Ayat iti Panawen ti Ariangga

Ket iti dangadang a lumtuad dagiti agibit a karasaen, dagiti nakapatig a karasaen, dagiti pimmurawen a karasaen. Ket iti dangadang, agsublinto ti kararua ni Ina Wayawaya, lugananna ti kararua ti kada kaputotan, parmekenna dagiti nakem a sinabidongan dagiti puraw a bannawag ken puraw a malem ken ganggannaet nga angin, tagikukuaenna manen dagiti panunot ken anges ken tagainep dagiti annak ti ili ken pagilian. Ket iti dangadang met nga agsubli dagiti Bannuar, mabuniaganda amin iti sirok ti latok, masaka amin dagitoy iti barukong ken sellang ken panagal-al ken panagalimpatok iti katengngaan ti aldaw ken katengngaan ti rabii, iti katengngaan ti gawat ken tig-ab tapno mapasamak manen ti panagdara ti ubing nga init ken ti kabus. Agtedted ti ubing a dara iti antigo a talon dagiti darepdep ni kinawayawaya ket amin a makamurmuray, amin a makariing, asaenda dagiti tadem, iwanaswasda dagitoy iti estranghero nga angin ket sulnitanda amin a kararag dagiti lumlumoten a dios ti kinalinteg. Iti dangadang agsubli met ti kulibangbang a mangikot kadagiti lagip, tagikukuaenna ti sardam ken ti kaltaang, riputenna dagiti darikmat tapno maipasngay ti balligi, tapno matungpal ti tagainep, tapno manen ken manen ket mangngegan dagiti lallay ken duayya a mangirakurak iti wayawaya, mangipakdaar iti pannakatungpal ti naimbag a damag iti ngudo dagiti daraan a tadem.

- Prologo ti Dangadang



1. Estranghero

Inlukat ni Bannuar ti kurtina ti tawa ti eroplano ket manipud iti ere ket nasaksianna dagiti nalidaw a silsilaw nga aggilapgilap iti daga, kas kadagiti kulalanti nga ay-ayamenda idi kenni Ka Laya iti barrio a nakaisadsadanda iti Kailokuan tapno sadiay, iti naariangga nga ulimek dagiti maulupitlupit iti gimong, iti natalinaay nga ariangga dagiti nakem a makariing kadagiti inhustisia ti biag, sadiay, sadiayda a makasusuroda kadagiti wagas ti pannakidangadang iti nagan ti kinalinteg.

Ket nakasursuroda. Sinursuruan ida dagiti umili. Nakasursuroda no kasano ti mangayat nga awan labas, ti mangipateg iti sapasap, panagipateg a saan nga abstrakto no di ket agburayok nga aggapu iti isip, iti nakem, iti lasag, iti paulo dagiti daniw iti inaldaw-aldaw a pannakidangadang iti biag.

Malagipna dagiti a rabii a managpabus-oy, dagidi rabii a nakawaywayas ti panaginnala ti sipnget ken lawag, ti panaginnala ti pul-oy ken bulong, ti panaginnala dagiti bituen iti tangatangda. Immisem ni Bannuar. Nagburayok iti kaungganna ti maysa a ladingit a paggaammona unay.

Nagkidem, ket iti sirmatana, umis-isem ni Laya—ni Ka Wayawaya—agay-ayab, makisasao kenkuana. Nabengbeng dagiti kiday ti balasang a kunam la no sadiay ti paglemlemmengan dagiti amin a palimed ti Tignayan a pagkamkamenganda a dua. Saan a pumanaw dagiti nasam-it nga isem kadagiti naamo a matana. Ket ti agong a natundiris, kasla man laeng agderraas a payaw, dagiti payaw a nakipagmumulaanda a kaduada dagiti makipagrikrikna iti ilunglungalongda a panagbalbaliw iti gimong. Dagiti payaw iti dayaen ti Kailokuan, dagiti nakatangtangig a payaw dagiti kakabsat nga Kalinga, dagiti kakabsat nga Yapayao, dagiti kakabsat nga Ifugao—dagitoy ti malagip ita ni Bannuar ket agsubli ta agsubli kenkuana ti nakaam-ames a lagip nga uppat a tawen nga intartarayanna.

Nangibbet iti nakaun-uneg a sennay.

Laya, kinunana, Laya.

Ka Wayawaya, kinunana iti nababa a timek nga isuna laeng ti makangngeg. Laya, Ka Wayawaya.

Iti sipnget, binirokna ti naisem a rupa ti kaayan-ayatna, ti naamo a rupa ti maysa a parsua a nangipadulinanna kadagiti buteng ken turedna, kadagiti pigsa ken kapuy ti pakinakemna, kadagiti paulo dagiti daniw a sursuratenna. Ta mannaniniw isuna ni liday ket ita, iti daytoy a panagawidna, kayatna nga ikur-it dagitoy a liday, nagananna, sangnguenna. Kayatna a saanen nga agtaray pay, a saanen nga agkamang pay iti estranghero a lugar, iti lugar nga adayo kadagiti lagip. Kayatna ti agtalinaed iti eksena dagiti nadara a lagip.

Binarkesan ti riknana ti nagduduma a ladingit.

Kas iti ladingit ti ipapanaw.

Kas iti ladingit ti panagsubli a dimo ammo no sadinno ti pagsubliam.

