DESAPERECIDOS
Iti las-ud ti innem a tawen, uppat nga annak
ti indulinko kadagiti lagip…
Clarita Alia, “Escuadron de la Muerte”
Siak ni Clarita Alia ket agkumpesarak:
Agkumpesarak iti nagan ti Ama: kayatko
ti mangilunod kadagiti amin nga ahente iti panagpugipog.
Agkumpesarak
iti nagan ti Anak: kayatko nga amin a
pannakaisalakan ket maibabawi kadagiti amin a mangibagbaga iti wayawaya
ti ili.
Agkumpesarak
iti nagan ti Espiritu Santo ket daytoy ti kararagko: nga amin koma a Pangulo ti
Pagilian ket agbabawidanto iti masungad nga aldaw. Babai man a Pangulo a di
makaamo ti kayat a sawen ti mapukawan iti anak. Lalaki man a Pangulo a di makaawat no ania ti kayat a sawen ti
mangitabon iti uppat nga annak a koma ket mangiyabaga iti bangkayko iti tanem a
panungpalak. Pagbabawiandanto ti inda panangidaulo kadatayo iti Panawen ti
Panagkatangkatang—dagitoy a Pangulo.
Siak ni
Clarita Alia, ina ti uppat nga annak: Ni Richard, 18, iti pannakapasag iti ima
dagiti vigilante; ni Christopher, 17, iti inna pannakapasag iti ima dagiti
vigilante; ni Bobby, 14, iti inna pannakapasag iti ima dagiti vigilante; ni
Fernando, 15, iti inna pannakapasag iti ima dagiti vigilante.
Rabii ita
ditoy Davao, iti daytoy a rabii dagiti escuadron de la muerte.
Agsisimparat iti panunot dagiti lagip
kadagiti annak: ni Richard, ti ubing a naasi a no itag-ayko nga ibuat ti sako a
napno iti kamotig ket agtaray piman a mangiyopresir kadagiti ubing a takiag
tapno iti irteng dagiti urat ken lasag ken ti determinasion ti pammategna
kaniak, isublina piman dagiti adu a rigrigat, sukatanna iti kari ti nam-ay.
“Siak, siak, siakon, Inang ti agbagkat. Siakon ti mangiyalis iti lakom iti
maysa a suli tapno intarek dagitoy iti banggeram. Siak metten ti agayab
kadagiti aggatang ket ibagak, ibagak, Inang, ibagak a dagiti tagilako, dagitoy,
dagitoy, Inang, ti nagpuonam iti kararag.”
Anian!
Isemannak ni
Richard.
Isemannak iti
bangbangir nga isem, ket ti ubing a sirmatana kadagiti nabiag ken agis-isem met
a mata ket ti anniniwan ti amana nga innak idi inay-ayat.
Anian!
Isuna ti amana
iti ubing a bagi, iti agkabannuag a nakem, iti manangngaasi a palad. Ni Richard
nga iti umana a gundaway ket agpukaw kaniak, umadayo, agawan a kas asuk,
pumanaw tapno dinton agsubli pay dagiti danapeg.
Iti rabii,
timtimudek dagiti posibilidad: ti mabilbilang a panagbaddek, ti
panagsarimadeng, ti umuna nga arasaas kadagiti ub-ubing a kakabsat. Pamrayak
laeng no kua ti agkararag, ti mangrikna kadagiti timbukel ti rosario kadagiti
kaliado a ramay.
Ket
tagikukuaennak ti buteng.
Ket
kullaapannak ti buteng ket makitak dagiti daradara nga aldaw, ti bulan iti inna
panagdara kadagiti rabii a kas ita, ti bulan a kas iti darudar ket mangipalnaad
iti didigra, ti bulan iti pannakasinnukotna iti sipnget tapno iti panagsaknap
dagiti mabutbuteng nga ulimek iti kaltaang ket ti nagpaiduma a bibineg. Apo
Dios, Apo Dios, kunaek. Saan, saan, saan, Apo Dios. Dimo koma ipalubos.
Iti
idda ket sumrek ti pul-oy ket mayepyepak.
Iti tagainep
ket ti lampin ni Richard: alaek dagitoy a lampin, gelgelek ti dara kadagitoy a
lampin sako ibarday iti init.
Alaek ti
namagaan a lampin tapno kadagiti buttabuttaw a barukong ket idiayko nga iselsel
tapno sagepsepenna dagiti nagbalay a dara kadagiti nakanganga a dunggiar.
Richard,
kunak, Richard, denggennak.
Ulimek
ti mangsungbat kaniak.
Richard,
Richard, kunak. Asinno ti akin-aramid iti kastoy a kapay-an, anak?
