Alegoria Uno

Ababa a Sarita

ALEGORIA UNO

(Segun iti pakaammo ti Palanca Awards para iti 2008, daytoy kano ti napili dagiti nalalaing a hurado iti kategoria nga Ilokano SS a mai-3 a premio. Agyamanak iti adu, apo.) 

ITI UNOS TI LIMA A TAWEN, pinanawanmi ti Filipinas ket iti ballasiw-taaw, kadagiti estranghero a panawen ken karirikna ken pannubok, sadiay, sadiaykami a nakigasanggasat, sadiaykami a nagbirok iti awan iti pagilian nga inadayuan, sadiaykami a nagbirok iti sungbat kadagiti saludsod maipapan iti posibilidad nga iti adayo ket asideg sadiay ti kigaw a gasat.

Kas iti kigaw a gasatmi iti Filipinas a no sobsobraan ti agsao ket narigat pay a pangsilpo iti anges ti maregmeg a mabirokan.

Iti Nueva York iti Norte Amerikakami a naipalladaw. Wenno nakaitayaban ti angin, kas iti tumatayab.

Wenno nakaisadsadan, kas iti gabat.

Wenno immapon, kunak koma, kas kadagiti billit nga agbirbirok iti pagaponan iti rabii a sumarut ti lamiis ket ti bukot a naktang ket agbirok ta agbirok iti pagiladan.

Wenno kadagiti rabii a kigaw met laeng ti turog gapu iti agsasamusam a rikna nga umapay iti barukong.  Iti panunot a mail-ila. Iti isip a gumawgawawa iti panagsubli iti ili tapno koma masaksian manen ti panaggagapas.

Wenno maangot ti bang-i dagiti bengkag.

Wenno tingitingen ti rikna iti panagpangpangngadua iti panagam-ampayag, kas pagarigan.

Wenno samiren ti buteng gapu iti kaawan iti paglinongan no kasta nga umagibas dagiti narurungsot ken nakadawdawel nga angin. 

            Wenno nepnep.

            Wenno layus.

Sadiay, iti asideg ti Ellis Island, iti lugar a masirsirpat dagiti nagkaadu a nagsanglad iti Nueva York manipud kadagiti nagduduma a lugar iti lubong tapno iti pangtalawatawda—tapno iti isasangladda iti daytoy baro a lugar—ket agbanag ti sagrado a pangabaruanan.

Kasla met partidokami itan ti pannakakumpleto ti sirkulo ti pakasaritaan dagiti migrante iti Nueva York ta ditoy met laeng a siudad ti nakaipalladawanmi, dakami ken ti tallo nga annakmi: ni Bannuar, ni Wayawaya, ni Nasudi.

Agsangapulo ket pito laeng idi ni Bannuar, adda iti umuna a tukad iti kolehio. Mangrugi idin nga agbangag ti bosesna ken agbengbeng ti bigotena. Kasta met a mangrugi idin nga aglibas iti eskuelaan tapno tumaripnong kadagiti rali ken demonstrasion a mangiruprupir iti kalintegan dagiti umili.

Ni Wayawaya, a sangapulo ket limana laeng idi. Adda iti maikatlo a tukad ti sekundaria ngem saanen a mamati iti birtud nga ilaklako ti eskuelaan dagiti madre a pagbasbasaanna. Mangrugi idin nga agsalsaludsod maipapan iti ili, iti awan patinggana a panagsagaba ti sibubukel a pagilian iti laksid ti panagbirokna met kadagiti makaiyaw-awan nga estoria maipapan kadagiti artista iti Hollywood ken dagiti teen-age pop singers a mangipakpakdaar iti importansia ti ayat tapno matunton ti bugas ti biag.

Tinenneb dagitoy dua nga annakmi dagiti estoria ti dua a rebolusion ti EDSA, ti Power Rangers, ken ti Voltes Five.

Ken ti raman ti Jollibee Chicken Joy.

Ni Nasudi a kaippasngay nga anakmi, iti mismo a panawen a pataltalakiasen ti nagsugpong a puersa dagiti aktibista iti pagilian ken dagiti konserbatibo a puersa ti simbaan, militar, ken negosio ti presidente a binutosan dagiti mamati nga adda iti ebanghelio ti pelikula a pinnaltogan ti salakan ti pagilian. Addaak idi iti sakaanan ti Birhen iti EDSA, ipukpukkawko ti birtud ti wayawaya, ken ikarkaritko ti rebolusion iti nagan dagiti umili. Iggemko ti mikropono, hinusgaak ni Erap ket kas kadagiti adu pay, imbagak ti inna panangisubli iti poder kadagiti umili. 

