Apon Ti Exilo

Our Words, Our Worlds

A Dramatic Monologue in Multiple Voices
In Ilokano and English

Aurelio S. Agcaoili, PhD
Ilokano Language and Literature Program
University of Hawai`i at Manoa

With additional scripts by the participants of
The 2007 3K Initiative in cooperation with the Domestic Violence Clearinghouse and Legal Hotline

W-1
Daytoy laeng ti bosesmi.
Daytoy laeng ti timekmi.

W-2
Kadagiti ulimek, iti ulimek
Idiaykami, a, nga agsainnek.

Manang Pacing:
Agpatinggan, kunak, agpatinggan
Nagkusnawen nabursi a kalman
Sinagabak impaaymo a sanaang
Pulos a din maagasan uray kaano man

W-3
Our voices sold
Our lives not our own
Or so we are told
Nothing do we own.

W-4
Nothing, nada, awan, awan uray ania.
Kas iti samiweng wenno tulpak, ania!

Manang Fely:
Iti diak napakpakadaan, dimteng allawig
Nabual ti maysa a kayo anian nagpigsa a saplit
Nagsidduker toy riknak ket diak naibturan
Ti nakaam-ames naimatangan a nagbanagan

W-5 (Lydia’s)
Came so lost and spent
The woes, the frustrations, the regrets
But…..
Listen, you did

Slowly, confidence rebuilt
I began to sing
Songs of love
Songs of freedom

Sing, still I do
Sing with the winds
With the birds
With the waves

For you were there
When I was lost
But now am found

Endlessly, I sing
Sing my heart out
Even when you’re
Near and yet so far

W-6
He came into my life.
He came into my life.

Kas iti darudar.
Kas iti anaraar.

Kas iti bagiw
Ay, agkissiw!

Carolina:
Ta lasbangmo idi damoka a makita
Makaallukoy iti rikna
Naglatip ti pusota
Ket iti altar dimmatagta

Lalaki: (manipud iti daniw ni Carolina)
Nabunga daytoy nga ayan-ayatta
Ngem ti naglabas nga aldaw
Anian nga ulpit ta dinak maawatan




Babai:
Sika a lalaki ti di makaawat!
Sika ti rigat a di maallawat!
Sika ti dagensen iti barukong
Sika ti riro, langgong dagiti langgong!

Lalaki:
Anian, o ayat, anian!
Nakas-ang man a mangngegan!

Babai:
Anian ta rupam!
Kalanglangam ti pinggan!

W-7
‘Nia ketdin. Agtalnakaman, Pinang!
Agtalnaka man bagi a gumarampang!

Chorus
Dakami dagiti babbai idi kalman
Dakami dagiti rinanggasan ni Adan!

W-8
Ngem saan kadin a kas idi
Saanen a masanting ti babai.

W-9
No pue kunana, daydiay lalaki a nataraki
Pue kunak met kas panagindidi idi, idi!

W-10
Pinataray-okannak ti barbangisit
A no umisem matuknok ti langit!

W-11
Ay, dagiti ngipenna a kas marfil
Ay iti barukongko, adda agkunail.

Letty:
Anian a kinranggas
Sagabaek a kinadamsak
Bassit laeng a pakabasolak
Adu a dusa ti kalak-amak




W-12
Hello, kunana, hello kinuna
Hello kunak met, hello latta

W-13
Ammom kadi ti langa ti rekkang a daga?
Ammom kadi ti langa ti agpalpalama?

W-14
Iti ayat iti rugina, agpalpalama ken ayat.
Malagipko ti barriomi a barrio ti marigrigat.

W-15
Ket immay ni Pedring, iti Hawai`i a nagbalin
Inggayangna ti gayangna iti kakaisuna a hardin.

W-16
Diak ammo ti sarsaritaek, diak ammo ti pakasaritaan.
Irugik iti rugi ti ranggas iti ima mismo ti kaamaan.
Ama dagiti ragsak ken saning-i ken aminen a liday
Nangputot met kadagiti kari a kasingin ti pannakalibay.

Dolly:
Anian a rigat nangbuangay
Pamilia a napnuan arapaap
Adu a rugi, adu a rugi.

W-17
Langgong, kunana.
Garampingat, kunana.
Ket iti rupa nga agdisso
Amin-amin a rugso
Ranggas, ulpit
Saning-it ibit
Aminen a dakiwas
Kaarngi ti pananggudas.

W-18
Saan, saan, kunak, saan kunak
Dinak ranggasan, ayatko, kunak
Ngem di mamingga dagiti ima a rapas
Ket iti bibig manen a manalpaak ranggas.

W-19
Mabtak ti bibig.
Itupakrak ti dara
Iti duanaig
Iti agur-uray a daga.

W-20
Maigamer iti dara iti angin
Sa iti tapok, sa iti dalluyon
Letty:
A daytoy ti lunod, kinadangkok
Daydi kinatangig ken kinadursok
Nagbanagam, awanen magnsupusop
Nagawan daydi kinarungsok!

W-21
Umayka ta agpakawanka kadagiti sugat.
Umayaka ta ipakaasim ti sudi ni ayat.

