TI VOKABULARIO TI PANAGKITAKIT KEN
DAGITI SANSANUT AMIANAN: INDIGENO NGA IPAIP KEN TI EPISTEMOLOGIA A
NAINWAYAWAYAAN
(Maysa a plenario a
bitla para iti maika-10 nga aniversario ti Philosophical Association of
Northern Luzon, St Louis University, Baguio City, Oktubre 26, 2013)
Aurelio Solver Agcaoili, PhD
Universidad ti Hawaii
Preliminario
Pakaidayawan
daytoy numo ti invitasion ti dadaulo ken visionario ti Philosophical
Association of Northern Luzon, ni Dr Danilo Alterado. Inkarina ti idadar-ayna
iti maika-8 a konferensia ti Nakem Conferences a maangay iti Universidad ti
Hawaii iti Manoa, iti Honolulu, ket ngarud, rumbeng laeng a supliak daytoy a
kinaimbag-nakemna babaen iti panangiburayko iti kapanunotak maipapan iti tema
ti aniversario ken konferensiayo. Quid
pro quo, kunada, ti kastoy. Ngem saan, kunak: Ta rumbeng laeng a suplian ti
maysa nga imbag-nakem a nasagrap iti isu met laeng nga imbag-nakem.
Saan
a kas karina ti agitukit, ken lallalo a saan a kas karina ti agparusing iti
naitukit. Adu dagiti pagel. Ti panagsantak ken panagrangpaya—ti panangpasantak
ken panangparangpaya—iti intukit ket nakasadag kadagiti nagduduma a banag kas
iti intension ti nagitukit ken iti kondision ti nagitukitan. Saan met a kas
karina nga etchepueraen ti naturalesa mismo ti intukit a bukel, ken ti
kondision ti pannakaitukit ken nakaitukitanna.
Daytoy
maysa a dekada a panagtitimpuyogyo ket maysa a kongkreto a pammaneknek iti
kabaelanyo a mangsustenir iti maysa a sirmata ken parmata—sirmata ken parmata a
rumbeng unay nga itandudo, ken sirmata ken parmata a masapul nga ikintal iti isip,
panunot, puso, kararua, ken utob-nakem dagiti adalan.
Iramanyo
koma dagiti komunidad a pangipaayantayo kadagiti mapartuattayo a baro ken
nainwayawayaan nga epistemologia.
Idi imbagana ni Dr Alterado daytoy a
panagtitiponyo, diak a pulos nagbakabaka.
Dagiti kakastoy a naimpartuatan a
panagis-isip ket rumbeng laeng nga iduron tapno iti
kasta ket maipan daytoy iti pantok ni
laing, iti tapaw ni sanut, iti aringgawis ni adal.
Ta
awan ngatan nainsalakanan a turong ni laing, sanut, ken adal no di ta pannakaiwaragawag
dagitoy ken ti pannakaiyallatiw dagitoy kadagiti sumaruno a kaputotan.
Iti
bukodko a panangganting kadagitoy nga inisiativa ti PANL, daytoy ti makunak nga
awanan pananglamlamiong: rumbeng unay daytoy nga aramidyo, nasken unay ti
panangitultuloyyo iti kastoy, ken maysa daytoy nga etikal, no di man ketdi
nainnakman nga obligasionyo iti amin a paniemna nga awan labas, iti paniemna
iti labes ti inflektado a panawen-ti-tao, iti paniemna a ditoy ket agsasarak
dagiti addaan utob-nakem, dagiti amin a nanakman, dagiti addaan iti klaro a
sirmata maipapan iti adal ken ammo a mangwayawaya, ken mangwayawaya gapu ta
addaan iti ubog a nainwayawayaan.
Gapu
ta ti filosopo a kas kadakayo ket rumbeng laeng a mangted iti panirmata a ti
kugnal daytoy ket lawag: lawag iti isip, lawag iti puso, lawag iti aramid,
lawag iti pakasaritaan, lawag iti gimong-tao, ken lawag kadagiti uppat a
kararua ni Ilokano.
Gapu
ta ti filosopo a kas kadakayo ket siuutang iti biag—iti biag-tao—ket ngarud,
rumbeng laeng nga agbayadkayo iti kasta nga utang.
Ti
asinno man a napautangan iti naisangsangayan a laing a kas kadakayo ket
obligado a mangsupapak—iti wagas a gantingen ti kugnal ti kinalinteg—iti dayta
nga utang. Saan a mabalin ditoy ti di agbalanse a gagantingan. Ketdi, no adda
man di panagbalanse ti ganting, dayta ket di panagbalanse koma a mangbenefisio
iti nakautanganyo.
Ket
gapu ta ti nakautanganyo ket ti pakasaritaan, ti biag, ken ti gimongyo, rumbeng
laeng a ti adal, sanut, laing, ken talugading iti kararua nga adda kadakayo ket
idatonyo met laeng iti pakasaritaan, iti biag, ken iti gimongyo.
Pulchra pulchrum est. Ti kinalinteg ket
kinalinteg.
Ngarud,
kalpasan daytoy a panangburiborko kadagiti panunotyo, bay-andak koma nga
ipeksak ti dua a banag.
Umuna, ti panangkablaawko kadakayo gapu
iti daytoy a sustenido nga aramidyo.
Maikadua, ti panangibatik iti maysa a
karit kadakayo a manipud koma ita ket rugiantayo a waknitan ti desdes—wenno adu
a desdes—a mangitunda kadatayo amin iti nawadwada a panagpampanunot, iti
nain-ispalan a panagnaknakem, ken nainwayawayaan a panangikintal kadagiti adalantayo
kadagiti awanan-ressat nga adal ti biag, adal nga aggapu kadagiti puli a naggapuantayo,
adal a makikayyamet ken makiengkuentro kadagiti adal iti sabali, ken adal a
mangiparipirip kadatayo kadagiti awanan-panagkupas a kinapudno a tinawidtayo
met kadagiti pagapuan, kadagiti anito, kadagiti amin nga immunan kadatayo a
babaen iti nainnakman a panagmennamennada ket addatayo ita nga agsagsagrap
kadagitoy numan pay kadagiti naglabas a paniemna ket nagkibaltangtayo ta ditay
man ingginggina dagitoy, ta ditay man inikkan iti maiyannatup a panangipateg,
ta ditay pay impaayan iti maiyalubog koma
a panangilala.
