam, Bannuar, tapno agatangak iti taron, ayat, lagip, kinaasinno, ken awanan-patinggana nga ila kenka.
Abalbalayen ti nalamiis a pul-oy ti dalungdong ni Teresa ket iti isipna, adda ni Bannuar iti sibayna.
Ab-abayen isuna ti baro, iti nakadekdekket a panangabay ket malang-abna ti pay-odna ket makarikna iti naisangsangay a pannakasalibukag ti riknana.
Malagipna idi immuna a nagkitada.
Makiin-innisem ti baro iti ubing nga init iti dayta nga aldaw.
Papanam adingko? Papanam?
Kasta laeng. Papanam? Pananam, adingko?
Ngem adda umbi kadagitoy timek, kas iti umbi ti talon, wenno ti allawig kadagiti bantay, wenno ti allon kadagiti baybay wenno ti rayray ti init iti kataltalonan.
Nagsabatda idi ti katengngaan ti bengkag, iti kataltalonan.
Kuaresma idi, panawen ti pammadso iti Nailansa a Mannubbot.
Iti katengngaan dagiti bengkag nga agrikrikki ta agur-uray piman iti arbis wenno iti bayakabak wenno iti nepnep, sinarut ni Teresa ti isip ni Bannuar.
Ket sinarut met ni Bannuar ti isip ni Teresa ket maulit ti pakasaritaan.
Agbalin a maysa a nagtimbukel a sirkulo ti pakasaritaan ni ayat a mangrugi iti bengkag ket agtunda iti bengkag.
Wenno agtunda iti panagatang iti Bantay Sinamar.
IV. Ti Dangadang ni Ama Puon, 1896
Ibagam koma kaniak ti pakasaritaan ti dangadang ni Ama Puon, Ina Wayawaya, kuna ni Teresa iti tagainepna. Naiplastarna aminen dagiti mayatang iti sarukang: ti gawed ken bua iti abay ti niniugan, ti arak ti babai iti makannigid, ti kingki iti abay ti niniugan. Makasalibukag ti pul-oy a mangabalbalay iti apuy ti kingki.
Seminarista ni Puon, kinuna ni Ina Wayawaya iti nababa a timek. Adda leddaang iti tartaraudi dagiti balikas, ladingit nga awanan agas no di ti pananglaglagip kadagiti napalabas. Iti seminario mayor ti Linglingay a nagadal iti Latin, iti pammati, iti Sao.
Maris ti daga ti Ilokos ti kudilna ngem adda tangig kadagiti naraber a kidayna a kunam la no itudtudoda ti agong nga agderraas kadagiti naamo a pingpingna a no umisem ket aganak kadagiti agsumbangir a kallid ken maitanem dagiti kusipet a matana.
Karantiway, kunada kenkuana, kas iti kawayan a mangkagkagay kadagiti turturod iti daya ti Linglingay.
Iti takderna ti maysa a nakalemmeng a tured, kas iti tured ti abuyo nga agtalakiaw, agbirok iti wayawaya iti walwalang, iti kabakiran, iti lugar a di magmagteng ti tao.
Narakab dagiti abagana a kunam la no adun a binettek a pagay ti naglasat kadagitoy. Ket iti nagbayog a barukong ket ti nakadulin nga alipato a naikari a para laeng kaniak, kas inkarina, a pinatik nga awanan duadua.
Kinatakneng, kunada, iti abstrakto a wagas. Kinatakneng nga awanan balor.
Ngem kaniak a biang, ni Puon ti nangriing kaniak tapno mamurmurannak iti salamangka ti milagroso nga ayat, iti mahika ti rikna ti agar-arapaap nga agbalin nga ina iti naituding nga aldaw.
Iti Linglingay ti naggapuan ni Puon, iti lugar dagiti rebelde a di mamati kadagiti panaglablabes dagiti dimteng a bisita a di met naimbitaran.