Apagmulagat ni Nasudi idi iluganmi iti eroplano tapno iti Nueva York, iti estranghero a lugar dagiti niebe, panagrururos, panagruruting, ken kalgaw, sadiay, sadiay a bilangenmi ti panaglukat ken panagserra ti klase iti eskuelas publikas a pangisursuruanmi iti bumalayko, siak iti Ingles, ti bumalayko iti siensia. Imbagak idi kenni baket: baliktad a Thomasites ti aramidenta, sika. Ket innayonko: datayon a Filipino ti mapan mangisuro idiay Amerika idinto ta iti panangisaknap ti Amerika ti panagturayna iti pagilian, imbaonna dagiti Thomasites tapno isurodatayo iti adal iti Ingles, mansanas, kastanias, ken ubas. Ken daytoy demokrasia, Philippine-style, a ti met laeng kinapanglaw dagiti nagkaadu a kailian ti prueba.

Kinitanak laeng ni bumaket. Mangrukrukod ti kitana. Di mamati a ti maysa a tibak—maysa nga aktibista—a kas kaniak ket agbanag nga agkamang iti Amerika dagiti naimbag a gasat: ti doliar a di met pidpiduten iti kalsada, ti panagraem dagiti sabali a masapul nga irupir, ti panagbiag a maar-arakattot met gapu iti pardas ti oras. 

Tured-sipit daydi nga aramidmi: kayyanak ni Nasudi. Kayyanak ngem yadayomi isuna iti Filipinas tapno iti sabali a lugar, iti labes dagiti baybay iti ili a nakayanakan ken babaen iti pul-oy dagiti sabali a baybay, sadiay, sadiay a dumakkel, sadiay a buklenna ti panunotna maipapan iti anag ti panagbayanggudaw ket iti disso a pakaisadsadanna, sadiay nga agbirok iti kansion dagiti bullilising, kansion a kankanayonmi a mangngegan iti taengmi iti Marikina.

Addakami kadagiti kakaykayuan ti Sierra Madre, iti rangkis a mangtantannawag iti sibubukel a Manila. No uliem ti bubong ti balaymi, matannawagam ti Kampo Crame, kas iti inaramidko naminsan idi agsasaganad ti panagkudeta dagiti soldado kontra ken Presidente Corazon Aquino. Dagidi a panawen ti panawen dagiti adu a saludsod—wenno rugi ti adu a saludsod: Nasken kadi a pumanaw ti bullilising iti umokna tapno masursurona ti agtayab, tapno maadalna ti rikus ti biag, tapno magtengna ti ungto ti raya ti init, tapno makaritna ti law-ang? Iti tuktok ti balaymi, makitak ti panagbirakat dagiti kanion ken ti panagpagungga dagiti paltog.

Rigat la ti adda idi.

Ken buteng iti masakbayan a di masinuno no ania.

Agkulimbitinak iti likud ti jeepney ayatko laeng ti makaawid daras tapno maidennes ti nabannog a likud iti idda. Iti likudko ket ti bakpakko a napno iti libro ken test paper dagiti adalak. Iramanmo ditan ti nagbalonak, ayatko laeng a di gumatang iti nakanginngina a makan iti kantina.

Iti bigat, kasta met laeng ti maaramid: makilinnumbaka iti karanting dagiti tao, iti uyas dagiti amin a gagem, iti pardas dagiti amin a tagainep nga agtalakias iti pagilian, kabaelam man ti agtalakias wenno saan. Umanayen ti imahinasion, ket dagiti mistikal nga espasio ti utek, sadiay a yaw-awan dagiti santilmo iti panagbiag a narikut iti Filipinas.

Narikut dagidi a panawen ket uray no mangisursuroakon iti kolehio ket aglepleppasakon iti panagadalko iti kinadoktorado—uray no mangisursuro met ni baket iti eskuelaan ti gobierno—dimi maiyanay dagiti sueldomi tapno mabayadanmi amin a gastuenmi iti inaldaw-aldaw. Nangruna la ketdin idi rugianmin ti agpaadal. Kasano, kasano nga isaangmo ti dayaw wenno idasarmo a kas pammigat?

Ket ita, iti umuna a gundaway, immagepkami iti daga a nakayanakan. Ngem dakami laeng: siak, ti bumalayko, ken ti buridekmi a sinursuroanmi nga agilokano. Mangrugrugiak idin nga agidaniw iti purgatorio a daldalliasaten dagiti umili ket iti kararuak ket ti maysa a babantot a makapadso. Iti panagilokano dagiti annakko, siaammoak a maawatandanto iti umno a panawen ti nagpasarak a padas.

Nagsublikami iti Filipinas kalpasan ti lima a tawen a panaglangan kadagiti ragsak ken limdo ti maysa a makipagili nga iti inaldaw-aldaw ket kellaatennaka ti rigat ti makiginnasanggasat iti maturturtor a pagilian, ti rason no apay a sangapulo a million a Filipino ti adda a mangmangted iti sabali a pagilian.

Rabiin ket dagiti laengen uni dagiti napudno a mangrabrabii ti mangngeg iti aglawlaw. Sagpaminsan a buraken ti taul dagiti aso ti ulimek. Agingga nga inlilinak ti pul-oy, sa ti panangbalkot kaniak ti nakair-irut a ridep.

Nalukagak iti maysa a tagainep.