Ken
panangbigbig a kas legitimo nga adal nga aggapu iti puli ken para met laeng
kadatayo.
1. Nadumaduma a Problematiko
Iti
daytoy a panangiburayko kadakayo kadagiti nagsangasanga a nagrarapang a
kapampanunotak maipapan iti tema daytoy a konferensia ken aniversarioyo, adda
dua a kugnal nga idea a kayatko koma nga agpaay a pagwerretan ti saritaantayo.
Umuna unay ti maipapan iti vokabulario
ti panagkitakit.
Maikadua ti etikal nga obligasiontayo
mainaig iti produksion ti kunkunaek a managwayawaya nga epistemologia iti
Amianan.
Maymaysa
laeng ti turong daytoy a panagmennamenna nga iburayko kadakayo.
Daytoy
ket ti akem ti filosopia a mangwayawaya gapu ta managwayawaya.
Daytoy
ket ti akem ti kastoy a laing ni tao tapno koma ket maikkanna iti umisu a sungbat kadagiti
nagkaadu a sagursor iti biag, kadagiti buribor ti ili ken pagilian, ken
kadagiti di mabilang a karit iti pannakatun-oy iti nainsangkagimongan a
kinalinteg.
Kas
kadakayo, bungaak met ti makunkuna a kolonisado nga edukasion.
Ken
rumbeng laeng nga ibagak kadakayo a bungaak ti agdan-agdan a kolonisado nga
edukasion.
Saanak
laeng a kinonolisa ti edukasion a makalaud, ti edukasion kadagiti adal a
naggapu iti bubon ti imperialistiko nga adal a nagbalin a rukod ti makunkuna a
kinalaing: ti edukasion iti Ingles.
Produktoak
pay ti makunkuna—wenno kunkunaen dagiti kritikal a filosopo—a maysa nga
internal a kolonisasion, daytay kita ti imperialismo nga aggapu iti uneg mismo
ti pagilian, ti imperialismo a nagtaud iti maysa a fasistiko a kapampanunotan
no kasano a buklen ti maysa a nasion, maysa nga estado, maysa a nasion-estado,
ken maysa a pagilian.
Agkonfesarak
ita: produktoak ti edukasion nga ibabaet ti pagsasao nga Ingles, ken rukrukoden
ti pagsasao ken kapampanunotan nga Ingles.
Agkonfesarak
ita: produktoak ti edukasion nga ibabaet ti pagsasao a Tagalog, ken rukrukoden
ti pagsasao ken kapampanunotan a Tagalog.
Agkonfesarak
ita: produktoak ti edukasion nga addaan iti basar a dua a pangal ti agdan, a
sakbay a makangatoak, masapul nga agpangalak kadagitoy, ket kadagitoy a pangal,
tallikudak a mamimpinsan ti kinaasinok, ti pagsasao a tinawidko, ti pagsasao ti
taengko, ti pagsasao ti komunidadko, ti pagsasao ti nasion a naggapuak.
Awan
nangisuro kaniak iti maipapan iti kur-itan nga Ilokano.
Awan
nangipalagip kaniak a maysaak a paset ti makunkuna a nasion nga Ilokano, a
parte iti dakdakkel a komunidad a makunkuna ita nga Amianan.
Awan
nangipalawag kaniak kadagiti indigeno a kapampanunotan maipapan iti pulik.
Awan
nangipasaknap iti pannakausar koma ti simbolo ti kinatao uray kadagiti publiko
nga espasio ti ilik, ti komunidadko, ti edukasionko, ti pannakatenneb ti
panunotko.
Ketdi,
amin nga ideologiko nga aparato ti estado ket sangsangkamaysa dagitoy a
nangipawil iti panagpanunotko babaen iti wagas dagiti pagapuan a nangted kaniak
iti pagsasaok.
Ketdi,
mismo a ti sistema ti edukasion a nangtubay iti panagutob-nakemko ket
pinangurkarengesnak kadagiti kapampanunotak iti bukodko a komunidad babaen ti
makunkuna a barusngi a panangpabaknangna iti panunotko kadagiti konsepto a diak
ammo ken diak maawatan—ken diak ammo ken diak maawatan ta dagitoy ket
estranghero iti formal a panagadalko kadagiti eskuelaan.
Ketdi,
natennebak iti dua a kapanunotan—wenno dua a kapampanunotan nga imbabaet ti dua
a pagsasao nga agpada a diak kukua, ken agpada a baniaga kaniak: ti
kapampanunotan iti Ingles, ken ti kapampanunotan iti Tagalog.
Saankon
a palpalikawkawan ti saritaan: awan ti empiriko a pammaneknek a ti makunkuna
ita a Filipino—ti ibambandoda a ‘nailian’ a pagsasao—ket awan dumana iti
Tagalog.
Saanakon
nga agpatpatiray-ok pay: awan empiriko a pammaneknek a ti iskisofreniko a
Pilipino/Filipino ket saan a Tagalog daytoy.
Agdidinnerechotayon—ta
kasta ti obligasion ti maysa a nainfilosopiko a panagtutungtong: agsuitsuitik
ti pagilian, ket suitsuitikennatayo babaen iti mara-Goebbels a wagas daytoy a
mangimulmula iti panunot dagiti amin a makipagili iti Filipinas nga addaantayon
iti ‘nailian’ a pagsasao, ket daytoy ‘nailian’ a pagsasao ket Filipino.