Iti dangadang, binunniaganda ni Puon iti Ama Puon, ket iti dumaya a parte dagiti kabambantayan a nagkutaanda kadagiti kakaduana, kadagitoy a saklot dagiti kabambantayan ken kabakiran a nairehistro dayta a nagan ti dumadangadang.
Mannakigubat dagiti taga-Linglingay, kinuna idi ni Puon kaniak. Maysa a patigmaan dayta, signos dagiti amin a panagpukaw agraman ti pannakapukawko kenkuana.
Ket saritaenna ti maysa a paset ti pakasaritaan ti Linglingay: Maysa a prayle ti insinada ti ulona, binawbawanda daytoy, inikkatda ti utekns, innalada ti bangabangan ti ulona, sada inaramidda daytoy a kopita ti arak a pinangselebrarda iti balligida.
Ituloy ni Ama Puon ti nagsalaysay kaniak, ket iti timekna, adda sadiay ti kaasi, ti ayat, ti limdo, ken ti nasudi a pammategna kaniak: Nanipud pay idin, kutan dagiti rebelde ti Linglingay, iti daan a panawen dagiti Kastila nga agpagunggan, ken iti kabaruanan a panawen dagiti agpagunggan a kabusor ti kinalinteg ti ili.
Kunana: Lugar ti Linglingay dagiti tribu a di makaidna iti presensia dagiti simmanglad nga estranghero nga agtamed iti krus, kadagiti rebulto, kadagiti imahen a landok wenno kayo wenno balitok.
Ket kunaenna pay: Sabali ti pagsasao dagitoy a simmangpet ket adda uyong kadagiti lunglung-ayda, adda panagtagibassit iti kabaelan dagiti nasangpetanda.
Pagano, kunada. Di agay-ayat iti pudpudno a dios a mangmangted iti basbas tapno masakupan ti maysa a kita ti tao iti sabali pay a kita ti tao.
Sukatanyo dagiti diosyo, kunada.
Nabilbileg nga amang dagiti diosmi, kunada.
Adu dagiti milagro nga ipakpakita dagiti rebultomi, kunada. Ti Ina ti Agnanayon a Kaasi. Ti Birhen ti Guadalupe. Ti Birhen ti Lourdes. Ti Sagrada Familia. Dagiti Anghel a Kasisigud. Ti Birhen dagiti Immay iti Ili a Di Met Naimbitaran. Ti Birhen ti Manangngaasi a Langit ken Baybay ken Bantay. Ti Birhen dagiti Amin a Birhen.
Ket agprosesionda, ilibotda dagiti milagroso a dios, dagiti milagrosa a birhen, dagiti milagroso nga ubing a dios nga aggapu kadagiti adayo nga ili, iti labes dagiti bantay, iti labes pay laeng dagiti mangliwengliweng a taaw.
Ipakita ni Ina Wayawaya kenni Teresa ti nakusnawen a ladawan nga impinta ti maysa a pintor.
Isubli ta isubli ti ladawan ti perreng ti asinno man a mangperreng kenkuana ket dagiti isem iti bibigna ket agbalin a panagpasugnod.
Agmuyen ni Ina Wayawaya ti panguloten a buokna ket babaen kadagiti napnuan padas a ramayna ket agtinggol. Agkan isuna ti adda iti ladawan ngem patigmaanan ni Ina Wayawaya, “Dika la ketdi makatuttutor.”
Aprosanna ti barukongna, ket iti rayray ti ubing pay laeng a rabii ket makitana ni ni Teresa ni Ama Puon.
Agkabannuag a mannakigubat a kaing-ingas ni Bannuar, ti Bannuarna a binawbawan ti teniete ti sabot ti ulona.
Agragut a mannakidangadang a kataktakder met laeng ni Bannuarna.
Agkabannuag nga agragut a mannakidangadang nga iti baet dagiti luppona ket sadiay a madusa dagiti amin a rikna a kasungani ni ayat.