Kampay idi nga adda natiliwko a marisan a bullilising iti uneg ti arubayanmi iti Marikina.

Nagtalawataw ti bullilising, kasla napaksuyan, kasla gumawgawa, kasla mabisin.

Adda ti marisan a bullilising iti asideg ti rebulto ti Birhen nga agguguardia iti kamasetasan a minulaak idi  iti nagduduma nga iskarlatina nga itan ket kasla metten luppo ti ubing dagiti puon dagitoy. Agsasallupang dagiti maris a mangpaspasantak iti aglawlaw ti Birken. No dadduma ket araken dagiti kulibangbang dagiti sabong, kas itay malem. Adda gargari ti sala dagiti kulibangbang ket iti panangapiras ti pul-oy kadagiti bulong ken petalo, natimudko ti umel a musika ti nakaparsuaan. 

Inasitgak ti marisan a bullilising. Intag-ayna ti sippitna ket insublina ti panangmirak kenkuana.

Nagsagawisak, kas panangtulad ti sagawisiw dagiti billit.

Saan a nagkuti. Inaprosak. Saan a nagkir-in.

Inakupko iti nakapadsuanna sako sinakruy.

Nakipinnerreng ti bullilising kaniak ket iti pagsasao dagiti billit, kinunana, “Isublinak iti balay dagiti tumatayab, iti lengguahe dagiti billit, iti balay ti kararuami.”

Nalabaga dagiti mata ti marisan a bullilising, kasla mata ti kalkalpasna a nagdung-aw. Iti iking dagiti matana, adda lua a tumtumbog sadiay.

Inarikapko ti barukongko idinto a ti makannigid nga appupok ket sisasakruy iti tumatayab. Pagammuam, nagkanta ti bullilising.

Umuna iti nakasingsinggit nga ayug, sa idi kuan ket dallot dagiti pimmanaw kadagiti umok, iti daga a nakamiraan iti umuna a silnag ti aldaw. Mayepyepak iti kanta ti tumatayab.

Napukawko ti simbeng ti panunotko iti pannakayepyepko: adda di masinuno a pannakaabbukay ti riknak .

Nalagipko dagiti di mabilang iti ramay a martsa ken demonstrasion nga intarayak kalpasanna iti naaddaanak iti gundaway a pumanaw iti Filipinas. Saan laeng a siak. Adukami a nakipinpinninget. Ngem mabannog met ti bagi. Mapaksuyan met ti panunot.

Ingngatok ti makannawan nga imak, nakagemgem ti gemgemko, ket pinasurotak ti ayug ti billit. Tumaytayab man agdarepdep iti waywayas, ikarselmo ket lumdaang.

Kinitak ti agpang ti Espania manipud iti Welcome Rotunda ket iti mugingko ket dagiti barbed wire iti Mendiola ken dagiti sangabatalion a soldado ken pulis iti dalan nga agtunda iti Malakaniang.

Makitaka a nawaya, inkantak iti panunotko. Nakangato pay laeng ti gemgemko.

Iti apagapaman, nagpukaw ti marisan a bullilising iti appuppok. 

Nagbalawak.

Sumarsarin ti raya ti init iti iddak.

Nalagipko ti ubing a bullilising a ginatangmi iti dalan idi aggapukami iti eropuerto ti Ninoy International manipud Nueva York.

Impapilit ti buridekmi ti pananggatangmi iti ubing a bullilising. Nakatangkal daytoy, kawayan a tangkal a napinturaan iti maris ti bullalayaw.

Kantaakto, inkarina. Ken diak baybay-an. Kankanyonto a pakpakanek iti bird seed. Tapno dumakkel.

Ingatom ti imam ket isapatam, kinunak kenkuana iti Ilokano.

Ingngatona ti imana. Ikarik ken isapatak, kinunana.

Isapatam a dika aging-ingles tapno maawatannaka ni Lilangmo.

Isapatak a diak aging-ingles tapno maawatannak ni Lilangko.

Isapatam nga agilokanoka a kankanayon tapno maawatandaka dagiti kakasinsinmo.

Isapatak nga agilokanoak a kankanayon tapno maawatandak dagiti kakasinsinko.

Agis-isem latta ti bumalayko.

Idi rabii, kinablaawanna pay ti tumatayab iti “Good night, sweet dreams, baby bird.”

Umuna nga aldawmi iti pagilian. Lima a tawen a dikam nakaadak iti ili sipud pay pimmanawkami tapno birokenmi ti kanta ti bullilising iti tawami. Kalgaw ket sumarut ti bara ti lubong iti mangrikrikna a barukong, sa iti madagaangan nga utek.

Naggapukami iti Nueva York a nangisuruanmi iti bumalayko. Kaduami a nagawid ti aglima a tawen a buridekmi.  Saan a simmurot dagiti dua a kakaenna. Addaandan iti trabaho.  Ken ti agdadata a kinapudno: awanen ti subliananmi, kunkunada. Ditoykamin a nagapon, ditoykamin a kumayabkab, innayonda pay, iti aglalaok nga Ilokano ken Ingles. Iti panagdakkelda, impagpaganetgetko ti panagilokanoda. Masursurodanto ti Ingles iti eskuelaan, kunak idi. Ket agpayso. Iti trabahoda idiay Nueva York, masapulda ti Ilokano.