Dagiti
kakastoy a kinasuitik ket, ipso facto, kinasuitik.
No
nangrugi ti argumento iti kinasuitik, sui generis, ti bunga daytoy ket maysa
met laeng a kinasuitik. Quid est esse rei.
Ti
umuna iti dua a pangal ti kolonisasion ket ti pannakatenneb dagiti adalan iti
lumaud nga adal.
Daytoy
nga adal ket ibabaet ti pagsasao nga Ingles, ken aminen a pagsasao a makalaud,
kas koma ti Español, Latin, Frances, Aleman, ken dadduma nga addaantayo itan
iti abilidad a maaramat a kas instrumento iti komunikasion.
Naganak
daytoy ti external a kolonisasion.
Daytoy
nga adal ket mangmangted kadagiti filosopo iti Amianan, kas pagarigan, iti
pannakasanay manipud ken Aristoteles agingga iti nakabingngi-a-bibig a
Foucault, a kunam la no ammo ni Aristoteles nga adda Amianan, a kunam la no
ammo no Foucault nga adda Cordillera, Tanap ti Cagayan, wenno Ilokano.
Ti
maikadua ket ti pannakatenneb iti arrap a nasionalismo a mangibanbando, agingga
ita, iti makunkuna nga arrap met nga ideologia ti nasionalismo a nagtaud iti
sentro.
Naganak
daytoy iti internal a kolonisasion.
Wenno
maysa a forma ti neokolonisasion nga aggapu mismo iti uneg, kas ti panangsakup ti
kapanunotan a Tagalog kadagiti isiptayo ita.
Iti daytoy
a sentro ket nakapatta iti hegemoniko a kalat ti panangisaknap iti makunkuna a
homogenisado a panagpampanunot, a kas koma iti adda iti ‘isang bansa, isang
diwa’ idi panawen ti Linteg Militar, maysa a pampanunot a ti bito daytoy ket ti
padas iti panangparnuay iti nasion-estado iti lumaud.
Maysa
a sintomas ti kastoy a homogenisado a panagpampanunot ket ti panangakseptar iti
kinadangkok ken kinaranggas ti ideologia ti monolinggualismo ken
monokulturalismo iti maysa a pagilian a kas iti Filipinas, maysa a pagilian a
ti naturalesa daytoy ket ti diversidad, multiplisidad, ken pluralismo.
Ita,
kas iti bambannagaw, nagbaliwen daytoy nga ‘isang bansa, isang diwa’ ket ti
mantra daytoy arrap nga adal ket ti nasionalismo nga awanan substansia no di ti
panangited iti ‘nailian a pagsasao’ ken ‘nailian a kultura’ a kunam la no dayta
a panangipateg ket adda iti panagsao iti Tagalog nga aglemlemmeng iti
P/Filipino (wenno P/Filipino nga aglemlemmeng iti Tagalog).
[1]
Nagbalinen
a mantra daytoy, ket ti mantriko a fuersa ken bileg ken turayna ket kasla maysa
nga orasion iti nailian a salamangka. Kuna dagiti Ilokano a duogan: kasla kano
orasionen daytoy ken ‘Apo Kitingkiting.’
Kasano
koma a pagmaymaysaem ti maysa a pagilian
babaen iti panangisaknap iti maysa a homogenisado nga edukasion a ti basar
daytoy ket ti mangurkuranges a filosopia ti panagiyadal ken ti nakurapay a
logika ti panangtenneb iti nakem dagiti adalan?
Kasano
koma a buklem ti maysa a pagilian babaen
iti naranggas a wagas ti monokulturalisasion ken monolinggualisasion—daytay
panangisaknap iti idea nga arrap a mangibagbaga a tapno agbanag nga adda
Filipinas, masapul ti panagmaymaysa iti lengguahe ken iti kultura?
Kasano
koma nga iyallatiwmo ti maysa nga adal iti maysa nga adalan babaen iti
panangibabaet iti daytoy nga adal iti lengguahe a dina kukua, ket gapu ta dina
kukua, ket mabati laeng nga agmalmalanga no kasta a ti mangisursuro kenkuana
ket Tagalog a Tagalog, wenno Ingles nga Ingles?
Kasano
koma nga isurom iti maysa a taga-Potia, Ifugao ti kina-Ifugaona no ti aramatem
iti panangisurom ket Tagalog?
Kasano
koma nga isurom iti maysa nga Itneg iti kina-Itnegna babaen iti panagaramatmo
iti Ingles?
Kasano
koma nga asintadaen ti indigeno a tignay ti panagmennamenna babaen iti patta ti
makunkuna itan a ‘pagmemeron,’ a pattapatta ti metafisika ti panagadda iti
daytoy a lubong?
Ken
kasano nga isurotayo kadagiti taga-Amianan ti kinataga-Amiananda no agingga ita
ket nakakarseltayo pay laeng iti monokromatiko a lubong ti ‘filosopia a
Filipino’ a ti balabala daytoy ket ti mangilista kadagiti esensialista a paset
dagiti nagduduma a kultura dagiti nasurok 170 nga etnolingguistiko a grupo iti
daytoy a pagilian, ket kalpasan ti panagilista ket awagan daytoy iti
‘diksionario a Filipino’
[2]
a kas inaramid, iti awanan-sirmata a wagas, ti grupo ni Almario?
Ti
ipaip nga inusar daytoy a grupo ket ti falso nga ipaip iti panagbirok kadagiti
sinonimo dagiti balikas a Tagalog kadagiti sumagmamano a napili a lengguahe iti
Filipinas tapno iti kasta ket manayonan, iti wagas nga artifisial a
panagdagdagnay laeng, dagiti balikas nga addan iti Tagalog.
