Kultural a Demokrasia, Justisia a Lingguistik, ken Diversidad: No Apay nga Awanan Di Logiko iti Maymaysa a ‘Nailian a Pagsasao’

Kultural a Demokrasia, Justisia a Lingguistik, ken Diversidad:

No Apay nga Awanan Di Logiko iti Maymaysa a ‘Nailian a Pagsasao’

Agingga ita—adun a tawen manipud ipasdek ti makunkuna a ‘Filipino’ a kas ‘nasional a pagsasao’—ket nakaipus pay laeng a kunam la no nangisit nga anniniwan ti no ania a pannakaburibor ti ulo kadagiti adu nga umili no ania a talaga ti sukog ken rupa ken hitsura ti ‘nailian a pagsasao.’

Kasingin ti kastoy a kita ti pannakatikaw ti hegemoniko a bileg ti lengguahe iti sentro ti komersio, midia, administrasiong a pulitikal, ken akademia. 

Ti resulta ti kastoy nga urnos ket ti agtultuloy a pannakaipaidam kadagiti nagkaadu nga umili iti demokratiko a karbenganda iti lengguahe ken kultura—pannakaipaidam, kas koma, iti fundamental a pangtao a karbenganda. 

Gapu ta kannayon ti karbengan nga agbiag a nasayaat ken awanan panagbuteng iti bukod a pagilian ti karbengan a mangasintada ken mangawat iti lubong segun iti lente ti lengguahe a birbiroken wenno kail-iliw ti puso ken kararua ti tao a mangsirsirig iti lubong. 

No dadduma, ti historiko nga aksidente ti nakaiyanakan ket agbalin a pagibasaran iti kastoy a lente ken adu dagiti umili iti Filipinas ti adayo iti sentro ti turay ken kultural nga administrasion ti adda iti kastoy a situasion.

Pangpagilian man wenno pangkomunidad ti lengguahe, ania man kadagitoy ket mangmangted iti sukog ken hitsura iti lubong—ti lubong nga adda iti uneg ken ruar ti tao.

Kayatna a sawen, iyak-akar ti lubong—ken kasta met ti substansial a padas a pangtao—iti kategoria ken kabaelan ti lengguahe a mangaramid a familiar daytoy nakadakdakkel a material a lubong ken daytoy lubong ti padas-tao. Daytoy a relasion ti mangimuesmuestra iti tanikala a mamakammayet iti lengguahe ken lubong: a ti lubong ket bukbuklen ti lengguahe, ken ti lengguahe ket bumukbukel met iti lubong.

Matiktikaw dagiti Filipino iti kontemporaneo langa ken topografia ti Filipino a kas nailian a lengguahe gapu ta agingga iti agdama a nakakarsel pay laeng ti artikulasion ken elaboration daytoy kadagiti lumlumoten a prinsipio ti kinapagilian, ti identidad, ti demokrasia, ken nainkagimongan a justisia.

Simple laeng ti argumento: nga agingga a di sungsungbatan ti Filipino a kas nailian a pagsasao dagiti problematiko ken realidad ti multiplisidad, ti pluralidad, ti diversidad, ti lingguistiko a justisia, ken demokrasia a kultural, dinto makaaddang iti adayo iti substantivo a wagas dayta a pagsasao. Maysa kadagiti problema, kas pagarigan, ti Espeña ket ti agtultuloy a presivo nga aktitudud ti gobierno ti Madrid iti karbengan a lingguistiko idiay Cataluña. Maysa a problema a dakkel iti Filipinas ket saan a dumdumngeg ti pagilian kadagiti reklamo dagiti maipapaigid nga etnolingguistiko a grupo. Iti arrap a panagipapan maipapan iti nailian a pagsasao, ibagbaga dagiti advokeit kadagitoy ti kapasidad ti nailian kano a pagsasao tapno iti kasta ket maaddaan iti panagkaykaysa. Maliplipatan ti pagilian a tapno maaramidna ti kasta—daytoy a panangisaknapna iti nailian a pagsasao—masapul nga agaramid kadagiti naintaw-an  ken nainkalintegan a pagalagadan. Ket gapu ta ti fundasion ti nailian a pagsasao—wenno daytoy a pagsasao a idurduronda kadatayo agingga a ditay agtulakak—ket iti injustisia, awan ngarud gundaway a daytoy nga aramid ket agbalinto a nainkalintegan malaksid no mamatitayo iti kinapudno, no adda man, ti ideologia ti fasismo. Ketdi, ti resulta daytoy a nailian a pagsasao ken ti panagwatakwatak.   