Nga iti darang ti sellangna ket sadiay a makariing dagiti aming nga agdudungsa a rugso.
Nga iti beggang nga adda iti mail-ila a pus-ongna ket sadiay nga agbeggang amin a kita ti beggang a kasingin ti kinatao.
Aprosan ni Ina Wayawaya ti barukongna ket sadiay nga agsinantao ti ayat nga insagutna ken ni Ama Puon.
Addada idi iti maudi a paset ti naindaklan a dangadang kontra kadagiti simmangbay a bisita a di met naimbitaran.
Dagiti ganggannaet a nangabalbalay kadagiti anito dagiti Ilokano ken dagiti taga-Amianan.
Dagiti soldado a no kunam la no agmaya ket kasla nakagarut a bula nga agpagunggan.
Binitaydan ni Padre Kuse, kuna ni Ama Puon.
Malangaanna ti agsasao. Bitayendaka met Puon, kunaenna.
Birokenna iti timekna ti agsasao dagiti bugas ti karinkarida.
Ti panagkallaysada kalpasan ti dangadang.
Ti panangrugida a mangbukel iti pamilia kalpasan ti risiris.
Ti panagdanggayda nga agdaliasat iti biag, duadua, agkibinda, kas iti dua a puso a naikitikit kadagiti duogan a kayo a pinagmaymaysa ti natadem a punial.
Mangrugin ti rapokrapok, kuna ni Ama Puon, ti agkabannuag a mannakidangadang.
Alaenna ti dakulap ni Ina Wayawaya ket kunaenna, Ikarim nga urayennak.
Babaen kadagiti nakersang a dakulapna ket ikabesana ti pintas ken ayat ken kinasudi nga adda iti rupa ti ay-ayatenna. Ikarim nga urayennak, Wayawaya.
Agtung-ed ni Ina Wayawaya. Bay-anna a basaen ti luana ti dakulap ti ay-
ayatenna.
Agkan ni Ama Puon ti muging ni Ina Wayawaya. Iti sipnget, iti dayta a sipnget,
agpabus-oyda, kas iti panagpabus-oy dagiti bulong iti nalamiis a pul-oy, iti angin amian, iti raya ti ubing nga init. Iti agpatnag, sibabalud ni Ina Wayawaya kadagiti nabisked a takiag ni Ama Puon.
Ipamaysakon a tallikudan ti panagpadik, kunana. Masapulnak ti ili, agserbiak kadagiti umili.
Biroken ni Ama Puon dagiti ramay ni Ina Wayawaya ket kas kadagiti rebelde a mangngablon wenno dagiti mangngablon a rebelde, piselpiselenna dagiti ramay ni Ina Wayawaya, yallatiwna kadagitoy ti enerhia nga aggapu iti barukongna, iti sellangna, iti pispisna, iti teltelna, iti pus-ongna.
Riknaen ni Ina Wayawaya ti kersang kadagiti dakulap ni Ama Puon. Kadagiti kersang a makarikna iti pannakapnek: a manipud ita, saannanton a mabukbukodan ni Ama Puon. Manipud ita, tagikukuaen metten isuna ti ili.
Dagitoy met laeng a kersang ti pannusa, kuna ni Ina Wayawaya ken ni Teresa. Magmagnadan a dua iti pagatagan, iti agur-uray a sarukang.
Iti plasa ti pakaangayan ti pannusa, kuna ni Ina Wayawaya.
Latigo iti lasag.
Basnat iti kunail.
Ragut ti agdusdusa iti panaganikki ti madusdusa.
Sin verguenza! Uno!
Apo Dios a Manangngaasi, kuna ni Wayawaya.
Sin verguenza, dos!
Puon, Puon! insangsangitko iti maysa a suli, timek nga awanan balikas.
Sin verguenza, tres!
Puon dagiti amin a Bannuar!
Sin verguenza, ciento!
Yawat ti guardia civil ti rutayrutay a bangkay ni Puon kaniak.