Ditay
liplipatan a ti pannakabukel ti kastoy a diksionario ket naggapu iti milion a
fundo ti gobierno, milion a fundo a ni kaano man ket saan a mait-ited iti ania
man a pagsasao iti pagilian tapno koma, iti bukodtayo a wagas, ket mabalintayo
met ti mangaramid iti nainnakman a dokumentasion dagiti nasurok nga uppat a pulo
a pagsasao iti sibubukel nga Amianan.
Agingga
ita, iti laksid ti panangikumit ti Filipinas iti nagkaadu nga internasional a
tulag maipapan iti diversidad ken maipapan iti panagrespeto kadagiti indigeno a
kalintegan dagiti etnolingguistiko a grupo, agdadata a dudua laeng a pagsasao
ti maik-ikkan iti privilegio: ti Tagalog (a kunkunada a Pilipino/Filipino), ken
ti Ingles.
Iti
pannakaiselsel iti karabukob dagiti amin a makipagili iti Filipinas iti idea ti
nailian a pagsasao nga agsalsalida iti makunkuna a ‘basar iti Tagalog’—maysa a
frase nga ingget ulbod—ditoy a marukod ti kinaawan sudi ti intension ti
pagilian ken dagiti kultural nga institusion ket aparato daytoy a mangiyalnag
iti kinalinteg gapu iti nakaplanon a panangsakup ti isip a Tagalog iti amin nga
isip a mangibagbagi iti pakabuklan dagiti siudadano iti pagilian.
Iti
panagkamang kadagiti kired iti rason nga adda iti lingguistika, iti filosopia
ti lengguahe, ken iti sosio-psikologia ti pagsasao, adda dua a maaramat a
pangrukod tapno maibaga a ti makunkuna a dua a lengguahe ket pudno—ket saan nga
inuulbod—a dua ken agsabali a pagsasao.
Umuna, ti komprehensibilidad, a ti
kayatna a sawen ket rumbeng a di agkinnaawatan dagitoy dua a pagsasao.
Maikadua, ti sintax, wenno wagas ti
pannakaurnos wenno pannakaareglo dagiti balikas tapno iti kasta ket makaiyebkas
dagitoy naiyurnos ken naiyareglo a balikas iti maysa a klaro a panarita, ken
maysa a klaro a panarita gapu ta simmurot iti internal a padron ti nalawag a
panagipeksa.
Ita,
karitek a derechaan dagiti amin a paset iti daytoy a tallaong ita no
mapaneknekanda dagitoy dua banag: umuna, a pudno a di agkinnaawatan dagiti
agsasao iti Tagalog ken dagiti agsasao iti Pilipino/Filipino; ken maikadua, no
saanen nga agpada ti sintax, wenno urnos dagiti balikas iti Tagalog no maidasig
daytoy iti P/Filipino.
Ipeksak
daytoy a karit gapu iti maysa a banag: a masapul ti nainkritikalan a
panangasintada ken panangsirig kadagitoy basar a pasamak iti kolektivo a
panagbiagtayo, ket babaen kadagiti kritikal a panagasintada ken panagsirig ket
mabaelantayo nga analisaren dagiti agdan-agdan a panangsuitsuitikda kadatayo.
Adda
dagiti institusional a fuersa ti gimong nga agingga ita ket agpapaay pay laeng
nga instrumento iti daytoy nainsapasapan a panagsuitik.
Kadagiti
kakastoy nga aramid—kadagiti kakastoy a fundamental nga aramid a pananglukluko
kadatayo gapu iti pannakatenneb dagiti utob-nakemtayo kadagiti adal a sinisuitik
ken saan a maiyalubog iti nainwayawayaan a panagbiag—saan a mabalin nga
agsalidatayo iti makunkuna a naimbag a kalat, wenno nasayaat nga intension.
Saan
a mabalin a kunaen ti pagilian nga awan intensionna a madi ken dakes gapu iti
maysa a banag: ti resulta dagitoy dispanlinghado a pagalagadan nga
ofisial—dagiti polisia iti edukasion ken kultura ken arte—ket ti agtultuloy a
pannakasakup ti utob-nakem dagiti taga-Amianan.
Kastoy
ti isungbattayo kadakuada: Bonum ex
integra causa malum ex cucumque defectu.
Simple
a sungbat—ngem addaan daytoy iti gita a mangparukma kadagitoy a provokador ti
kinaawan justisia iti pagilian.
Mismo
a ni Tinio
[3],
maysa a nailian nga artista, ti nangibaga a ti pannakaipappapilit ti Tagalog a
kas ‘nailian a pagsasao’ (saan a mamati a daytoy ket P/Filipino iti agdama nga
hitsurana) ket maysa a klase ti panagaramat iti salamangka tapno iti kasta ket iti
babaen daytoy a salamangka ket maipapilit iti kaaduan—madagdagullit a
maipappapilit tapno iti pannakadagdagullit daytoy ket dumteng ti kanito a
patienen dagiti umili ti wagas ti salamangka—nga addan ‘nailian a pagsasao.’
Adu
dagiti salamangkero kadagiti institusion a kultural iti Filipinas.
Adu
dagiti salamangkero nga edukador a mangsuitsuitik kadatayo.
Adu
met dagiti salamangkero a filosopo nga agingga ita ket agpatinggada laeng iti
adal ni Aristoteles ken Foucault!
Iti
panagipatok iti sistema ken wagas ti panagutob-nakem iti Amianan—kasta metten
iti sibubukel a pagilian—produktotayo kadagitoy a salamangka manipud iti
salamangka ti ‘values education’ (wenno edukasion kadagiti pateg) nga
experimento ni Quisumbing idi panawen ni Cory Aquino agingga iti ‘daang
matuwid’ (wenno derecho a dalan) ni Presidente Aquino.