Tapno ti maysa a pagsasao ket agbalin a nailian a pagsasao, masapul ti tallo a kondision wenno rekisito:

(1)  Ti pannakaikalawlawa ti nosion ti pagilian ken ti naimpagilianan.

(2)  Ti mamagwayawaya a kultural a demokrasia.

(3)  Ti justisia a lingguistik.

Kitaentayo dagitoy a nosion.

Ti pagilian a nakaangkla laeng iti sentro—iti hegemoniko a sentro a napatpatunuynoyan iti sentralisado a panagiwayat kadagiti benefisio ti naimpagilianan a panagbiag ket awanan iti lugar iti kasta klase ti biag a mangdawdawat iti arrap a nosion met laeng ti nailian a pagsasao.

Awan ngatan ti napudpudno pay a nosion ti maysa a pagilian, ken ti pangiladawan daytoy a naimpagilianan no ti panangbigbigna iti wagas a substantivo ken saan laeng a patpatiray-ok iti diversidad no dayta a pagilian ket diversa, iti multiplisidad no dayta a pagilian ket bukbuklen ti nagduduma nga ethos wenno wagas ti panagbiag, ken iti pluralidad no dayta a pagilian ket saan laeng a maymaysa ti expresion ti kultural ken lingguistiko a panagbiagna.

Ti nosion ti kultural a demokrasia ket ikalkalinteganna ti kaadda iti publiko nga espasio tapno dagiti nagduduma nga expresion ti kultura ket saan laeng nga agbambanag nga exhibit ken panglamlamiong no di ket natural a pasamak iti aginaldaw a panagbiag ti pagilian.

Ti aramid nga absolutisado a sentralisado, ti aramid a managdikta manipud iti sentro, ken ti aramid a paspasablog laeng ti autonomia dagiti lokal a gobierno ket kontra iti wayawaya, kontra iti demokrasia, ken kontra iti justisia.  

Ti nosion ti lingguistik a justisio ket iluglugarna ti kugnal a prinsipio ti justisia a rumbeng unay a maiwayat: nga amin a legguahe iti plural a pagilian ket rumbeng laeng a maikkan iti publiko nga espasio, ket daytoy publiko nga espasio ket rumbeng a suportaran ti pagilian mismo, saan laeng nga iti sao, no di ket iti aramid, wenno lallalo iti aramid. Ta adu dagiti maipakita nga evidensia a nakakumit ti pagilian iti justisia a lingguistik partikular iti edukasion a basika, ngem agingga ita, dayta ket adda pay laeng iti nivel ti retorika nga awanan iti basar iti aramid. Importante ditoy a kitan a ti justisia a lingguisik ket saan nga agpalpalikawkaw no di ket mangdawdawat kadagiti kongkreto a pammaneknek, kas koma ti pannakaaramat iti wagas a legitimo ken natural dagiti lengguahe dagiti komunidad ti Filipinas iti aginaldaw a publiko a panagbiag. Kayatna a sawen, saan laeng a kadagiti taeng wenno kalsada nga addaan iti ontologiko a panagadda dagiti lengguahe a di lengguahe ti hegemoniko a sentro.

Daytoy a tesis ket maysa a panagiyebkas iti maysa nga ideal, iti maysa a sirmata, iti maysa a tagainep, ken iti maysa a pasamak tapno iti kasta ket manipud ita ti Filipino a kas nailian a pagsasao ket saan laeng a pagsasao dagiti sumagmamano. 