Yawidko ti bangkay, baniosak, pellesak. Iti panaginnagaw ti sipnget ken lawag, inyulnasko nga intabon iti sirok ti agassawa a mangga iti Bantay Sinamar.
V. Ti Daton nga Alimpatok, 1972
Agdaldaliasat itan ni Teresa iti desdes a kumamang iti sakaanan ti Bantay Sinamar. Iti salinong dagiti narukbos a mangga nga ayuyang dagiti di makitkita, sadiay nga idatonna ti atang para kenni Bannuar.
Kenni Ama Puon a dina nakitkita.
Sangasabsabot a niniugan a naparabawan iti nagudua nilingta nga itlog ti kurrarayan.
Sangaprasko nga arak ti basi.
Maysa a maskada.
Bua, gawed, apog, kandela.
Ken kararag nga iti sumuno a biag ket awanton pannakaidasay.
Iti panunotna nga agam-ampayag dagiti sagrado a balikas ti dangadang: Narisgo dagiti dangadang iti amin a panawen, ket kas iti dangadang ni Ama Puon, ti lalaki a mangikot ket mangtagikua iti puso ken nakem ni Ina Wayawaya.
Natayengteng ti panagaskawna. Mabasanan dagiti partaan, dagiti signos, dagiti paripirip.
Adda kadagiti tanap ti silulukat a pus-ong ti daga nga agur-uray iti dara a mangbisibis ti tapok ti kinatao.
Iti pannakabisibis ti tapok ti kinatao, malukag ti barukong, mariing ti isip, maluktan ti nakem.
Iti pannakaarbis ti kinelleng, adda agruting a biag, adda agbiag a tagainep.
Makariing ti nairidep a pus-ong, malukag ti nailibay a rikna ket dumteng ti kabaruanan nga ammo—kas kadagiti tanap iti pannakaam-ammoda iti darang ti nalamiis a tudo.
Mangrugi ti panagsusulbod, mangrugi ti panagruruting.
Nabayagen a tinagtagainepna daytoy.
Alimpatoc.
Alimpatoc.
Alimpapatoc.
Kitaenna ti pagan-anayna: naingpis a kamison, agsarsarsagasag sadiay dagiti rikna nga awanan nagan, dagiti regget a ti laeng umel a rabii ti makaisawang. Anian, kunana, anian!
Addada kenni Bannuar iti saklot ti sipnget.
Sumagpatakon, kuna ti lalaki.
Saan a sumungbat ti babai. Malangaanna ti sipnget ket sadiay a birokenna dagiti sungbat dagiti nagkaadu a saludsod.
Diak kayat ti agsaludsod, kuna ti babai. Ammokon dagiti sungbat.
Awan isungbatko kenka, ayatko, kuna ti lalaki. Iti sipnget, karawaenna dagiti dakulap ti ay-ayatenna ket ikawarna dagiti ramayna kadagiti ramay ti babai.
Saan a pangtedpangted ti ayat, Teresa, kunana, iti arasaasna, iti kasla duayya nga arasaas a maysa met laeng a maudi a pakada.
Iti ulimek a makaawatak, kuna ni Teresa, iti arasaas met. Arikapenna ti muging ni Bannuar, birokenna sadiay ti aglemlemmeng nga ayat a para kenkuana ken para iti ili.
No matayak, ibitannak?
Iti isip ni Teresa, makitana ti nakarungiit a Bannuar, agang-angaw. Malang-abna ti paggaammona a pay-od ti kaayan-ayatna, ti aglalaok nga angot ti tuktok ti bantay, ti lansad dagiti baybay, ti bang-i ti bengkag, ti layus a mangisalog kadagiti amin a gabat ken mangkuriro iti ayos dagiti karayan. Adda mariing nga am-ammona a rikna no tagikukuaen isuna dayta nga angot.
Pambarak ti agibit. Di uray ditam.
Dinak yatangan?
Uray mabisinan ti kararuam!