[4]
2. Panagsubli Kadagiti Babak ti Partuat nga
Epistemologia
Iti
paniemna ti dekolonisasion, adda maysa a turong a masapul nga ikkantayo iti
umno a kontexto: ti pannakaikkat iti utob-nakem ti maysa nga epistemologia a ti
kalat daytoy ket imula iti panunottayo ti isu met la nga isu nga adal a naimula
iti utob-nakem dagiti agente ti kolonisasion.
Iti
nainsirmataan a wagas, nakita daytoy ni Fanon
[5]
iti proyektona a ‘simboliko’ a lobotomisasion ti kolonisado nga isip tapno iti
kasta ket maiwaragawag ti posibilidad ti panagwaywaya.
Ti
programa ti pannakadekolonisa ti kolonisado nga utob-nakem ket maysa a dakkel a
pagrebbengan dagiti amin a mangmangged iti wayawaya ken iti panagwayawaya.
Ditoy
a makita ti kugnal nga akem dagiti filosopo iti Amianan.
Ti
marasirkus a panangfutnot kadagiti aramid dagiti produsir iti adal iti sentro
ken Lumaud ket masapul unay—ken rebbengna unay—a bantayan.
Saantayo
a kunaen nga adda amin kadatayo ti kasapulan nga adal. Daytoy ti kunaentayo:
iti proseso ken proyekto ti dekolonisasion, rumbeng unay nga ammotayo dagiti
bukodtayo a talugading, ket awan ngatan kasasamayan a talugading no di ti
panagsubli iti bukodtayo, tapno iti panagsubli iti bukodtayo, maaramidantayo ti
aglayag manipud ditoy.
Kastoy
met ti imbaga ni Constantino
[6]
iti analisisna iti kunkunana a ‘mis-edukasion’ dagiti umili iti Filipinas.
Naedukaran
dagiti umili iti Filipinas iti edukasion a madi, ken madi gapu ta saan a
produktivo daytoy iti panangilungalongda iti nainwayawayaan a panagbiag.
Maysa
kadagiti aspekto daytoy nga edukasion ket ti pakasaritaan nga ibabaet ti
estranghero a pagsasao.
Ngem
adda maysa a nalipatan ni Constantino—nga agente provador met ti hegemoniko a
sentro—ti internal a kolonisasion iti nainkagimongan nga istruktura ti
pulitika, ekonomia, ken kultura.
Nagarrap
met ni Constantino iti dina panangkritikar iti hegemoniko nga aramid ti
imperialistika nga institusion ti ‘nailian’ nga edukasion, ‘nailian’ a
pagsasao, ken ‘nailian’ a kultura.
Iti
laksid ti simpatia ni Fanon iti masa, ken ti abilidad daytoy a masa nga
isayangkat ti nainkagimongan a panagbalbaliw iti kolonisado a gimong—iti laksid
ti pammati nga adda iti masa mismo ti tulbek ti bukodna a salakan—adda
kibaltang ti kastoy a pattapatta ken panagipapan ta no ti masa mismo ket saan a
siririing ti utob-nakemna kadagiti pulitikal a rekisito ti nain-ubogan a panagbalbaliw
a panggimong, awan duadua a maikaranukon ti masa iti garangugong ti isu met
laeng nga isu a pannakaikarsel ti utob-nakem.
Saan
nga umanay a puonan ti ingenuidad tapno iti kasta ket masarkedan a sarapaen
dagiti bakal ti kabusor iti aramid a panangiyurnos kadagiti agsusupangil a
banag iti nainkagimongan a panagbalbaliw.
Saan
nga umanay ti kinainosente, ti kinaawanan iti padas, ti kinaawanan iti
malisia—kas iti kinaonosente, kinaawan-padas, ken kinaawan-malisia ti masa a di
pay dimmalan iti kritikal nga edukasion kadagiti bambanag nga ibagbaga dagiti
institusion ken aparato a kultural ti estado a pudno, wenno bubon ti kinapudno.
Ditoy
nga importante ti maysa a kritikal nga edukasion.
Ditoy
nga importante ti akem dagiti filosopo iti Amianan a kas kadakayo.
3. No Apay nga Importante ti Vokabulario ti
Panagkitakit
Ti
turong ti saritaantayo ket agngudo iti maysa a klaro a resolusion: ti
importansia ti maysa a vokaboluario ti panagkitakit.
Daytoy
ket maysa a vokabulario a mangited kadatayo kadagiti kugnal a lexikon tapno
makabukeltayo iti gramatika ti maysa a revolusionario a panagsipat ket
panagsirig iti addaan nakem a sistema ti edukasion a saan laeng a nakapunget
ken nakaramut kadagiti dominante a konsepto, no di ket mangibuang kadagiti
padawang ken penned iti nalablabon a pannakaadal iti kinaasinno, iti promesa ti
gimong, ken iti pannakabalabala ti masakbayan.
Kayatna
sawen, ditay mabalin a pakawanen dagiti filosopo—ken ditay inggaan a batuen iti
panangpilaw kadagiti amin a filosopo gapu iti laingda nga agfutnot ken Rorty
ken Heidegger, ngem dida man la mafutnot piman ni Apo Muga, Apo Lung-aw, Apo
Buni, wenno Apo Kabunian.
Kayatna
a sawen, ditay mabalin a di babalawen dagiti amin a filosopo iti Amianan iti
panangbaybay-ada iti responsibilidadda iti gimong ti Amianan, kadagiti nasurok nga
uppat a pulo nga etnolingguistiko a grupo iti daytoy a deppaarna ti
pagilian.
Kayatna
a sawen, masapul a birokentayo kadakuada dagiti nagduduma a panangilawlawag
kadagiti elemento ti nawaya ken nawayawayaan nga utob-nakem, kas koma ti
pannakailawlawag dagiti aspekto ti utob, ti aspekto ti nakem, ti aspekto ti
pammati, ti aspekto ti pannakilangenlangen, ken ti aspekto ti panangbukel iti
tungtongan a nasayaat.