Tapno iti kasta ket saan laeng a pagsasao daytoy ti awanan-konsiensia a kapitalismo  nga agar-aramat kadagiti aparato tapno laeng maisayangkat ti kalat dayta a kapitalismo nga agakup, manen ken manen, iti mapagket babaen iti panagaramatna iti adal ken kultura a popular a mangpappapandek iti panagis-isip dagiti umili.

Ti saludsod ita ket kastoy: gapu iti diversa ti pagilian, gapu ta adu dagiti linggua frangka, gapu ta ti multilinggual a karakter ti pagilian ket saan a mainsasaanan, rumbeng kadi a maymaysa laeng ti nailian a pagsasao? Rumbeng kadi nga adda nailian a pagsasao iti kaso ti Filipinas? Rumbeng kadi nga agtuladtulad lattan daytoy a pagilian kadagiti paradigma dagiti sabali a pagilian a nagaramat iti hegemoniko ken fasista a wagas tapno iti kasta ket maaddaanda iti makunkuna a nailian a pagsasao? Di ngata mas produktivo no ikkaten ti termino a ‘nailian a pagsasao’ ket aramiden daytoy a ‘dagiti ofisial a pagsasao’?

Ipalagip ti kastoy a tesis a ti proyekto ken programa nga agtunda iti pannakabukel iti maysa a pudno a ‘Filipino as kas maysa a nailian a pagsasao’ ket kaano man ket saan a mangikonkonsiderar iti agpatengngapatengnga a dalan. Ania man a klase ti panagbalbaliw a panggigmong a kasapulan ket di agaw-awat iti kompromiso ken negosiasion ken akomodasion gapu ta dagitoy ti mangrakrak iti pudno a substansia ti tagtaimpen a panagbalbaliw. Iti saritaan iti naimpagilianan a kinalinteg, awan ti nagtengnga. Uray ti kidkiddawen ti linteg ket klaro: para iti napaidaman. 

Amin a kita ti panagbalbaliw agraman ti panagbalbaliw iti definision ti Filipino a kas nailian a pagsasao ket saan a mabalin a mangrugi iti awan, iti zero. Kayatna a sawen, amin a klase ti panagbalbaliw iti kastoy a definision ket mangkidkiddaw iti radikal a definision ti kultura ket pagsasao, agramin ti makunkuna a nailian a pagsasao. Daytoy a radikal a panagsirig ket kidkiddawen ti panangbigbig kadagiti amin a pagsasao iti Filipinas, amin a kultural nga expresion a nakabasar iti legitimo ken publiko a panagbiag kadagiti etnolingguistiko a komunidad, ket amin nga artistiko nga expresion ti kolektivo a panagbiag. Kayatna a sawen: kidkiddawen ti radikal a panagsirig ti pannakaited iti publiko nga espasio para kadagitoy.   

Iti panangiyalnag ken panangirealisar iti Filipino a kas pudno a nailian a pagsasao—ken iti pudno a Filipino a kas nailian a pagsasao—importante ditoy ti panangusig iti panagsubsobra, ti panaggunggundaway, ti babak, ken ti kinaulbod ti pakasaritaan. Importante a sublian ti napalabas ket analisaren ken kritikaren dagiti sistematisao a panangnaturalisado daytoy a pakasaritaan iti maysa wenno sumagmamano laeng a pagsasao ti sentro. Iti kastoy a panaganalisar ken panaganag, irakurak ti dagiti kibaltang dayta a pakasaritaan tapno iti kasta ket makorehir daytoy ket maikkan iti maiyalubog a sungbat kadagiti adu a saludsod iti injustisia nga insentensia—ket agtultuloy nga isensentensia—ti pakasaritaan kadagiti adu nga umili.

Iti baro ken napabaro nga artikulasion ken elaborasion ti Filipino a kas nailian a pagsasao—iti pudno a Filipino a kas nailian a pagsasao—agbalbaliw met ti filosopia ti lengguahe nga aramaten, ket iti panagbalbaliw iti filosopiko a pagibasaran, siaammotayo nga adda dagiti maatalan. 