Panawannak
ni Richard kagitoy a panagsalsaludsod. Saan a sumungbat ti buttabuttaw a
sikigan, ti agngangnganga a barukong, ti nasaem a rupa ti naparigatan iti
pannakabagkong.
Isaganak
ti pumpon ti bagi ni Richard, kas iti umuna nga aldaw.
Ti kari ni
Richard a nam-ay kaniak, kas iti inna ipapanaw iti daytoy a biag. Umuna a
digosek ti agkabannuag a bagi a ti anges daytoy ket aggapu met laeng kaniak,
siak ken ti amana iti daytoy umuna unay a nasudi a panaginnayat. Karinioso ti
amana a nagpukaw, desaperecido dagiti amin a desaperecido. Nagpukaw a kas iti
asuk, kadagiti aldaw a naangep, kadagiti aldaw a ti isisingising ti init ket
maysa a pammunpon, kas ita.
Alaek
ti pagbanios: ti napaburek a danum nga inikkak iti lana ti pauli tapno aglunit
dagiti iti milagro ti Viernes Santo.
Babaen iti
tamudok iti makannawan ket riknaek ti temperatura ti danum: isawsawko ti
tamudok ket mariknak ti biag iti nagtibnok a lamiis ken pudot ti pagdigos.
Uksobek ti
pagan-anay ti anakko, ti inauna dagiti amin nga ayatko, ti inauna dagiti amin a
namnamak iti biag.
Unaek nga
uksoben ti badona a puraw nga itan ket nalabbaga ket kolor ti tapok. Iti
pannakakusbona ket ti isusukona iti daga: ti bagi a nalukneng iti natangken a
semento ti kalsada.
Naparpar kadi
ti ulona?
Naparpar kadi
ti tumengna?
Nagpusitsit
kadi ti darana iti pannakaiwekwek ti imuko wenno kutsilio wenno ice pick a panangdusa
iti yelo ngem itan ket ti nabiag koma pay laeng a lasag ti anak?
Adda kadi
dagiti nakasaksi?
Adda kadi
dagiti nakakita no kasano nga inawagannak, no kasano nga imbaga, “Inang, Inang,
Inang arayatennak?”
Adda kadi
nakangngeg iti inna panagurok tapno kamatenna ti anges, tapno kamatenna ti
pumampanaw nga awis ti pannaturog nga awan inggana?
Awan
asinda, kinunada kaniak, kinuna dagiti padak nga agbagbaggat kadagiti karga iti
pantalan, siak nga ina, siak a nagawid ken Richard, siak, siak nga idi ket
tinagtagainepko a dumtengto ti panawen nga idulindak dagiti annak, idulindak
iti natalimeng a lugar a sadiay ket saankon a kamkamaten ti oras, a saankonto a
lagipen pay dagiti amin a kalbario a nagpasarak. Anian a tagainep a
mamagalimpatok iti rikna, tagainep nga umanayen a mangted kaniak iti regta?
Siakto
ti mangitabon kenka, Inang, kinuna kaniak.
Ngem
ita, ita kunaek ken Richard: maysaka nga anak nga ulbod.
Ket
uksotek ti panag-anayna ket makitak ti lampin nga inselselko kadagiti sugat.
Agsaysayas pay
laeng ti dara ngem saanen a kas itay nga agpusuak, segun iti panagkuna ti maysa
a saksi.
Kasla gripo,
kinuna iti Bisaya, ket minirak ti kinapudno kadagiti mata ti nagkuna. Sadiay,
kadagiti alintataona ket ti buteng a sipud pay idin ket kasinginmin ditoy
Davao.
Kasaritak
ni Richard, pagpudnuek iti ulimek iti baetmi a dua.
Aniat’
naganmo, kunak.
Richard
ti naganko, isungbatna iti Bisaya.
Manot’
tawenmon?
Lima
ti tawenkon.
Aniat’
kayatmo a pagbalinan no dumakkelka?
Kayatkot’
agbalin a vigilante?
Ay,
sus, kunak. Anawaek.
Wen,
Inang, kayatkot’ agbalin a vigilante. Dagiti vigilante, pugipogenda amin a
langgong.
Anakko,
anakko, kunak. Sabaliam ti pagayatan.
Saanmo
a kayat nga agbalinak a vigilante?
Kayatko
nga agbalinka a padi?
Ket
no padi a vigilante?
Padi
lattan!
Nanang,
diak kayat ti agmisa. Diak ammo ti Latin. Wenno Ingles.
Wenno ti mangasaba.
Kusotek
ti buokmo, Richard ket agkanka.
Agkak dagiti
natimbukel a matam, dagiti nawasnay a gurong nga inil-ilotko idi ubingka pay.
Sika ti akoy nga inil-ilot ni amam iti kada rabii a sumangpet manipud iti
pannakigasanggasatna iti lansangan?