Kas
filosopo iti Amianan, adu dagiti ditay ammo maipapan iti Amianan.
Ket
no admitirentayo daytoy ita, mabalin a daytoy ti rugi ti pannakaibuang amin a
babaktayo, tapno iti pannakibuang dagitoy a babak ket maiyanud dagitoy iti
karayan santo maitunda iti taaw ti pammakawan.
Kas
filosopo, obligasionyo ti mangbukel iti maysa a kritikal a patta ti filosopia
nga Amianan, maysa a patta a ti ubog daytoy ket patta iti pudno a wayawaya, ken
patta ti pudno a wayawaya gapu ta nakasentro daytoy iti nainkagimongan a
justisia.
Ngarud,
iti daytoy a vokabulario ti panagkitakit, masapul ditoy dagiti napili a lexikon
ti panagwayawaya ken panagwaywayas tapno iti kasta ket dagitoy ti mangpadam-eg
iti daga a pagitukitan kadagiti bukel—dagiti semilia—ti nainwayawayaan a
panagfilosopia para iti Amianan.
No
awan dagitoy kritikal a lexikon—dagitoy nain-utob-nakem a balikas—ditay
makabukel iti nainsiriban ken nainwayawaan a gramatika ti kinawayawaya.
4. Panagsubli Kadagiti Sansanut iti Amianan
Iti
panangisayangkat iti pannakabukel daytoy a vokabulario tapno mabukel ti
gramatika ti revolusionario nga utob-nakemtayo, adda dua nga addang—iti plural
ken managpartuat nga ipaip—a masapul a di liblibtawan: umuna, ti panagsubli kadagiti sansanut dagiti amin nga
etnolingguistiko a grupo ti Amianan; ken maikadua,
ti panangestablisar kadagiti kuneksion dagiti ammotayo kadagiti ammo dagiti
sabali.
Masapul
ditoy ti panagsubli kadagiti komunidadtayo, ken kasta met a masapul ditoy ti nainrespetuan a panangadal kadagiti nakalemmeng nga adal a tagikukua dagitoy
nga etnolingguistiko a komunidad.
Iti
panagsubli kadagitoy a sansanut, importante ditoy ti panangibaba iti purua—ti panagsirig
babaen iti epoke dagiti iskeptiko tapno iti kasta mabaelantayo a di dakamaten
dagiti bukodtayo nga inkabesado a konsepto, a kaaduan kadagitoy ket naggapu met
laeng kadagiti lumlumoten a kuaderno dagiti nangisursuro kadatayo a sinursuruan
met laeng dagiti mangisursuro nga addaan kadagiti lumlumoten a kuaderno. Daytoy
pasapasa—daytoy tawidtawid nga adal manipud kadagiti lumlumoten a kuaderno—ti
maysa kadagiti adu a pagel no apay nga agpatingga ita ket siaabbung pay laeng
dagiti matatayo iti importansia iti panagsubli kadagiti indigeno nga adal a
naipaidam kadatayo, ken naipaidam kadatayo ta aginggatayo met laeng iti
Florante at Laura ken Ibong Adarna iti panagpadastayo a mangammo no asinnotayo
a talaga.
Adda
obligasiontayo a moral a mangikunektar kadagitoy nga adal kadagiti sabali nga
adal tapno iti kasta ket agbalin a konsentriko a nagtimbukel ti universo ti
ammotayo: maysa a sirkulo a naipunget iti dawi, ngem aglaylayag iti law-ang ti
naintaw-an a laing.
5. Normalisasion Dagiti Lengguahe ken
Kultura iti Amianan
Idi
daytoy a kalat ti panagwayawaya, saan a mabalin a tallikudan, ket ngarud,
iraman a kas etikal nga aramid, ti panangnormalisar kadagiti lengguahe ken
kultura iti Amianan.
Ti
kayatna a sawen daytoy ket ti agdadata nga obligasion ni filosopo a
taga-Amianan, wenno ni filosopo mangdisdiskurso iti Amianan, a mangammo iti
awan-ressat a posibilidad dagiti indigeno a filosopia dagiti etnolingguistiko a
grupo—indigeno a filosopia a nakalemmeng kadagiti kolektivo a lagip, kadagiti
ritual ken rito, kadagiti mito ken mitologia, kadagiti folklor, ken iti
aginaldaw-aldaw a praktisda. Masapul
ditoy ti nawada a panangsirig kadagitoy—kas met iti pannakasapul iti
nainlaingan panangasinta kadagiti kunekuneksion dagitoy tapno iti kasta ket
makapalnuad iti naimbugasan a panangited iti kaiyulogan.
Importante
ditoy ti wada ti isip.
Importante
ditoy ti kinapakumbaba—daytay sindadaan a panangakseptar nga adu ti ditay ammo,
ket gapu ta adu ti ditay ammo—masapul a masindadaantayo met laeng a mangaklon a
ditay ammo dagitoy.
Importante
ditoy ti panangikonfesar—uray no datayo dagiti kalalaingan a filosopo a
nangadal, kas pagarigan, ken Democritus—a ditay ammo ti kayat a sawen ti
utob-nakem, ti kayat a sawen ti Amianan, ken ti filosopia nga addaan iti
nainwayawayaan a direksion.
Iti panangbalabala
iti makunkuna a Filosopia iti Amianan ken Filosopia ti Amianan, rebbengna laeng
ti panangkita a dagiti lengguahe ken kultura ditoy a disso ket addaanda iti
normal nga akem iti aginaldaw a panagbiag dagiti umili, iti publiko a
panagbiagda, ken iti nainkadawian a pannakilangenlangenda iti aginaldaw.
Kayatna
a sawen, masapul a ti maysa a filosopo iti Amianan ket mamati iti dakdakkel a
filosopia ti panagwayawaya a nakaangkla kadagiti ipaip iti panagadal kadagiti
lengguahetayo, lengguahe a pagan-anay ti kinaasinno, lengguahe a bado mismo ti
bagi ken ti kultura.