Inkeddengna ti agsubli iti daga a nakayanakanna. Awan amad ti yaadayok, kunana, awanan bugas, awanan kaibatogan. Nagbabawi no apay a pimmanaw.

Itay pay nga inanunsio ti piloto ti dandanin pannakikammaysa ti naglugananda iti daga a nakayanakanna. Sinabat isuna ti pamiliar nga eksena: ti panaginnagaw ti sipnget ken lawag.

Kastoy nga eksena idi pumanawak, kinuna iti bagina. Kastoy met laeng nga eksena idi agawenda kaniak ni Ka Laya ken ti bunga ti ayan-ayatmi. Awan, saanda a naikkan iti gundaway tapno masaksianda met koma ti baro nga agsapa kalpasan ti panaginnagaw ti sipnget ken lawag.

Nagkidem.

Iti isipna ket ti ladawan dagiti adu a panaginnagaw ti sipnget ken lawag iti biagna. Iti ili a naggapuanna. Iti ili a nagkamanganna. Kadagiti il-ili a nagtaltalawatawanna. Kadagiti dandaniw nga awan pay iti papel ngem addadan iti barukongna, iti panunotna.

Aginnagaw ti sipnget ken lawag idi panawanna ti pagilian kalpasan ti pannakaikkat ti presidente a mamati maysa laeng a karnabal ken pelikula ti panagidaulo. Nakatugaw idin ti baro a presidente a nagkari a dinanto tultuladen dagiti barrairong ken tulisan. Ketdi, dalusanna ti gimong, ket dinanto ipalubos a mamulitan ti dayawna a dayaw met ti natakneng nga amana.

Nagdengngeg idi ti bitla ni baro a presidente. Aginnagaw ti sipnget ken lawag idi ibagana dayta, iti Luneta, iti sango dagiti riwriw nga umili a napan nakipagragragsak iti balligi ti presidente a minolde dagiti pantasia ti pelikula.
Nagdengngeg ni Bannuar—ngem saan a namati.

Kaduana ni Laya, isuda a dua iti Luneta, kinaandingayda dagiti umili a nagkunkuna, iti pukkaw a kasingin ti balligi ti kaaduan, Erap, Erap, Erap para kadagiti marigrigat!

Ulimek laeng ti adda iti baetanda, isuda ken ni Laya iti dayta a sulinekdagiti sibibiag a panagsaksi iti pakasaritaan a maisurat iti nagan dagiti umili. Ulimek a pakabuklan ti nagsasamusam a kita ni ayat. Ti ayat para iti bukod a bagi. Ti ayat para iti sabali, iti kapada, iti kadua. Ti ayat a para kadagiti awanan ressat a tagtagainep maipapan iti nainkalintegan a biag—ti nalinteg gapu ta nadur-as ken nadur-as gapu ta nalinteg a biag—para iti kaaduan no di man iti sapasap.

Ket napasamak ti baro a rinnupak: umili kontra kadagiti mangidaddadanes.

Isuna ti maysa kadagiti immuna iti santuario ti Birhen iti EDSA. Saan, duada kenni Laya.

Mangisursuron idi ket iti dayta a rabii a di impalubos dagiti senador a luktan ti enbelop a naggianan ti ebidensia tapno mapaneknekan ti kinabalangkantis ti presidente a nangikari iti awan mulitna a panagayat iti pagilian, nagmartsada manipud iti kampusda iti Unibersidad, dinagasda dagiti burgis nga agad-adal iti dua pay a pagadalan iti Katipunan, ket manipud dita, tinayengtengda ti C-5 tapno masalpotna ti santuario ti Birhen a nagkutaanda, kaduada dagiti umili, kaduada dagiti soldado, kaduada dagiti tagainep ken buteng ken kararag, ket iti tallo nga aldaw, kalpasan ti tallo nga aldaw, maulit manen ti pakasaritaan ti naliday a pagilian, ti di pay nalpas a pagilian.

Iti maikatlo nga aldaw, nagsapata ti babai a pangulo, ti maikadua a babai a pangulo. Mumalem kadin idi, sinaludsodna iti bagina? Aginnagaw kadin idi ti sipnget ken lawag?

Adda gita iti dila ti babai, kunana ken ni Laya. I do not trust her. Convent-bred, ha! The nerve, the pretensions. I should know.

Pinisi ni Bannuar ti pandesal ket intedna ti kagudua kenni Ka Laya.

Adu dagiti karasaen iti palasio, kinuna ni Ka Laya. Nakadalungdong iti tubao a nalabbasa nga adda garitgaritna a kiaw ken asul ken berde ken nangisit, ti maris dagiti aglalaok a riknana para ken Laya, ti kakaisuna a Ka Wayawaya iti biagna. Ti kiaw, kunana, kas iti maris a paggaayat ti umuna a babai a presidente a nangbarayuboy iti oportunidad ti demokrasia a naited kenkuana. Ti asul, kas iti maris ti awanan mantsa a birhen a nayanak nga awanan iti basol a tawid. Ti berde, kas kadagiti minuyongan a no agbunga ket agruruoy. Kas kadagiti agbalin a bunga ti ayan-ayatmi a tinenneb ken tentenneben dagiti dangadang iti kalsada, kadagiti rali, kadagiti agsasaruno a martsa tapno maipinget ti kalintegan dagiti umili.