Kastoy amin ti pakarikutanmi a nagannak a nagtalawataw iti sabali nga ili. Sabali a pagilian, kunak koma, ta dayta ti umiso: sabalin a pagilian ti nakaisadsadanmi ket sabalin daytoy nga uniberso.

Sabali a panagsao.

Sabali a panagtingiting kadagiti bambanag.

Sabali nga aglawlaw.

Sabali a panagwaywayas, sabali a panagkalkallautang.

Kas kadagiti bullilising, kadagiti amin a tumatayab a makabael a mangkarit iti law-ang.

Ken sabali met a panagapon.

Wenno panagsubli, uray iti apagapaman.

Kas kadakami: siak, ti bumalayko, ken ti buridekmi a Nasudi a paggaayatmi a makasursuro iti Ilokano.

Ngem ita a bigat, kadagiti pantok ti kabambantayan iti lugarmi iti Marikina, adda kasla angep a mangkagkagay kadagiti bakrang ti maikuadro a ladawan iti daya.

Ti eksena kadagiti kabambantayan ket kasla maysa a batalion dagiti guardia nga agkikibin ken agmarmartsa a mapan iti awanan-nagan a dangadang, kas iti ladawan ti kabambantayan ti Montaniosa no addaka idiay Laoag ket sirsirpatem ti sisingisingan ti init iti ubing a bigat.

Minatmatak ti naikuadro a ladawan. Picture perfect, kas iti imahe ti Jamestown wenno Williamsburg idiay Virginia wenno ti suburbs ti Nueva Jersey.

Wenno dagiti bantay iti New Mexico a kumamang iti Arkansas.

Wenno ti agsasallabay a bambantay iti Honolulu a kumamang iti Tantalus Point tapno dita ket matannawagam ti awan patinggana a nakalinlinak nga umasul a bumerde a taaw a mabalin a kariten a daliasaten ti asinno man a tumatayab. Wenno ti asinno man a bullilising, kas iti bullilising ni Nasudi a dinan kayat a sinaan wenno paturogen ta kanayonna met a sarsaritaan. Wenno kankantaan.

Minatmatak manen ti naikuadro a ladawan iti daya.

Kasla isubsubli met ti kabambantayan ti panagmatmatko kenkuana.

Il-iliwek ti pul-oy nga am-ammok idi ubingak idiay Laoag, sa idiay Isabela idi dumakkelak ket nagtalawatawak kadagiti apongko a baket ken lakay a naghomisted sadiay kalpasan ti gubat gapu iti rigat ti biag iti Pangasinan.

Ni Tatangko ti taga-Laoag, kadagiti kabengbengkagan iti laud ti ili, kadagiti bambantay iti lelennekan ti init nga agtunda iti nalawa a baybay a nagbirbirayan dagiti agmarmaro iti Cagayan, sa iti Isabela, sa iti Nueva Viscaya.

Adu nga agsasamusam nga estoria ti panagdaldaliasat ken panagestranghero ti umapay kaniak ita. Kasla da man laeng agpabpabuya amin kaniak, aggiinnagawda iti eksena iti isipko, aggiinnunna iti atensionko.

Adda dita a nabati ti isipko iti nanumo a taengmi idiay Nueva York, iti

adayo a parte ti siudad. Umuna a taengmi iti panagallaallami. Umuna a nagramutanmi.

Asidegkami kadagiti bantay ken kadagiti pagbengkagan. Ugalik iti bigat ti agpaburek iti kape ket iti hardin iti likud ti balay, sadiay, sadiay a nanamek ti pudot  ti mountain coffee nga agas-asuk. No dadduma, mailiwak iti pandesal a maisawsaw iti kape. Iti maysa a suli, iti sibay ti immulak a kayo ti mansanas nga itan ket mangrugin nga agsabong, ket ti maysa a water fountain nga addaan iti bird seed container. Daytoy ti araken dagiti tumatayab iti kastoy a panawen ti  panagruruting, sa ti kalgaw. Iti panawen ti panagrururos ken niebe, adda latta dagiti maisar-ong nga agbirok iti makan. 

Alaek ti maysa a tugaw iti hardin ket iragpinko nga ukraden ti diario nga itay pay ket naipuruaken ti suplayer.

Lukatak ti diario ket kablaawannak ti pabuya: Maysa a pangen dagiti tumatayab ti agawiden iti naggapuanda tapno rugianda manen ti siklo ti biag ken panagallaallada. Wenno rugianda ti panagallaallada tapno agbiagda.

Wenno gibusanda iti apagapaman ti panagkalkallautangda tapno sublianda dagiti umok a naggapuanda kadagiti panawen a naitani, kadagiti siklo ti biag a nairanta.