Iti
doktrina ti hilemorfismo, kas pagarian, maysa a doktrina ti konstitusion ti tao,
konstitusion a nakabasar iti dua nga elemento—ti bagi ken kararua—makita ditoy
ti panagsabali ti anggulo ti panagsirig dagiti Ilokano iti panangipakitana a
saan a maymaysa ti kararua ti tao no di ket uppat, ket ngarud, daytoy a teoria
ni Aristoteles ket maysa a figurativo a lengguahe iti panagsirig dagiti duogan
a filosopo iti Lumaud, nga iti imasna, ket saan a kastoy ti panagipapan dagiti
Ilokano.
Kunada
a ti lengguahe ket saan laeng a koleksion dagiti pauni ken paaweng, a saan
laeng a koleksion dagiti balikas.
Kunada
a ti lengguahe ket maysa nga institusion a mangigamer kadagiti rikna,
kababalin, ken pampanunot.
Kunada
a ti lengguahe ket balay—taeng a di mainsasaanan—dagiti uppat a kararua (basar
iti indigeno a filosopia ti tao dagiti Ilokano) ni Ilokano, ken posible, dagiti
taga-Amianan.
Ita
kasta, saan ngarud a mabalin a di inormalisar ti lengguahe tapno mairugi ti
panagfilosopia.
Kayatna
a sawen, masapul a ti filosopo iti Dupaningan Agta ket makaawat iti Dupaningan
Agta.
6. Ti Responsibilidad ti Filosopia a
Mamagwayawaya
Ken
Rorty
[7],
iti daytoy a panawen ti multikulturalismo ken globalisado a panagbiag,
importante la unay a sirigen, manen ken manen, ti akem ti filosopia iti
aginaldaw a panagbiag ti kontemporaneo a tao.
No
idi damo, ti filosopia ket maysa a kita ti diversion dagiti addaan iti babaonen
tapno iti kasta, iti panagdiversionna, makita, mapanunot, ken mapagmennamennaan
dagiti transendental nga aspekto ti biag ti tao, nagbaliw ti lokasion ti
filosopia iti aginaldaw a panagbiag a dikdiktaran dagiti fuersa ti ekonomia,
kultura, ken pulitika.
Nalawag
ken Rorty a ti filosopia ket maysa kultural a pulitika.
Saan
nga inosente ti panagfilosopia.
Ketdi,
nakaangkla ti aramid a panagfilosopia kadagiti istruktura ti gimong, kadagiti
institusionna, ken kadagiti operasion ken dinamismo ti poder, turay, ken
fuersa.
No
ti maysa a filosopo iti Amianan ket dina bigbigen dagitoy, agbanag a ti resulta
ti panagpilosopia ket maysa a di inhenioso. Agbanag a maysa manen daytoy a
pupokan ti utob-nakem.
7. Kritisismo iti Kolonial nga Ontologia:
Dua a Klase ti Ontologia (External, Internal)
Adda
dakkel a sinisuitik nga ontologia nga iselselselda kadagiti karabukobtayo.
Daytoy
nga ontologia ket naggapu iti linumot a konsepto ti nasion, estado, ken
nasion-estado, ken nasionalismo—ontologia a sinisuitik nga aggapu iti
hegemoniko a sentro.
[8]
Ibagbaga daytoy nga ontologia a ti existensia ti maysa a Filipino ket adda iti
pannakipagilina iti maysa a pagilian a ti doktrinana ket ti kaadda iti bukodna
a ‘nailian’ a pagsasao, a ‘nailian’ a kultura, ken nailian dagiti amin a
nailian, agraman iti ‘nailian’ a panagpampanunot.
Makitatayo
a dagitoy nga istrategia ken taktika ket istrategia ken taktika ti maysa nga
estado a ti turong daytoy ket kontrolen dagiti panunot ken wagas ti panagbiag
dagiti umilina, uray no dagitoy nga umili ket kamengda kadagiti nagduduma nga
ethnolingguistiko a grupo.
Maysa
a kinaulbod ti panangipato a ti existensia ti maysa a Kankana-ey ket adda nga
ibabaet laeng ti kina-Filipinona, ket saan a ti kina-Kankana-eyna.
Sakbay
nga agbalin a Filipino ti maysa a Kankana-ey, masapul a Kankana-ey nga umuna
daytoy, ket awan pangapatan iti kastoy nga ontologia malaksid no surotentayo
dagiti oppresivo a wagas dagiti pagilian a nangkettel kadagiti basar a
karbengan dagiti umilida a di kameng iti komunidad iti sentro. Tapno adda
ontologia ti panagbalin a Franses babaen iti ‘nasionalismo’ a Franses, mano
kadi nga etnolingguistiko a grupo iti labes ken ruar ti Paris ti naisakrifisio,
ken agingga ita ket maisaksarifisio pay laeng?
Tapno
mabukel ti pagilian nga España a tengtenglen ti ideologia ti kina-Kastila,
nagpukaw ti Aragonese, ket naiwalinwalin ti kina-Basco, kina-Andalusiano, ken
kina-Catalan.
Unorentayo
amin a pagilian a mangibambando iti ‘egalite, fraternite, ken liberte’ ket
makitatayo nga iti likud dagitoy nga islogan ket ti aramid ti estado a
naranggas, brutal, ken di makatao.
Kasta
ti mapaspasamak iti Filipinas: rangranggasan ti estado dagiti etnolingguistiko
a grupo babaen iti agtultuloy a panangiselselselna iti karabukobda dagiti nosion
ti hegemoniko a kina-Filipino, hegemoniko gapu ta mangipilpilit iti maysa nga
arrap a nasionalismo.