Ti baro a filosopiko a basar ket dumawdawat iti panagsakrifisio manipud kadagiti institusion, individaul, ken komunidad dagiti umili a nakamurmurayen ken siaammo kadagitoy a banag tapno iti kasta ket maimaterialisar ti panangisaknap iti pudno a Filipino a kas nailian a pagsasao ken ti Filipino a pudno a nailian a pagsasao. 

Awan nagtengnga a dalan iti panangipaltaw iti pudno a Filipino a kas pudno a nailian a pagsasao. Ti nagtengnga a dala iti kastoy a saritaan ket instrumento laeng ti baro manen a manipulasion tapno iti kasta ket maiduron dagiti nakalemmeng a kalat dagiti kabusor iti wayawaya ken panagwaywayas, dagiti nakalemmeng a panggep nga adda nga agin-indeg iti puso ken kararua dagiti nagkaaud nga umili iti laksid ti kinatuso ti agar-ari a klase.

Tutugunan ng tunay na Filipino bilang wikang pambansa—at ng Filipino bilang tunay na wikang pambansa—ang mga tanong tungkol sa pagsasapalsipika ng diwa ng mga mamamayan ayon sa makitid at mapang-angking parametro ng mga makapangyarihang pawang mga awtor at pasimuno at aktor ng di na mabilang na kuwento ng kawalan ng katarungan. Gayon din na ibubunyang ng tunay na Filipino bilang wikang pambansa—at ng Filipino bilang tunay na wikang pambansa—ang kabalintunaang inilalakong totoo, tama, at ligal. Ang kabalintunaang ito ay ito: isang uri ng “Filipino bilang wikang pambansa” na, una, hindi naman “Filipino”, at pangalawa, hindi naman “wikang pambansa.”

Ang sa una ay ang pagpapanatili ng gramatika ng manipulasyon sa wikang pambansa—isang gramatika ng manipulasyon na sintagal na ng kuntsabahan sa pagitan ng mga elit sa ekonomiya at ng politika kasama ang kanilang mga dayuhang panginoon. Lihis ito sa reyalidad ng dibersidad ng mga diwa at isip mula sa mga napakaraming linggwistik at kultural na pamayanan sa bansa. Ang gramatika ng manipulasyong ito ay nananatili ring balarila ng pananakop sa kaisipan ng mga hindi taga-sentro ng kapangyarihan.

Ang pangalawa ay ang tuloy-tuloy na pagtanggap bilang tama at naayon na ang karanasang kultural at linggwistik ng isang pamayanan ay siya rin karanasang kultural at linggwistik ng lahat ng mga pamayanan. Maliban sa mapanlahat at mapanakop ang ganitong pag-iisip, isinasantabi nito ang pag-iral ng iba pang mga pamayanan, ng iba pang mga diwa, ng iba pang mga isip, at ng iba pang mga wika, tunog, alaala, gunita, at sistema ng pagpapakahulugan. Sa isang bansang tahasang multikultural at multilinggwistik, ang ganitong uri ng pilosopiya ng wika ay walang saysay, hindi dapat binibigyan ng saysay, ang saysay—kung meron—ay winawalang saysay.

Ang kabalintunaang naganap—at patuloy na nagaganap—sa kasaysayan ay isang uri ng maskaradong kabalintunaan na ipapalaganap at ipinapalawig bilang katotohanan ng mapagharing kasaysayan ng mga elit ng wika, kultura, kapangyarihan, at kaalaman na kahit kailan ay hindi ibinilang ang kontribusyon at pagsasapraktika ng masang nag-iisip at mulat at malay—ang uri ng masang tunay na tagapagtago ng pangarap para sa bansang awtentikong nagsusulong ng mga ideya tungkol sa pagkamit ng isang malayang bansa at kabansaan.

Bansa at Kabansaan

Kakambal ng wikang pambansa ang usapin tungkol sa bansa at sa kabansaan.