Naggaraw ti tubao ni Laya ket nagparang ti naparammag a kiaw a naigarit iti laylayan ti ulay, ti pannakapanio dagiti kakabsat iti Kamindanawan, ti ulay a nagbalin metten a praktikal a dalungdong dagiti aktibista iti Kamanilaan. Kiaw ti umuna unay a babai a presidente, kunana. Maris ti signos ti umuna unay a batibat a pinaglangada nga ayat iti naunday a panawen. Kiaw met ti umuna unay a dangadang dagiti umili, pannakidangadang a baruyboyen ti dadaulo nga addaan met iti amarilio a gagem.
Ania met ti kolor daytoy baro a presidente a nangtawid kadagiti sakripisio a dara dagiti umili, sinaludsod ni Bannuar iti nakemna.

Addadan iti adayo. Nalpasen ti sapata.

Addadan iti pedestrian lane iti EDSA, iti sango ti monumento a mangipakpakdaar iti naidumduma nga ayat dagiti umili iti pagilian, iti daydi umuna unay a naikappiaan a rebolusion a namuonan kadagiti adu unay a kita ti naisisiasi nga ayat, ti kinadangkok nga aglanglanga nga ayat, ti kinaranggas nga aglanglanga nga ayat, ken ti batibat a pinaglanglangada met nga ayat. Naunday a panawen, kinuna ni Bannuar. Naunday a panawen.

No koma laeng adda am-ammok a mannamay, nabayagen a tinamayko daytoy a babai, kinuna ni Ka Laya, umis-isem.
Siakon ti tamayem tapno kankanayonakto latta nga adda iti dennam, kinuna ni Bannuar.

You with your bourgeois love. Kineddelna ni Ka Laya ni Bannuar.

Adda sabidong kadagiti ruot nga ar-araben dagitoy a karasaen iti panawen ti lenned, kinuna ni Bannuar.
Kasta kano met ti mannamay. Agarab iti ruot iti panawen ti sellag. Ni Ka Laya.

Adda sabidong kadagiti antigo a narra ken algarrubo a manglinlinong iti palasio. Ni Bannuar. Mariknak dagiti managperdi a puersa.

Metaphysics, metaphysics, kinuna ni Ka Laya.

Adda sabidong kadagiti isem dagiti nakapatig a mangliklikmot iti pangulo. Ni Bannuar.

Siak met ti agpugto, kinuna ni Ka Laya. Adda sabidong iti karayan a nabuyok a mangig-igid iti lugar a pakainawan dagiti kari ti pangulo. Iti daytoy nabuyok a danum a nakalipaten iti kayat a sawen ti après ken panagayos, ditoyto a mangipaanod dagiti ubbing a lallaki ti bangka a papel a nakaisuratan dagiti tagainepda. Iparadanto ti baro a pangulo dagitoy nga ubbing a lallaki. Pagkarianna ida.

Dikayonton mangan iti ittip, babbarok, kunaenna.

Malanitanton dagiti bibigyo, annakko, kunaenna.

Saanton nga agsaraaw dagiti boksityo iti agsapa ta maturogkayonton a sibubussog, dakayo amin nga annak ti ili, kunaenna.
Agiddakayonto kadagiti pagturogan a mangidatdatn iti nargaan a turog, iti makapaungar a ridep, ti pagturogran a naarkosan kadagiti lalat dagiti karasaen, kunana.

Ket iti sabsabot ti ulo dagitoy a karasaen, ditoy, ditoykayonto nga uminom iti arak, lumidok iti arak ni imnas, ni dur-as, ni pannakapnek.

Ikarik.

Ikarik ken isapatak.

Ikarik ken isapatak a diakto agungar iti sabali a biag no diak matungpal dagitoy a balikas.

Agpalakpak, siempre ti tallaong, nga adu kadagitoy ti kasingin dagiti karasaen.

Nagplastar ni Bannuar. Immuestrana ti kannigid nga imana iti sangona, iti nibel dagiti matana. Pinormana ti ima a kas paltog, ket kinunana, Ping, ping, ping.

Puntaak ti nagbaetan ti mata ti karasaen a rumrummuar iti agkalkalawakaw a ngiwat ti baro a presidente, inlastogna iti kaayan-ayatna.

Tirador, kinuna ni Laya, sa nagkatawa.

Isu a siak ti inayatmo. Gapu ta nalaingak a tirador.

Phallic argument. Patriarchal fallacy number one, your honor.

Kineddel ni Laya ti bakrangna, nakapimpino a keddel.

Tinukmaanna ti ima ti kaayan-ayatna ket inagkanna. Siiimatang dagiti aktor iti umuna unay a rebolusion dagiti umili, kadagiti agnanayon a muestrada iti dayta a monumento ti kinabannuarda.

Nagkidem manen ni Bannuar ket nilagipna ti rali a nakaarestuan ni Laya.

Dayta ti rugi ti amin.

Ka Wayawaya, kinunana. Laya, Laya.

Nagkidem ket binay-anna a layusen ti riknana dagiti naladingit a lagip, dagiti naragsak a lagip, dagiti awanan-naganda a lagip.

Nanglagip. Linagipna dagiti adu a sennaay ni ayat.

Ti panagkatangkatangna iti agarup uppat a tawen.

Ti pannakaisadsadna kadagiti estranghero a lugar dagiti estranghero met laeng nga agindeg a kas kenkuana.
Ti pannakaipalladawna iti lugar dagiti migrante nga agbirbirok iti kaipapanan manipud iti duadua, buteng, darepdep.
Iti lugar dagiti kapada nga umili a di kaano man binalbaliwan dagiti estranghero a galad ken panirigan.