Ita,
agkak dagiti awananen lawag a matam.
Ita
ket ti panangitedko iti basbasmo: rosario iti makanawan nga ima, sensilio a
pagplete iti makannigid, ti agnanayon a kararagmi iti barukongmo.
Dinakam
liplipatan, Richard, anak.
Siak ni Clarita Alia, Inang ni
Christopher. Tallo a bulan kalpasan ti panangpasagda ken Richard, ita, ita met
ti batang ni Christopher, 17.
Kas iti kakaenna, adda ay-ayo iti timek
ti anak, ti panagwenna kadagiti amin nga ibagak, ti panagisemna a kas iti amak
nga iti ultimo dagiti amin nga ultimo ket diak man nangngegan a nagreklamo iti
biag.
Wenno
ti widawid ken paragsit ti inak.
Kasla
abuyo daytoy nga ubing.
Wenno sibeg.
Wenno agila.
Iti karantiway
a gurong ket ti aglemlemmeng a leon wenno tigre ken ti nabaneg a bukot iti
nabaneg met laeng nga abaga a makaam-ammo iti rigat.
Sika
laeng ti namnamak, Christopher, kunaek kenkuana a kas patigmaan. Kitaennak
laeng ti anak, perrengennak, ket ammka kadagita perreng a birbirokenna kadagiti
matak ti ladingit nga indulinko sadiay sipud pay pinanawandak ti amada.
Christopher,
no mapukawka kas met laeng iti manongmo, nasaysayaat laengen no matayak,
kunaek, ket kasla agpabus-oy a dissuor dagiti luak. Diakon a magawidan ti
aganug-og. Mapno ti barukongko kadagiti rungsot ti sibibiag a bulkan. Mabtak ti
aangsak.
Christopher,
denggennak, kunaek, ket addan gulib iti timekko. Ket addan pungtot nga umipos
iti karabukobko.
Miraek
ni Christopher.
Dina
isubli kaniak ti panangmirak.
Daraan
ti rupa a napuswitan iti nagkakambor a lua, buteg, ling-et ken panagsagaba.
Kas
iti manongna ket ti duyok ti tirad iti sikigan, iti likod, iti tengnged, iti
aminen a paset ti bagina a mabalinda a buttawan.
Ania
ti anakko—ti Christopherko—ti mangkarkarga ken Apo Jesus—ania isuna iti imatang
dagiti berdugo?
Tulonganka
nga agbagkat, Inang, kinunana kaniak iti maysa a bigat.
Saan,
Christopher. Mabanka agbasa, anak. Mapanka agsakdo kadagiti amin nga imbag ken
adal ken kinatao iti pagadalan. Idiayka, saan a ditoy pantalan, saan a ditoy a
kakaasika a mainaran.
Kayatko
a dikan agbagbagkat, Inang. Kitaem ti bukotmo. Kitaem ti bagim. Kitaem ti
rupam. Dinakan sublian ni Tatang no kasta.
Diak
kayat ti kasta nga angaw, kunak. Serioso ti timekko. Diak kayat a mairamraman
ti nagpukaw nga amada iti saritaan.
No
mangabakak iti lotto, itedko amin kenka.
Awan
ibatim iti bagim, uray bassit laeng?
Kukuam
amin, Inang.
Ay,
sus, ginoo. Daghang sa imo, ‘noy!
Promise!
Ay
sus, promise-promise pa, ‘noy!
Kaanotayo
a makalung-aw, Inang?
Asidegen,
kunak.
Ket
ita, Christopher, addoyka kadagiti takiag.
Punasak
dagiti sugat dagiti sugat ti anak.
Punasak iti
alkohol sakonto warakiwakan ti bagim iti Johnson’s baby powder.
Paggaayatmo
daytoy iti ubingka, anak. Namak pay nga agapakayo ken ni Manongmo a Richard ta
ibukbokmo met ngamin ti pulbos iti bagim, iti barukong, iti puseg, iti tian, sa
kadagiti sellang idi agbaritokan.
Adda
kadi idin sirsirigem?
Awan,
a, kinunam kaniak. Samo impasarunson: “No nasayaatton ti biagtayo, no dikanton
agbagbagkat iti pantalan, no mkaadalakton, dayta, dayta laeng ti panawen a
mabalinkon ti agassawa.”
Para
makita, kunak.
Promise,
Inang, kinunam.
Kaykayatmo
dayta a balikas: Promise.
Ngem
ita, dimo met tinungpal.
Siak ni Clarita Alias, ti ina ni Bobby.
Kadagupan kadagiti innem nga annak, lima a lallaki, maysa a babai, ni Bobby ti
impadpaidumak. Ni Bobby, ni Bobby. Sangapulo ket uppatna iti mapasag, iti
bukitkitanda ti bagbagisna, iti pagsaruenda iti dara, iti nganngani rummuar
dagiti matana.