W-22
Makitak ti bituen kadagiti matam.
Makitak ti inauna nga asi iti barukong.

Naty
Simmangpet ni lalaki
Agsapsapul kariri
Rupana’t kinirog a kappi
Askawna’t maiparparusisi

Adda pay la’t arubayan
Bote ipaypayapaynan
Ket idin ta nakitana

Chorus
Agdadagsen nga asawa
Agparis a tungpa
Ti impasarabona!

Agaparis a kugtarna
Ti impasabatna!


W-23
Ket wen, kuna, wen kunak.
Bubonnak ti pammakawan.

W-24
Ket agsalata kadagiti rabii a sardam.
Ket agsalata kadagiti idda.
Ket agsaksi dagiti ules ken pungan
Nga agsaksi met laeng iti sabali manen
A kanibusanan: manalpaak ti idda
Iti sabali manen a ranggas.



W-25
Lagipek dagiti aldaw
Ket agbutengak.

Chorus: (from Letty)
Saan pay a napnek
Inna pay impalek
Diay bote ti sario
Ket baginan nakusbo

W-26
Lagipek dagiti rabii
Ket agbalawak.

Babai Uno:
Kastoy ti kapay-an!
What a life, ay, anian!

Babai Dos:
Saan a mabalin ti panagibtur lattan
Masapul met a nga aggibus ti panaglak-am!

Babai Tres:
Saantay a minuli iti kabil
Wenno ranggas ken anil-il!

W-27
Patayenka no panawannak.
Ikarik ken isapatak
Ikarik ken isapatak.
Dayta ti kunam.
Ket makitak dagiti matay a bituen
Bulan, saning-i, aldaw.

W-28
Ngem kas iti nepnep
Manglangan met iti kalgaw.
Iti barukong, adda panagpagunggan.
Mariknak ti duayya ti wayawaya.
W-29
Kantaannak dagiti billit a nakabulos.
Awanda kadagiti karsel ti pupukan.
Makatayabda kadagiti law-ang
Iti tangatang nga asul
A sadiay a birokek ti kaipapanan.

W-30
Dardarepdek ti agnanayon nga ayat.
Tagikukuaek ti agananayon nga ayat.

Andrea:
Bayat ti narungsot a bagyo iti agdama
Danggayan ti angin a napigsa
Saan nga agtinnag dagiti sangsanga
Agrusing ti kayo no sumken ayatta

Lalaki:
Ania nga ayat ti kunkunam
Sika a babai a garampang

Lucia:
Gibusan ti ranggas ti lalaki
Gibusan ti ranggas iti sabali
Saan a paturtoren ti ranggas
Wayawaya a nasudi iti waga

Angie:
Riingennak ti nabiag nga aprosmo
Kas iti panangriing ti pul-oy iti bannawag
Iti apagkanito nga agmurmurayka
Sangalenta ti nalailo a bigatta

W-31
Sirmataek dagiti madagullit nga ayug
Ket iti barukong, sadiay, sadiay a mayaw-awanak
A mangbirbirok iti wayawayak.

W-32
Saan, kunak. Diakon mamakawan.
Gibusantan dagiti saning-i
Amin a ranggas
Amin nga ulpit
Amin a panagibtur
Amin nga ibit nga awanan nagan!

W-33
Saanen, kunak. Saanen.

Melita:
Awanen ti rekkang iti dalanek
Nalimpian ti pagnaek!

W-34
Tulongak ti bagi.
Tulongak ti bagik.

Chorus:
Dikamin maidaramudom
Dalanmi a nasimbeng
Dalanmi a nasimbeng
Rugi ti panagbangon!


W-35
Wayawayaak ti bagik.
Kettatek ti karsel iti sirmatak.

Rose:
Agrupsa ti lasag
Di agrupsa ti ayat
Agrupsa ti tulang
Di agrupsa ti selling
Iti pantokta nga agragsak!

W-36
Ket kunaek kenka: gibusantan
Ti ranggas, amin, amin a ranggas.

Lucia:
Apay daytoy nakem a matutuok
Ngem no subliak dagiti dungngom
Idi ubing pay ni ayat
Nagkayabkayab ti panid ti panawen…

W-37
Buyaek ti nepnep.
Sibuganna ti natingrag a daga.

Lucia:
Kimmudrep ni ayat
Kimmudred ti beggang iti barukong
Nabatiak nga agmaymaysa

W-38
Iti natingrag a daga
Dita nga ibulosko amina a lua.

Babai One:
Nabatiak nga agmaymaysa

Babai Two:
Nabatiak nga agmalmalanga.

Babai Three:
Nabatiak nga agkutkutim iti lua
Anian, anian, anian a biag!

Koro:
Ibangaonmi ti bagi
Itag-ay ti balligi
Wayawaya iti tanikala
Wayawaya a nasudi.

We say we are here.
We are here.
We have come to set us free.
We have come to say we are free.

We say no to domestic violence.
We say no to this circle of violence.

We are here.


Revised: October 13, 2007
For presentation at the 2007 International Conference on Ilokano and Amianan Literatures and Cultures, Oct. 27, 2007,
Philippines Consulate General, Pali Highway, Honolulu, HI