Iti lugar met laeng dagiti kapada nga umili a mangibain iti sulinek a naggapuanda, a nakalipaten iti pagsasaoda, a saanen nga agsubli iti ili a naggapuan tapno suknalanda koma dagiti sagrado a disso ti panakipagilida.

Naganunsio manen ti piloto. Dandanitayon, kunana. Welcome to the Ninoy Aquino International Airport. Welcome to the Philippines.

Winanawanan ni Bannuar ti agsaknapen a sipnget.

Laya, kinunana. Ka Wayawaya.

2. Sariugma ni Ina Wayawaya

Nangrugi ti amin iti tagtagainep. Maysa a batibat a tagainep nga awanak iti sukal.

Kampay idi a dagiti kabus ken sellag ken lenned ken bannawag ken agmatuon ket maidasar a pammigat kadagiti dulang a nabayagen a kaing-ingas ti saraaw.

Kadagiti dulang a nabayagen a di nakaangot iti lanit.

Kadagiti dulang a nabayagen a di nakangngeg kadagiti karaggak dagiti ubbing nga aggiinnunna nga agtig-ab.

Kadagiti dulang a nabayagen a di nakangngeg kadagiti kararag ti panagyaman dagiti mapmapnek a nagannak.
Sipud pay idi ken aginggana ita, kinuna ni Bannuar.

Isuna ti Bannuar a nagtalawataw.

Ti nagtalawataw nga anak, ama, umili.

Ti nagtalawataw a mannaniw.

Kasasaona ti bagina iti maysa a tagainep.

Adda isuna kadagiti muyong iti sakaanan dagiti natangig a bantay, sa kadagiti dissuor kadagiti luglugar a di maad-adakan ti sariwawek a tao, sa kadagiti baresbes nga agubbog kadagiti kasamsamekan santo agkurno nga agtunda iti matris ti baybay.
Kitaen ni Bannuar ti aglawlaw.

Agtirtiritir dagiti muyong gapu iti saraaw.

Agpapauyo dagiti dissuor gapu iti panagtalapuagaw dagiti nalamiis a danum.

Agdudungsa dagiti karayan gapu iti pannakapukaw dagiti après ken lames ken dagiti sumuko iti subukan.
Manipud pay idi punganay aginggana kadagitoy a panawen dagiti awanan nagan a panagallaalla tapno mabirokan dagiti agpukawpukaw nga ugaw kadagiti makan, kinuna manen ni Bannuar.

Binilangna dagiti ramayna: aguppat a tawen a dina sinublian ti daga a pinanawan. Aguppat a tawen a panaglangan kadagiti martsa ken rali ken ariangga iti Mendiola, iti Ayala, iti Roxas Boulevard, iti Welcome Rotunda.

Ti ariangga ti dangadang ti kailiwna.

Ti ariangga ti Tignayan nga adda iti puso ken isip dagiti umili a makipagmartmartsa tapno maipukkawda dagiti an-anek-ekenda iti kalsada, iti publiko, iti Plaza Miranda, iti Roxas Boulevard.

Kinitana manen dagiti naidasar a pammigat: ti kabus a bulan, ti lenned a bulan, ti mababain a bannawag, ti bulastog a sipnget, ti agsiuman a lawag, ti malislisayan nga agmatuon—amin dagitoy ket nailaoklaok kadagiti nabanglesen nga innapuy a naidasar iti tallo a dulang, numero tres, daytay bilang ti nasantuan a panaglak-am.

Linawlaw dagiti kuttongi nga ubbing dagiti dulang.

Rumkuas dagiti paragpagda ket sumarot kadagiti basar a kawayan a nabayagen a di napasileng, kadagiti diding a tinidtid a bulo a nabayagen a di nakangngeg kadagiti samiweng, kadagiti pagbagasan a nasingdanan iti baredbed a manto dagiti agminatay.

Anged-angedan dagiti ubbing, ket agpangato nga agpababa ti angedda. Nagtitimbukel dagiti nangisit a matada a kunam la no mata dagiti musan a nabayagen a di nakakita iti manok a kurimaongenda.

Agbubussog dagiti boksit dagiti ubbing: kadagitoy agsarsaraaw a boksit nga agindeg dagiti bisin. Ditoy nga agar-arapaap dagiti kullapit nga ubbing iti naimas a pannangan, iti nalabon a pannangan.

Tamboren ti maysa nga ubing a kaing-ingas ti Santo Nino ti boksitna ket kunaenna, iti boses a nasinggit, boses ti awanan gaway, mabisbisinan, Siak, siak ti Santo Nino a patron ken dios ken salakan dagiti malislisayan.

Agmulagat dagiti sabali pay nga ubbing, rungiitanda ti karuprupa ti ubing a dios, sada kunaen, Ay, kunam sa! Saraaw ti adda iti tianmi!

Adda ni Bannuar iti tangatang a mangkikita amin kadagitoy.

Dina maawatan no addaan isuna iti payak wenno adda bileg dagiti sakana a mangikusay iti dagsen ti bagina tapno mapukaw ti dagsen ket makatayab a kas kadagiti billit ket sarangtenna ti bigat, ti rabii, ti lawag, ti sipnget, ti kabus, ti lenned, ti agmatuon, ti agsapa, ti bannawag, ti sardam, ti dagaang ti amian.