Parupa ti damag dayta, malaksid iti kanalbuong dagiti kanion, riple, ken aminen a makaisagut iti pannakaidasay idiay Baghdad, idiay Kabul, wenno kadagiti pay lugar nga aginaldaw-aldawen ti risiris ken rinnupak, sibilian man wenno military wenno asinno ditan a mairamraman iti gera.

Adda dita ti pakaammo nga iti mabiit, no mangabak ti maysa a kandidato iti kinapresidente iti Estados Unidos, pagawidennato kanon dagiti amin a soldado tapno masursuroda manen ti agapon, ti agsubli kadagiti umok a pinanawanda, ti agsubli kadagiti taeng dagiti kararuada.

Napintas a damag, kunak, ngem mangngegko ti kasla koro a panagkayabkab dagiti sangapangen a tumatayab iti diario.

Insimpak ti panagtugawko. Sabado ita ket kukuak daytoy sibubukel nga aldaw. Dominggo ti aldaw ti pamilia—a kayatna a sawen ket ti panagpasiar, panagbilang kadagiti tumatayab kadagiti turturod, ken panagsurnad iti templo ti Namarsua iti sadinno man a lugar a pagturongan dagiti saka. Wenno ti kotse, a kasapulan unay iti lugarmi ta addakami iti lengleng, iti lugar a matantannawagan ti torre ti Ellis Island a nagsadsadan dagiti immun-unan a migrante ngem datao. 

Iti exiloko a biagmi iti Estados Unidos, maysa a ritual dayta: ti yaadayo iti taeng tapno agbirok iti sabali a ragsak, sabali a padas, sabali a kari—aminen ket sabali, nga iti udina ket agkayabkab  met laeng nga agsubli tapno nanamen ti imeng ti idda, ti ulimek kadagiti nakairuaman a sulsuli iti bukod a taeng, ti panangsay-op kadagiti sabasabali a banglo ti mula a rosas a mangal-alad iti bukod a balay. Iti panawen ti panagrururos, agsambuambo dagiti rosas ket agkuritebda a kasla agpauyo. Matay pay dagiti dadduma a puon no di maaluadan gapu iti lamiis ket kasla da agkukutel wenno napuoran.

Ngem no kasta a dumteng ti panagruruting, iti apagdarikmat ket agbanag ti maysa a milagro ket amin nga agkukutel a rosas, mangrugida nga agungar—kas iti panagungar ti lubong ti kada agsapa, ket iti di mabayag, agbusel dagiti sanga, santo mangipasngay dagiti busel kadagiti makapabang-ar a maris: nalabaga, rosas, kiaw, naranghita, puraw. Iti panagruruting met ti panagsubli dagiti tumatayab kadagiti sangsanga dagiti kaykayo kadagiti bakrang ti kalkalsada wenno kadagiti siksikigan dagiti balbalay. Asidegkami iti parke ti komunidad ket pangenpangen dagiti bumisbisita kadakami a tumatayab.

Iti malem ket ti paggaayatko a pasamak: ti orasion dagiti aminen a tumatayab a no agkantada ket amak payen a Concerto in D-major ti maysa a Brahms. Wenno Haydn. Wenno ti cololaruta a kantora iti simbaan iti katedral ti Laoag iti misa iti parbangon. Maysa nga anghelus ti kastoy: ti panagsubli ti pinarsua iti sirkulo ti pannakaparsua babaen iti panagkararag ken panagararaw ken panagyaman iti Namarsua.

Malagipko no kua ti pinanawak a dati a biag: ti panagpadik a diak met inringpas. Panagimpapadi, kunak no kua. Pito a tawen a kararag ken araraw ken panagdawdawat iti kaasi ti Namarsua a bendisionannak tapno maandurak dagiti amin a karit ti abito.

Iti kumbentomi iti Baguio, kas pagarigan, sadiay, sadiay a nakitak ti bagik iti maysa a tumatayab a tayab a tayab nga awan papananna. 

Agmulmulaak idi iti sayote iti bakras ti nalawa a kumbento. Kaduak dagiti uppat pay a nobisio, dayta ti obrami iti maysa a tawen a pannakaipupokmi iti nobisiado. No letters. No phones, no nothing. No contact with the family. Amin a surat, adda pinirmaanmi nga adda karbengan dagiti formadormi—ti maestro ti nobisiado a padi, kas pagarigan, wenno ti padre superior—a manglukat kadagitoy a surat tapno masinunuoda a dikami aglablabsing kadagiti nagkaaudu a pagalagadan ti nobisiado.

Kaslakami nakatangkal—pudno a naitangkal—iti maysa a tawen tapno iti udina ket ti panagpaklebmi iti altar tapno iti ritual a panagpaklebmi, ited dagiti padi ti nabendisionan nga abitomi. Ibadomi ti abitomi a siiimatang dagiti saksi. Iti barukongmi ket ti mayukkor a pirak a krus a signos ti pannakidangadangmi iti nagan ti pammati.