Apo
Dios a manangngaasi a Dios dagiti sibibiag ken natay, apay a kastoy? Katorse ti
anak idi sarangtenna ti patay: katorse a kinainosente nga iti tirad ti punial
ket ditoy a maidasay.
Ni
Bobby ti di pulos simmina iti sibayko. Iti rabii, adda iti sikigan ti anak,
daytoy nasaririt ken managayat nga ubing, daytoy nga ubing a natudio ken
natakneng, daytoy nga ubing a di manglangan iti panagadal, kapinpinnuyat dagiti
kingki, kandela, wenno ti kuridemdem a bombilia.
Ammona
ti lubong: no sadinno ti Amerika, no sadinno ti Europa, no sadinnot Afrika, no
sadinno ti Australia, no sadinno ti Asia, no sadinnot ti Sur Amerika. Diak ammo
dagitoy ngem kinunana kaniak: Mapanakto kadagitoy a lugar, Inang. Agpasiarakto
tapno adalek dagiti kabibiagka, no kasanoda a nakaruk-at iti pannakaadipen iti
rigat.
Ala
wen, barok, kunaek kenkuana ket apungolennak. Ibaludnak kadagiti mangrugrugin
nga agpiskel a takiagna ket masay-opko ti angot ti ipulpulagidna iti kilikilina
a pangontra iti ling-et.
Dinak
paayen, Bobby, kunaek kenkuana ket mingmingannak.
Mingmingannak
iti manangngaasi a mingming santo agisem. Agparang dagiti nakapurpuraw a
ngipenna. Daytoy ti maysa a pakakitaan a saan nga agbabalbaliw ti lasag no di
ket ta ipatpatawidtayo dagiti talugading kadagiti annak.
Paboritok
kadi ni Bobby ta agkaarngikami kadagiti adu a banag kas iti panagpampanunot a
nawada, ti anus a di maibus, ken ti nasarangsang a panagkatawa?
Paboritok
kadi ni Bobby tapno agilem ti maysa pay nga anak, ni Fernando, nga iti edad 15,
ket briatenda met ti barukongna, gripuanda ti sikiganna, ket tatekenda duyok ti
agkabannuag pay laeng a lasagna?
Ni
Bobby manen, idillawna no kua kaniak, iti panagsasaibbekko a naulimek tapno
laeng makaturogak iti kada rabii a mapanunotko nga iti kaawan ti asawak ket ti
met maysamaysa a panagpukaw dagiti annak.
Saan,
ilibakko.
Inang,
masapul nga agbiagtayo.
Natayakon,
kunak.
Kitaennak
laeng ni Fernando. Awan ibbatanna a sao.
Ngem
iti barukong ket ti ilemna iti naidasayen a kabsatna.
Diak
makaturong, kunak.
Diakay
agpanunot, kunana.
Agkarkararagak
a makaruk-attayonto met laeng iti kastoy, barok, kunaek kenkuana.
Agbasaak,
Inang. Agabugadoak. Ilabanko ti kalintegantayo.
Igaedmo,
barok, kunaek.
Ita,
punasak ti natatek a bagi ni Fernando, 15, kas met laeng iti panangpunasko iti
natatek a bagi ni Bobby, ni Christopher, ni Richard.
Punasak
ti bagi ni Fernando.
Bilangek
dagiti dunggiar.
Sagidek
dagitoy tapno riknaek dagiti saem.
Inawagannak
kadi sakbay a nagsat ti angesna?
Inawagannak
kadi, Richard, Imbagam kadi a siak ti inam, a siak, siak ti nagpaspasuso kenka,
siak, siak ti nangdungdungngo kenka, a siak, siak ti di nangdangdangran kenka,
a siak, siak ti nangikankanawa kenka kadagiti amin a peligro?
Inton
bigat, iti panagsaknap ti sipnget, alaekto ti anglem.
Tiritirek
ti anglem iti bilang dagiti tawen a nagpasarak dagiti kakastoy a padas: uppat
nga annak iti las-ud laeng iti innem a tawen.
Sindiakto
ti anglem sakonto ipuligos nga ipennek nga ipalladaw iti angin.
Kunaekto,
desaperecidos, umaykayo, umaykayo.
Aggaoakto
iti niniugan, ipanko iti sabut, ipaigidko ti gawed ken bua, ipaigid iti basi.
Amin dagitoy ket ipanko iti sarukang. Iyayabko ti atang kadagiti annak a
nagawan.
Siak, siak ni Clarita Alias, ti agur-uray
nga ina dagiti nagpukaw nga annak.
No comments:
Post a Comment