Sarangtenna amin dagitoy, tiliwenna a kasla agtiltiliw iti lames iti maysa nga agay-ayos a lipnok ket ipisokna iti supot, kay iti supot ti ugaw, ket agtayab nga agsubli iti nairanta a panganan dagiti kullapit nga ubbing nga addaan met kadagiti kullapit a tian.

Igamerna amin dagitoy kadagiti gawat ken kisang a naidasar met, sa iti nagao nga innapuy a naluyak ken kalanglanga ti kiraos ti boksit.

Bigat idin, agis-isem ti init iti dayta a panawen ti gawat ken iti dayta a bigat ti tagainep, makikinkinnumpas ti dulang kadagitoy a seremonia iti baro a bigat: ti seremonia ti mabilbilang a subo.

Sursuruen dagiti dulang dagiti ritual ti panaglak-am kadagiti bendision dagiti tudo ken arbis ken bayakabak ken bagyo ken angin ken ginggined ken gawat ken init ken arapaap.

Sursuruen dagiti dulang dagiti antigo a kararag, Degdegam, Apo, ti lames ti daga ken ti taaw tapno manayon ti biagmi iti inaldaw-aldaw.

Amen, inkoro dagiti agsaraaw itan a pinggan.

Amen, kinuna dagiti kasla rurog nga ubbing.

Masaksian amin ni Bannuar dagitoy.

Ket partuatenna ti maysa-dua a binatog iti isipna, dagullitenna tapno maikabesana, tapno iti sipnget a pagbulodanna iti inana para iti agkatangkatang a kararuana, sadiay, sadiay, iti sulinek dagiti kuadrado a sipnget nga ikur-itna, Siak, siak ti ama dagiti sipnget a pinanawan ti lawag. Ket inayonna, Siak, siak ti ama ti sipnget a kamalala ni ayat ket sika, sika ti ina ti lawag nga agsiuman iti sipnget. Wenno sika, sika ti lawag a pinanawan ti sipnget.

Maysaak a metapora, kunana, kas iti metapora nga adda kadagiti sipnget ken lawag, kadagiti panaginnagaw ti sipnget ken lawag, kadagiti kabus ken sellag ken bannawag ken lenned.

Siak ni Bannuar a pimmanaw tapno agsubli iti ili, pumanaw tapno agkawili a mangisagut kadagiti amin a dandaniw ken sarsarita maipapan iti panaginnagaw ti sipnget ken lawag kadagiti dulang, kadagiti bendahado, kadagiti latok, kadagiti kammet.

Intag-ayna ti makannigidna: uppat a tawen, kinuna. Aguppat a tawen a panaglangan iti dangadang ti ili.

Pagammuan ta iti ngiwatna ket rimmuar ti uloulo ti maysa nga uleg, maysa a nagita a karasaen, kaing-ingas ti palapal nga agindeg kadagiti narukbos a kayo kadagiti maatianan a baresbes. Sadiay, iti gumawgawawa a danum, sadiay nga aguray ti palapal nga uleg, ti karasaen nga uleg, kasla maysa a takiag, sadiay, iti pantok dagiti bulala wenno dagiti nabangsit a bangar a no agiburay iti angot ket agadiwara ti buyok ti rugit ti tao, isu met laeng a kinabuyok nga iti maysa a rali a nakikuyoganna ket imbaberda iti umuna a babai.

Pinaglaokda ti rugit ti tao ken ti narugit a danum.

Impanda kadagiti selopeyn ti naglaok a rugit ti tao ken ti narugit a danum, sada binalon iti martsa manipud iti Welcome Rotunda aginggana iti Roxas Boulevard, iti embahada dagiti imperialista a kinagurgurana, sada nagtunda iti Mendiola a nakapasagan dagiti dua a kakaduana.

Winananawangan ti bala ti barukong dagiti gagayyemna ket nagwaras ti pulbura iti bagisda, sa iti utekda, sa iti pusoda.
Idi kangitingitan ti rinnupak dagiti soldado a para bantay iti patingga ti poder ti Malakaniang ken dagiti umili a mabisbisinan ken inaramid a pimpiman ti kusit a rehimen, impalladawda a kas pallatibong dagiti nakasupot a rugit ti tao nga inkanawda iti narugit a danum.

Iti apagapaman, nagadiwara ti buyok ket iti Mendiola. Ti Mendiola daytay sementado a kalsada nga agtunda iti wangawangan ti sentro ti poder ti pagilian.

Nagsaknap ti makadul-o nga angot, insaknap ti angin a naggapu iti karayan Pasig, ti angin a naggapu iti baybay ti Manila, ti angin a naggapu kadagiti kaiskuateran a nanglikmot iti palasio ti pangulo ti pagilian, ti angin a naggapu kadagiti kumbento a pagkarkararagan dagiti annak ti Mannakabalin, isuda a ministro ti marigrigat ken agtutuok a Mannubbot.

Naadak aminen ni Bannuar dagitoy a lugar ti pagkararagan: ti simbaan ti San Judeo, kas pagarigan, nga adda iti igid ti palasio mismo, a kaduana ni Laya, daydi Ka Wayawaya, ni Laya iti nagtagisugat a lagip ken pusona.

Iti santuario ti Namarsuada nga agkararag sagpaminsan, kas iti maysa nga aldaw a nalpas ti maysa a prayer rally nga indauluan dagiti organisasion ken eskuelaan ti saan a marigrigat a simbaan.