Kinitak manen ti diario. Kasla nakaadayon ti tayab dagiti tumatayab nga agsublin iti ania man a lugar a naggapuanda. Walo ribo a milia ti tayabenda, kuna ti diario, distansia a kapada met laeng ti Nueva York ken ti Filipinas a nagawidanmi.

Kinitak ti langit iti dayta a nasapa pay laeng a bigat. Mangliwengliweng ti di maungpot-ungpot a law-ang a kasla agkunkuna, “Agtayabka, agtayabka.”

Nalagipko ti panawen ti nobisiadok ket nakaisemak.

Nagtayabak.

Nalagipko ti panawen ti kinaaktibistak ket nakaisemak.

Nagtayabak.

Nagalipko ti panawen ti panangisapatak ti panagayatko iti pagiliak ket nakaisemak.

Nagtayabak.

Mano a rali ti nangikariak a diakto pumanaw, diakto agtayab, diakto suroten dagiti dana dagiti billit nga umadayo tapno iti sadinno a sulinek ti lubong ket sadiayda a biroken ti biag?

Adda biag ditoy pagilian, kinunak idi. Namatiak iti dayta.

Ket dekadekada a namatiak iti kasta.

Ket dua a rebolusion ti EDSA a pinampandagak dayta.

Ngem sabali itan a pagilian ti agsagsagrap iti ammok.

Iti Nueva York, mangisursuroak iti Ingles kadagiti ubbing a ti umuna a lengguaheda ket Ingles. Isurok ti kayat a sawen ti metapora ken alegoria, ti panagtalawataw dagiti tumatayab, ti panagbirokda iti makan iti adayo a lugar, ti panangsurotda iti siklo ti biag.

Anian a panagbaliktad ti lubong daytoy, kunkunak iti bagik. Kasta met ti ibagbagak kadagiti sabsabali pay a kapada a nagtalawataw manipud iti bukod a pagilian ken iti sabali pay a pagilian.

Adu a panangiyaw-awan iti bagi iti kastoy a pannakaulaw. Brain drain, kunada. Ngem kasano a mapagadalmo dagiti annakmo iti kayatda a karera no ti sueldom laeng a mangisursuro iti Filipinas ti pamaangam? Ditay mabalin a panggatang ti tali a pagbekkel, kuna ti maysa a pagayam.  Diakon saritaen nga inaramidna a talaga ti kasta ngem di met napuruan isu nga ita, agwangwang-it lattan. Napilay ti tengngedna. Ket narengkek.

Diak koma pimmanaw. Inkarik iti pagilian ti panagtalinaedko, kinunak iti bumalayko.

Ania itatta? kuna ti bumalayko.

Ratsadaennak no kua. Pagsasaganadenna. Kasla masinggan nga agbusi ti ngiwatna gapu iti rurodna iti panagduaduak iti panagallaallami. Kaska la tumatayab a di makaidna, kayabkab a kayabkab, patigmaanna a panglais kaniak. Wenno panglais a patigmaan.

Lalo no mabatingtingko ti tambor iti piditpiditna ket kunaek kenkuana, You are politically dumb.

So, I am, but at least I am real, isungbatna. Naingar a kasla antatadul. Kumagat. No tumatayab, sumiplag.

I am giving my share to this Goddamn country, Mr. Patriot. I teach. I teach in an underprivileged public school with not even a decent desk for the teacher. And you, Mr. Politically Correct University Man?

I teach as well, Ms. Ma’am. Pangsarapak kadagiti agsasaganad a kanion iti ngiwatna. Medio agbara ti piditpiditko no kastan ti saritaan. Ikagkagumaanak ti agsurat tapno iti kasta ket adda mainayonko iti sueldok a pangsambot iti kasapulan. Madi kayat ti bumalayko ti umakar iti trabahona. Awan no kuan ti mabati a mangisuro kadagiti marigrigat nga adalan, kunaenna a pangkonsensia kaniak.

I wonder if we can try for two years, kunak. Ti panagpanawmi ti kayatko a sawen tapno mangisurokami idiay Nueva York, siak iti Ingles, ket siensia iti bumalayko. Pagpirpirmaendakon dagiti employer iti dua a tawen a kontrata. 

Makiralralika, ipukpukkawmo ti panagayatmo iti ina a daga, nakipagkamkampoka kadagiti kalkalsada ket sadiay a natnaturogka tapno makikammaysaka iti bileg ti umili. Pinaksiatyo ti mannakaw iti palasio, ngem ania ita? You are leaving this damn homeland, and leaving soon, and serve other people. What a contradiction, Mr. Politically Correct!

You are coming, kunak.

Sumurotak gapu ta pumanawka. That is not even the issue. You started it all, this idea of us leaving this God-forsaken land.

I cannot stand it anymore. Siak daytoy. Pampanunotek ti magatangko nga oras tapno makapagsuratak, tapno maisuratko dagiti kayatko a suraten.

I can stand anything. Ti bumalayko. I might need the dollars when I see them; if not, I do not look for them. No big deal for me.