Annay!
Uray ibusen amin a bunar ti bagas iti pagbagasan!
Teresa, nagulpitka!
Gunggunam!
Tiliwen ni Bannuar ti ima ti ay-ayatenna. Nagulpitka, kunana a nakaisem. Apungolenna, ket maminsan pay nga ibaludna kadagiti takiagna a makaammo itan ti angot ti pulbura, ti sadiwa a dara, ti naglaok a buteng ken tured.
Ken ti kari ti wayawaya a nakaat-atap iti biag ti ili ken ti makipagili.
Tagikukuaen isuna ti pay-od ni Teresa, ti ayamuom ti rabii kadagiti idda nga agragut iti alimpatok, ti angot ti daga a masibugan, ti kamia a maipatapaw iti danum a pagdigos wenno mailaok iti lana tapno maaramat a pangpasileng iti buok, ti makapabang-ar nga angot ti ittip a madanuman santo baybayagen a kanen, ti makapasalibukag a kinirog a bagas a maaramid a kape iti parbangon a di pay nakariing dagiti managsapsapa nga oras.
Aprosanna ti muging ni Teresa sana agkan. Ditoy a muging ti pagtaudan dagiti laing dagiti ubbingta, kunaenna ngem kasla agbara ti karabukona.
Dagiti putotko, kunam. Ni Teresa.
Dagiti annakta, kuna ni Bannuar.
Aprosanna ti agong ni Teresa sana agkan. Daytoy a Bimmantay Sinamar nga agong ti manglaglagip iti kinaawanko tapno kanayonak latta nga adda, kuna ni Bannuar.
Addaka kadagiti panaglanglanganmo, Bannuar, kunana.
Wen, addaak kadagiti angin, kadagiti alimpatok dagiti bantay nga ulien dagiti kararuata, kunana.
Aprosanna ti bibig ni Teresa sana agkan. Dagitoy a bibig ti mangiyagek kaniak kadagiti amin nga ipatpateg, kunana.
Judas, kunaen ni Teresa nga agkatkatawa.
Awan kaniak ti pirak, adda iti sabali, kunana.
Dinanggayan ni Bannuar ti katawa ni Teresa.
Aprosanna ti barukong ni Teresa sana agkan. Daytoy a barukong ti salakan ti kararuak, kunana. Ditoy a barukong nga alawek ti angesko tapno diak matay iti agnanayon, tapno agbiagak nga awan patinggana, kunana.
Pampanurnoren itan ni Teresa ti desdes a kumamang iti agassawa a narukbos a mangga nga ayuyang dagiti napanen iti sabali a biag. Nakangaton ni Teresa. Iti yanna, masirpatna ti tanap a naggapuanna, ti bengkag a nakasursuanna a mangamad iti kaimudingan ti panagsuek ti tudo kadagiti rekkang ti daga.
Idissona ti labba, kas iti panangidisso met laeng ni Ina Wayawaya iti labbana iti nabayagen a panawen.
Maysamaysa nga idaton ni Teresa dagiti atang, kas iti panangidaton met idi ni Ina Wayawaya.
Iti daya, lumlumgak ti darudar a mangipakpakdaar iti silnag ti bulan iti agpatnag.
Iti apagapaman, sarutenton ti rayray ti bulan ti Linglingay ket digosenna ti Bantay Sinamar iti nakaramramok a lawag.
Iti lawag, makita ni Teresa ti aniwaas ni Ina Wayawaya a mangkibkibin iti agladladingit a Teresa. Inton bigat, iti sumuno a bigat, iti bigat a sumuno iti sumuno a bigat, ipasngaynanton ti bunga ti ayan-ayatda ken ni Bannuar.
Iti sumagmamano nga aldaw kalpasanna, bunniaganna ni Teresa ti anakna iti dangadang. Rebo, kunana, Rebo.
A Solver Agcaoili
Hon/Hi 2007
No comments:
Post a Comment