Wenno ti simbaan ti San Beda, sadiayda nga agparintumeng, agunnoy iti bendision, iti taklin, iti inana, iti gasat, iti kinalinteg, iti ayat—adu, adu a panagun-unnoy.

Iti daydiay a duogan a simbaan, sadiayna a natimud ti ulimek nga aggubuay iti barukong, ti ulimek ti pulso, ti giteb ti puso, ti kebbakebba nga awanan nagan. Daytay ulimek ken talinaay kalpasan ti panagalimpatok a kadua ti ay-ayaten.
Addan baro a tao iti saklotko, kinuna idi ni Ka Laya.

Addada iti utit dagiti antigo a tugaw a pagkararagan, iti asideg dagiti benditado a danum a pangisawsawan kadagiti makannawan a ramramay.

Malagipna ita ti ritualisado a panangisawsawna iti kikitna, sa ti pasiraw-itna, sa ti pattungaganna, sa ti tamudona, sa ti tanganna. Kalpasanna ket paggigiddanenna nga iraremna dagiti lima a ramayna iti benditado a danum tapno riknaenna ti bendita iti templo ti sibibiag a Mannubbot.

Makarikna iti lamiis.

Sumarot ti lamiis ti benditado a danum iti pulsona, sa iti sikona, sa iti aglingling-et a kilikilina, sa iti tengngedna, sa iti pispisna agingga nga agtunda ti lamiis iti utek, iti lagip, kadagiti rikna a pagtibnokan ti pungtot ken panagayat: pungtot iti nagan ti pagilian ken dagiti umili; panagayat met iti nagan ti pagilian ken dagiti umili.

Praise the Lord, insungbat ni Bannuar ken ni Laya.

Awan Kristiano a komunista! Inkatawa ni Laya. Adda biag kadagitoy a katawa, biag nga awan patinggana. Iti kuridepdep a silaw ti nakaul-ulimek a simbaan, maanninag ni Bannuar ti sileng ti buok ti ay-ayatenna, ti kinapalangguad ti tengngedna, dagiti agsumbangir a kallid a kunam la no naikitikit kadagiti pingpingna. Dumerosas ti kudilna a lumabbaga, maris dagiti naglalaok a puli a naggapuanna.

Mamatiak iti Dios Ama a Mannakabalin amin! Ni Bannuar, iti nabangag a timek, kas pangtulad kadagiti born-again iti kalkalsada ti Kamanilaan.

Ateista! Ni Laya. Kineddelna ti takiag ti kaayan-ayatna.

Atenista, kunam, saan nga ateista! Agrungrungiit itan. Addada pay laeng iti simbaan ti San Beda ket ditoy, iti ulimek ti awanan-tao a templo ti sibibiag a Mannubbot, ditoy nga impalgak ni Laya ti baro a kapitulo ti biag ni Bannuar a kas mannaniw a mannakigubat.

Iti dangadangda a nagkallaysa, iti basbas dagiti kakadua, iti sirok dagiti pinagikisda nga armas. Iti nagan ti dangadang, ti rebolusion iti nagan dagiti umili a mapadpaidaman, agassawada.

Kadagiti agtutubo ti responsibilidad ni Bannuar.

Kadagiti babbai met ni Laya.

Daniwan ni Bannuar ti amin-amin.

Amin a rikna.

Ti panagibiraatda iti islogan ti martsa, kas pagarigan.

Ti panaggiinnuray dagiti ralista iti pagkikitaan.

Ti pannakapasutsotda iti de-kolor a danum ti bombero tapno al-alisto a makemmeg isuda dagiti pulis ket maideretsoda iti pagbaludan.

Ti panagbalonda kadagiti pagsukatanda tapno kadagiti eskinita a pagkamanganda ket idiay nga agpelles ket apaman a makapagpellesda ket agsublida iti Mendiola, iti kalsada, iti sadinno man a nagtutulaganda a pagkikitaan.

Daniw ti panagkita ni Bannuar iti rebolusion, iti amin a kita ti rebolusion.

Daniw ti panagkita ni Bannuar iti liday, leddaang, ladingit.

Daniw ti panagkita ni Bannuar iti ray-a, ragsak, rag-o.

Daniw ti panagkita ni Bannuar iti sirkulo ti biag: ti panagtao, sa ti pannakatay, santo ti panagungar.

Agsarsaragisag ti agpakpakadan nga init kadagiti muyong iti agsumbangir a templo ti sibibiag a Mannubbot.

Iti nalidem nga altar, agkidemkidem ti silaw ti Nasantuan a Sakramento nga adda iti kuadrado a pagikkan a naarkosan kadagiti gumilapgilap a babato ken nasileng a balitok. Nakarikep ti paggianan ti Nasantuan a Sakramento ket ammo ni Bannuar, paggaammona a nakatulbek daytoy.

Iti rigat ti biag, tinakawen dagiti birkog ti antigo a Santo Nino idiay Tondo a nakaigapuan, kuna ti kaaduan, ti panagsagaba dagiti tattao idiay Bulacan, Pampanga, Rizal, Nueva Ecija, ken Tarlac.

Ingkipas ti tudo ken layus ken bagyo amin a kari dagiti talon, baybay, ken kabambantayan aginggana a nagari ti panagbisin, aginggana a ti Umuna a Babai iti dayta a panawen ket nagpakpakaasi iti telebision, impakpakaasina ti panangisubli koma dagiti nagbirkog iti antigo nga anak ti Dios.