We need to put food on the table. I am tired of working, and working, and working the whole year round. Siak dayta.

That is what everybody says. Ti bumalayko. You are not worse off.

Ania, agpirmaak iti kontrata wenno ibabawikon?

Do not ask me. Ask yourself.

I am not going if you are not coming.

I am not going to let you go if you go alone, excuse me.

We go?

I do not know.

Are we coming back?

Diak ammo kenka.

Can we try?

Up to you.

Padasentayo. Agsublitayo no saan nga agbalin.

Adda kenka. Kaniak, sumursurotak. Umanamongak iti pangngeddengmo. Ngem dimo kunaen a siak ti nangimula iti panunotmo iti yaadayotayo.

Diak imbaga ti kasta.

O yes, you did not. But you could have said it.

Masapul a makaadal dagiti ubbing.

Ammok dayta.

Ikkanta ida iti pagpilian. Choice. We never had much.

Data kadi ti mangted? Wenno isuda ti agbirok?

Dinak maawatan.

Sure. Dika maawatan. Lawlawagem ti kayatmo a sawem.

Are we coming back to the Philippines?

I said, up to you. Naragsakak ditoy. Ken naragsakak uray sadinno ti papanantayo. Kaniak ket ti panagsusurottayo.

So I sign the contract then. Two years, and then up for renewal. Kalpasanna, ti green card. And then we can freely come home anytime we want. Plus or minus, five years.

            Imparabawko ti sakak iti nagtimbukel a lamisaan iti hardin. Sumingsingisingen ti init manipud kadagiti kabambantayan iti daya. Digosen ti maradiamante a raya ti init dagiti bengbengkag a namulaan kadagiti natnateng. Kasla lusod daytoy a buya, iti barrio a nagdakkelan ti tatangko idiay Laoag, ti barrio a naam-ammok iti apagbiit ta sinippayotnakami ti siudad kalpasanna, ti dakkel a siudad a masapul a sursuruam manen ti dila kadagiti sabali nga uni, sabali a timek, sabali nga aweng.

            Maysa a tumatayab ti immasideg kaniak. Daytoy a tumatayab ti kankanayon nga agpalpalama iti maregmeg.

            Nagturongak iti kusina tapno mangaramidak iti toast.

            Rumekek ti iking ti toasted bread sako ipuruak iti sementado a parte ti hardin. Idiayto nga araken ti tumatayab ti maregmeg a pagliwliwaak met a buyaen.

            Nagbalinen a ritual daytoy—maysa a ritual iti bigat.  Kasla seremonia ti maysa a nagkalkallautang a mangmangted iti asi iti sabali pay a nagkalkallautang.

Wenno sagrado a salamangka.

            Dua a ganggannaet ditoy a lubong—maysa a tao ken maysa a tumatayab a pinagsarak dagiti aksidente ti biag. Ket iti pay Nueva York! Maysa ti mangididiaya iti maregmeg, maysa ti agur-uray iti maregmeg. Iti daytoy a seremonia, dimo ammo no sinno ti nagasgasat. Ngem ammom: agpadada a mangmangted, agpadada nga agdawdawat. Ti tumatayab iti maregmeg, ti tao iti ragsak manipud iti buya ti nakaragragsak a tumatayab.

            Kalpasanna ket timmayab ti tumatayab iti garahe ket iti maysa a panagkibaltangna, naisalat ti payakna iti maysa a giwang ti sari ti kayo nga alad.

            Mayat ti kulibagtong ti tumatayab. Ngem kaskasdi a naisalat iti sari ti alad. Immasidegak. Nagluluken ti bagina idi makitana ti imak. Nagsardeng nga agkulibagtong. Diak ammo no iti buteng wenno iti ayat ngem kasla nagkurob. Wenno nagpakumbaba. Wenno nagyaman gapu iti tulong manipud kaniak.

            Inikkatko iti pannakaisab-itna sako kinasao: Sika ti bullilising a tayab a tayab. Lalaingem ti agbirok iti pagbiag.

            Nangngegko ti bagik.             Nangngegko ti timekko. Ammok a saan a para iti bullilising ti ibagbagak.

            Dika makaturog, ala, kuna ti bumalayko. Good morning.

Adda idiay Nueva York ti espirituk, insungbatko. Indiayak ti kapek kenkuana.

Inawatna ti mug nga ‘I Luv NY’ ket simmimsim.

Nakaturogka a nasayaat? inimtuodko.

Nagpudot, kuna ti bumalayko.

            Adda maysa a tumatayab nga immasideg iti ayanmi. Nasileng ti dutdotna ken kasla di mabuteng. Nagbatay iti aguy-uyaoy a sanga ti bayawas nga immulak idi umuna a tawenmi ditoy Marikina. Nabayagen daydi, agduapulon a tawen, idi agsursuro pay laeng a magna ti maikaduami ket agsursuro pay laeng nga agbisikleta ti inaunami. Itan ket addan bukodda a biag iti Nueva York. Saandan nga ubbing a tumatayab a makasapul pay laeng iti maregmeg wenno umok wenno panagapon iti rabii.