8. Karit ti Masakbayan
Daytoy
ti karittayo kadagiti filosopo iti Amianan: aramidentayo koma ti rumbeng.
Aramidentayo
a ti filosopiatayo—iti teoria ken praktis—ket filosopia nga agpaay iti
pannakabukel ti mamagwayawaya nga isip dagiti amin nga etnolingguistiko a grupo
nga adda iti entiro nga Amianan.
Idi
kunaen, kas pagarigan, ni Ama Macliing Dulag a saan a para kenkuana ti
dokumento nga iyaw-awat kenkuana ti maysa nga agente ti gobierno, a no titulo
ti daga dayta a dokumento, saan a para kenkuana dayta ta ‘awan asinno man a tao
ti makatagikua iti daga.’ Ketdi, kinuna ti kastoy: ‘Ti daga ti mangtagtagikua
iti tao.’ No saan a gameng iti filosopia daytoy, diak ammo no ania ti
iyawagtayo iti kastoy.
Paggaammok
a dakayo amin ket nasanay iti maka-Laud a panagfilosopia.
Dayta
a banag ket ditayon mabalbaliwan pay.
Ti
mabalbaliwantayo ket no ania ti aramidentayo kadagitoy nga adal a naiyallatiw
kadatayo.
No
kitaentayo a rimienta dagitoy nga adal, kasano nga aramatentayo dagitoy a
rimienta?
Kasano
nga agpaay dagitoy iti pannakapattapatta ken pannakabalabala ti maysa a kita
ti filosopia nga agpaay kadagiti amin a siudadano iti Amianan—ken, sapay
koma—iti entiro a pagilian?
Ania
ti langa ti maysa nga epistemologia a makaited iti bukibok a bukel ti
panagwayawaya, bukibok a bukel a la ket ta nadam-eg a daga ti pakaitukitanna,
ket mabalin nga agbanag a narangpaya daytoy?
9. Panggupugop
Saan
a kas karina ti akem ti kritikal a pilosopia.
Saan
a sirkero ken salamangkero ti maysa a filosopo a makadaer a mangsango iti
dominante a fuersa ti hegemoniko nga epistemologia.
Saan
a maysa a panagpasiar iti natalinaay nga igid ti baybay ti pannakiengkuentro
manen kadagiti duogan ngem sibibiag nga utob-nakem dagiti nagkaadu a puli iti
Amianan.
Saan
a kas karina ti panagfilosopia nga awit-awit dagiti sagursor ti ili ken pagilian,
a baklaybaklay dagiti babantot kadagiti nagkaadu a pasamak ti
pannakailupitlupit, ken simemennamenna kadagiti narikut ken narikor nga akem ti
filosopia iti aginaldaw a panagbiag.
Ngem
awan filosopo a di agpilfilosopia.
Ket
awan filosopo iti Amianan a di agpilfilosopia iti Amianan.
Kuna
dagiti dumadangadang: Id cape aut id
relinque.
Non est medius locus philosophiae—awan
neutral a posision iti filosopia.
Agyamanak
kadakayo amin—ken kablaaw kadakayo!
Dagiti Nota
[1]A.
Solver Agcaoili, Interview iti WBEZ
Worldview, “Recognizing the mother tongue,”
https://soundcloud.com/wbez-worldview/recognizing-the-mother-tongue.
Kitaen pay dagiti sumaganad: A. Solver Agcaoili,
http://www.aurelioagcaoili.com/2008/07/dagiti-kritikal-panirigan-para-iti-pia_03.html;
A. Solver Agcaoili, “Sukimat, Mennamenna, Sursuro and the Birth of Amianan
Studies: A Critical Introduction,” iti A. Solver Agcaoili, A. C. Felipe, &
A. T. Visaya (dagiti editor).
Sukimat:
Researches on Ilokano and Amianan Studies. Philippines: Nakem, 2009, pp.
1-16; Isabel Pefianco, “Mother tongue is a way to go,” Philippine Daily
Inquirer,
http://opinion.inquirer.net/inquireropinion/columns/view/20081101-169620/M,
November 1, 2008.
[2]
Virgilio S. Almario (jefe nga editor).
UP
Diksyonaryong Filipino. Lunsod Quezon: Sentro ng Wikang Filipino, 2001.
[3]Rolando
Tinio.
A Matter of Language: Where
English Fails. Quezon City: University of the Philippines Press, 1990.
[4]Makitatayo
daytoy nga agtultuloy a dominasion ti sentro, dominasion dagiti institusion,
ken dominasion dagiti agente dagitoy nga institusion babaen iti sistematiko a
kunniber kadagiti fundo a naisangrat iti panagdur-as dagiti mapapaidaman a
siudadano ken disso a sadimpalnek. Ken makitatayo nga isu met laeng nga isu a
grupo dagiti tao ti agsagsagrap iti imbag—dagiti tao nga addaan kuneksion,
dagiti tao nga adda iti sentro, dagiti tao nga addaan kapet iti pulitika,
kultura, ken ekonomia.
-
[5]Franz
Fanon.
Wretched of the Earth. trans
C. Farrington. New York: Grove Press, 1963.
[6]Renato
Constantino, “Miseducation of the Filipinos,” iti
The Philippines Reader: A History of Colonialism, Neocolonialism,
Dictatorship, and Resistance. ed Daniel B. Shirmer & S. R. Shalom
(Cambridge: Southend Press, 1987), pp. 45-48.
[7]Richard
Rorty.
Philosophy as Cultural Politics.
Philosophical Papers, Vol. 4. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
[8]A.
Solver Agcaoili, “The Question of the Plural, and the Question of the
Philippine State: Rizal and the Virtues of Diversity and Cultural Pluralism,”
iti
Jose Rizal’s Legacy and Nation-Building,
Serafin Colmenares Jr & Raymund Liongson (dagiti editor). Honolulu: Knights
of Rizal, 2013.