Impakaasi ti Umuna Babai ti panangisublida iti rebulto iti balayna iti simbaan ti Tondo tapno agsardeng ti didigra, tapno agkalma ti panawen, tapno saanen nga agsaknap pay ti panagsagaba dagiti adu a kailian.

Kineddel ni Laya ti bakrang ni Bannuar, nakapimpino a keddel a naglaokan iti suron ken panangipateg.

Tiniliw ni Bannuar ti kanawan ni Laya. Inagkanna ti ima ti babai, sa ti buokna, sa ti bibigna. Inaprosanna ti tian ti asawana iti dangadang, iti daniw, iti biag.

Addada iti makinkannigid a parte ti naggudua a kadaklan ti duogan a simbaan. Iti sikiganda ket dagiti nagan dagiti patron ti pammati ken patron iti daytoy a simbaan a naikitikit iti lapida a marmol.

Maysa a lapida ti nagkuna: Naitao ken natay iti isu met laeng nga aldaw. Adda kintayeg marikna ni Bannuar no kasta a makabasa iti kasta a lapida.

Saan a gapu ta mabuteng ken patay.

Saan a gapu ta tagtagikukuen ni patay ti kinaagkabannuagna.

Saan a gapu ta mabuteng a matay no di ket gapu ta iti dayta a kanito, makuriro ti panunotna. Maysa a pilosopo ti nagkuna nga apaman a maitao ti tao ken mangrugi metten a matay.

Pesimistiko a panagpampanunot, kunana idi damo. Ngem itan, iti kastoy a kasasaad ti pagilian, iti kastoy a kasasaad dagiti umili, naamirisna itan ti agdadata a kinapudno iti daytoy a panagipapan maipapan iti relasion ti biag ken pannakatay.

Nalamuyot dagiti ima ni Laya. Saan a mailemmeng ditoy ti klase ti biag a nakasanayanna, ti gimong a naggapuanna, ti kapampanunotan a tinubay dagiti adda iti alta sosiedad a no agmandar kadagiti katulong ket kunam la no agmandar iti adipen.

Pinetpetan ni Bannuar ti makannawan nga ima ni Laya sana inlaga dagiti ramayna iti kannigidna iti ramay ti kaayan-ayatna nga asawana a kapisi ti pusona.

Ibagata kadin? saludsoden koma ni Bannuar ngem kinigtot isuna ti kanalbuong iti ruar ti simbaan. Kadagiti dadakkel ni Laya ti kayatna a sawen a pangibagaanda.

Manen, naulit ti kanalbuong ken panakapak dagiti napipigsa nga armas. Kadagiti barbed wire ti Mendiola ti paggapuan dagiti riaw, dir-i, kanalbuong, ket aglalaok nga ariangga.

Ay-ayatenka unay-unay, Laya.

Korni, kinuna ni Laya. Basta dinak ik-ikkan iti sabsabong. Ken no matayak, diak kayat nga agluaka. Daniwannak lattan.
Saan a nagtimek ni Bannuar. Inagkanna ti bibig ni Laya.

Maulit dagiti panakapak dagiti armalayt.

Nairuamdan kadagiti kakastoy a pasamak. Ordinario laengen kadakuada dagitoy nga eksena. Namin-adu kadin a nakigubgubalda kadagiti militar nga agtirgas ken agbatuta—dagiti militar a no mangisaknapda iti panagulaw ket kunam la no agtubada iti ikan iti waig, a no agmaloda ket kunam la no agdusada kadagiti dingnguen nga agpagungga.

Nagpayak dagiti sakada a rimmuar.

Sakbay a simrekda iti simbaan ket awanen nabati nga agralrali iti Mendiola. Isuda itay ti naudi iti dispersal. Ngem adda grupo dagiti agad-adal iti unibersidad ti nagkuna nga agsublida tapno serkenda ti palasio, tapno kasaoda ti babai a pangulo, daytay babai a duyaw ti panagkitana iti amin: duyaw ti daradara nga init, duyaw dagiti daradara a talon, duyaw ti daradara a Mendiola a nakagsatan ti sangapulo ket uppat a biag dagiti mannalon a mangilablaban iti karbenganda a maikkanda iti bengkagen tapno didan maad-adipen, tapno didan makikakaasi kadagiti hasiendero, tapno didan umadayo iti ili tapno birokenda kadagiti disierto dagiti estranghero a pagilian ti naimbag a gasatda a dida mabirokan kadagiti kataltalonan dagiti di met agtaltalon a babaknang.

Iti labes dagiti barbed wire manipud iti sango ti Centro Escolar, agririnnapukrapok dagiti pulis ken dagiti nagsubli a ralista.
Maysa a konsierto ti ariangga.

Iti angin ket ungto dagiti batuta a maipang-or kadagiti agkabannuag a babbai ken lallaki iti unibersidad ti estado. Sipud pay, dagitoy nga agkabannuag ket idurduron isuda ti regget ken gagar a makakita kadagiti bambannogda nga agmartmartsa.

Am-ammo ni Bannuar ken Laya ti kaaduan kadagitoy. Kasadarda isuda no di man ket kapadada iti kananakem para iti ili.
Agpingki ti lasag ken batuta ket maisawang dagiti balikas a ti laeng panaginnagaw ti sipnget ket lawag ti makangngeg: Berdugo! Berdugo ti ili! Mabaybayadan a berdugo ti ili!