            Adda bird seed nga inyawidko manipud Nueva York, kuna ti bumalayko.

            Riingem ti buridekmo. Isuna ti pagipuruakem. Kaykayatna dayta. Siak dayta.

            Adda iti nakatangkal a billitna, iti beranda. Daytay ginatangtayo idi kalman iti eropuerto. Kasarsaritana.

            Ania a lengguahe?

            Ilokano. Di met kasta ti kontratayo idi gatangem? Imbagam a di ammo ti tumatayab ti agingles.

            Ket?

            Salsaludsoden ti buridekmo ti nagan ti tumatayab. Itattay pay.

            Nagimbentoka koma lattan.

            Kayatko nga isuna ti mangpanagan.

            Adda insingasingmo?

            Diak makapanunot. Tweety bird laeng ti ammok. Ngem dina kayat. Saan kano nga Ilokano.

            Kayatko pay ti kape.

            Talk to your daughter. Yalaanka iti kape.

            My bird is sad, sad, sad, impukkaw ti buridek. Malidlidayan ti bullilising, mama.

            Of course, kuna ti bumalayko.  Of course, it is sad.

            Nalag-an ti panagsaoda, adda karinio iti timek ti buridekko. Kasta met nga adda sadiay daytay nabaliwegweg a panagpampanunot. Wenno nadakiwas a panagis-isip.

            Mama, diak kayat a naliday ti tumatayab.

            Ikkam iti makan.

            Dina kayat ti mangan.

            Ania ngarud ti parikutna?

            Dina kayat ti aggaraw, mama. Kakaasi, mama. Adda danag ti timek ti buridekmi.

            Kaslaak dumdumngeg iti maysa a primary election dagiti agngayangay a president iti Estados Unidos.

            Kasaritam. Ibagam a saan nga agliday.

            Kasarsaritak. Madi latta. Nakaragragsak idi kalman.

            Saan a mabasin?

            Dina kayat ti mangan, mama. Uray no subuak.

            Iruarmo, iti hardin.

            Makita ti pusa.

            Adda iti tangkal.

            Mabalinko nga iruar?

            Iti hardin.

            Ngem naliday latta, mama.

            Then set her free. Ikkatem iti tangkal, isublim iti kabambantayan, kadagiti bengkag, iti law-ang, iti tangatang.

            Awanen no kua’t tumatayabko.

            Dayta laeng ti pamuspusan. Isu a naliday ta di makaawid kenni mamana. Sika, kayatmo, dika makaawid kenni mama?

            Saan, no! no!

            Pues, ruk-atam ti bullilising. Kakaasi. Siguro birbirokenna ti mamana. Siguro birbiroken isuna ni mamana. Siempre, naliday ta dina makita ni mamana.

            Mama, awan no kua’t pakpakanekon iti bird seed.

            Kayatmo nga agliday ti mama ni bullilising?

            Kayatko ti tumatayab. Kayatko a taraknen.

            No dimo kayat nga agliday ti bullilising, ruk-atam. Makitam, naragsakton.

            Sapsapulen ti bullilising ti mamana?

            Sapsapulen ti bullilising ti mamana.

            Kas kenka?

            Kas kaniak.

            Kas kaniak?

            Kas kenka.

            Buridek ti bullising, mama?

            Buridek ti bullilising.

            Kas kaniak?

            Kas kenka.

Ruk-atak ngaruden?

Ilokano ti bullilising, mama? Ti buridekmi. Kayatna a siertuen nga umno ti desisionna a ruk-atanna ti bullilising.

            Ilokano ti bullilising ket birbirokenna ti Ilokano nga inana. No agsarakda, agsaodanto iti Ilokano dagiti tumatayab.

            Nalaingak nga agilokano, mama?

            Naawatam ti bullilising, di kadi?

Diakon nangngeg pay ti saritaan dagiti aginak.

            Immangesak iti nauneg. Ngumatngaton ti init. Adda pul-oy a mangap-apiras kadagiti bulong ti kaimito nga immulak met laeng. Iti abay ti kaimito ket ti golden coconut nga immulak idi awan pay naipakder a balay iti lotemi. Adu dagiti aguy-uyaoy nga umok kadagiti palatang ti niog. Nakaadayon dagiti a nagpayaken a tumatayab.

            Immangesak iti nauneg.

            Iti panunotko ket ti panagkayabkayab dagiti nagpayaken a tumatayab.

            Lagipek ti sumungad a panawen: isuratkonto daytoy a padas. Aramidek a daniw, inkarik iti bagik. Isurokto kadagiti adalak iti pagilian a nagtalawatawak.  Uray isuda ket bullilisingda met a tumatayab, nga agsirsirmata a tumayab.

            Kas iti buridekmi nga ubing a nangruk-at iti buridek a bullilising.

                                       

                                                -GIBUSNA-

Hon, HI/Agosto 8, 2008