Rabsuten dagiti pulis dagiti agkabannuag a ralista, rabsuten met dagiti agkabannuag a ralista dagiti pulis.
Iti adayo, panay met ti klik dagiti kamera dagiti ti retratista, agur-uray kadagiti nadara nga eksena tapno madokumentoda ti kinadangkok ti baro a rehimen a nagkari iti panagbalbaliw, iti nasayaat a panagbiag, iti kappia ken panagdur-as ti amin.

Nanalpaak ti batuta iti teltel ni Bannuar ket nakakita kadagiti bituen. Riaw ni Laya ti maudi a timek a natimudna sakbay a naawanan iti puot.

Addan isuna iti pagbaludan idi makariing. Daradara ti pagan-anayna, ngem timmangkenen ti dara iti barukongna, iti gayadan ti kamisetana a kiaw a namarkaan iti rupa ti nagawid a mangipatpateg iti umili ken pagilian tapno laeng maipatli ti biagna iti tarmak dagiti adu a buteng.

Mannaniw idin ni Bannuar idi madusa iti pannakatay daytoy a mangipatpateg iti umili ken pagilian a ti rupana ket nadaraan itan iti dara ni Bannuar. Inkari daytoy a tao ti panangidatonnda iti biagna, amin a biagna, para iti pagilian. Tinungpalna dayta a kari, ket ti karina ket nagbalin a sagrado nga estoria ti pannakaipatli.

Adu’t dinukotda, kinuna ti maysa a tibak. Dadaulo daytoy iti pagadalan iti university belt. Adu dagiti naitaray kadagiti ospital. Adu dagiti napakaruan. Nagaramat dagiti pulis iti paltog. Adu dagiti nadangran. Didigra, Bannuar.

Ni Laya? sinaludsodna. Naganikki iti sakit iti bakrangna.

Maysa kadagiti dinukotda, kinuna ti dadaulo a tibak. Imbaw-ingna ti matana iti adayo, kadagiti naikuadrado a kaiskuateran iti tawa ti ospital.

3. Ariangga ni Ayat

Nakaruaren ti ulo ti karasaen iti ngiwat ni Bannuar.

Agbalbalikas ti karasaen a nagsinankulibangbang itan.

Nasantuan dagiti karina ti karasaen a kulibangbang. Maipapan daytoy iti wayawaya, iti demokrasia, iti panagkaykaysa, ken iti pinnakawan.

Iruar sagpaminsan ti karasaen ti dila sana baliksen ti adu a daras ti pannakadusa dagiti nagbasol iti nagan ti wayawaya.
Agbariwengweng ti karasaen ket aglemmeng iti utek ni Bannuar.

Manglagip ti mannaniw, iti lagip nga ita, iti lagip a masakbayan.

Rebo, Rebo ti ipanaganta iti anakta, kinuna ni Bannuar kenni Laya.

Nagpintasen a nagan, insungbat ni Laya. Nakaulay iti tubao dagiti taga-Mindanao a kailian, agis-isem, agay-ayat. Adda iliw ken karinio iti timekna.

Addada iti kabambantayan iti Kailokuan. Linamut isudan ti agin-innagaw a sipnget ken lawag. Iti panagsaknap ti sipnget kadagiti kataltalonan, ballasiwenda ti peggad kadagiti agsipsiput a kabalbalayan iti patag.

Adda dagiti ahente ti pormalin ditoy, impatignaan ni Bannuar. Dagiti komersiante iti lungon.

Kayatko a dumakkel ni Rebo a nawaya, kinuna ni Ka Laya.

Kayatko a makita ti wayawaya iti panagallintok ti ubing, kinuna ni Bannuar. Aprosanna ti tian ni Laya. Aprosanna ti biag nga adda ditoy, ti biag a naggapu iti sellangna, iti pus-ongna, iti paulo dagiti daniwna, iti leddaang ken ragsakna.

Idatonta ken Ina Wayawaya, kinuna ni Laya. Ti Ina Wayawaya a nagpukaw a kunam. Ti Ina Wayawaya iti daniwmo maipapan iti naliday a pagilian.

Iti law-ang, agpakita ti espiritu ni Ina Wayawaya ket awatenna ti ubing. Ipaiddana daytoy iti takiagna a takiag dagiti adu pay nga agur-uray nga Ina Wayawaya iti pakasaritaan dagiti adu a dangadang ti naliday a pagilian.


4.0 Panagsubli

Agpigergeren ti eroplano iti pannakigubalna iti narungsot a pul-oy ti Manila bay. Uppat a tawen, kinuna ni Bannuar.

Ipalpalawag ti piloto dagiti malabsanda a lugar, ti kari a langit ken ragsak ti Manila, ti sorpresa dagiti rabii para kadagiti turista.

Iti atiddog a dalan a kumamang iti eropuerto, rinibu a tao ti agmartmartsa tapno sarabuenna iti rungsot ti maysa a bisita a mangitantandudo iti gera.

Daniw, kinuna ni Bannuar. Ariangga. Ayat iti panawen ti ariangga.

Inruarna ti bassit a kuadernona ket sadiayna nga inkur-it ti paulo ti daniw iti panagsublina.

--30--


A Solver Agcaoili
UH Manoa/2007