Kailan man, ang bansa ay hindi isang tapos na usapin, hindi isang artifak ng kasaysayan o ng mga relasyong politikal ng mga grupo ng mga tao na, sa kaso ng Filipinas, ay kadalasan ay ang kwalifikasyon sa paghahari ay ang kahusayang makipagkurratsahan sa mga nanghuhuthot na dahuyan, mga mangangalakal na ignorante sa etikal na responsibilidad ng puhunan, mga banyagang among imperyalista na ang tanging ambisyon ay sakupin ang mundo at angkinin ang sansinukob sa pamamagitan ng kanilang mga ideya tungkol sa kanilang demokrasya, panlipunang katarungang sila ang unang benefisyari, at kabansaang umiikot sa kanilang imahinasyong politikal na sila ang sentro ng mundo, na ang lahat ng mga bansa sa daigdig ay sa kanila dapat iikot tulad ng pag-ikot ng mga planeta sa araw.

Ang bansa at kabansaan bilang proyekto at programa ay nililikha--obrang di matatapus-tapos sapagkat walang katapusan, laging isinasagawa, isinasakatuparan. Organik, buhay, humihingi ng buhay, gustong mabuhay, ang bansa at kabansaan ay umiiral sa imahinasyon ng mga mamamayang mulat at malay sa mga bisyon at misyon at adhikain ng nakararami sa kalayaan at kaunlaran para sa lahat.

Ang bansa bilang isang imahinasyong politikal ay tulad din ng Filipino bilang wikang pambansa. Ang paralelismo ng dalawa ay hindi isang aksidente kundi nanggagaling ang usapin at diskurso ng wikang pambansa sa ideya mismo ng pagiging isang bansa. Ang kabansaan ay suma ng lahat ng mga nosyon sa pagiging bansa kasama ang wikang malaya sapagkat nagpapalaya, makabansa, pambansa.

Mayroong isang dinamismo sa ganitong relasyon ng bansa at ng wikang pambansa sapagkat inuugat ang nosyon at konseptuwalisasyon ng wikang pambansa sa proyekto at programang politikal ng isang grupo ng taong naglalayong makabuo ng isang pamayanang nagsisilbing tahanan mismo ng kanilang mga pangarap, panaginip, adhikain, damdamin, saloobin, nakem, buot.

Ibig sabahin, ang ganitong pamayanan ay may kakayahan magbigay ng taguan at kublian ng anito ng mga ninunong anito rin ng ngayon at kinabukasan, ng espiritu ng pakikidangadang sa ngalan ng kalayaan at kasarinlan, at ng kaluluwa ng lahat ng nais at pagsinta para sa sarili at sa iba. Sa madaling sabi, merong daynamik ang diskurso ng Filipino bilang wikang pambansa sapagkat nakabatay ito sa daynamik mismo ng diskurso ng bansa, at samakatwid, ng kabansaan.

Sa higit na praktikal na pagtataya, kung ang reyalidad ng pagiging isang bansa ay ang mayamang reyalidad ng pagiging marami at pagiging iba’t-iba ng wika, kabihasnan, at kultura ng mga komunidad na bumubuo nito, hindi kung gayon angkop na iisa o iilan lamang ang mananaig na expresyon ng mga bagay na maituturing na pambansa tulad ng wika. O dili kaya ang kultura na itinatakda lamang ng sentro ng administrasyong pampulitika tulad ng pagkokonsiyerto ng mga musikerong nakaamerikana at pagbabaley ng mga baylerinang ang tanging alam na sayaw at galaw ng paa ay nagmumula sa mga kosmopolitang dambuhalang siyudad sa Kanluran. Tulad ng mga musikerong ang alam ay si Mozart at si Bach, ang mga baylerina ay nasa ganoon ding hugis at anyo ng kamangmangan: hindi kailan man nila alam o inalam ang arikenken ng mga taga-Hilaga o singkil ng Kamindanawan, tulad ng di pag-alam ng mga musikero ng kutibeng ng mga Ilokano o ng plawtang kawayan ng mga Kalinga o Yapayao.

Ang ganitong konseptuwalisayon ng demonstrasyon at pagsasapraktika ng kultura na tumatanggap sa mga istandard ng iba at banyaga subalit walang kakayahang pahalagahan ang sariling mga expresyong pangkultura o dili kaya ang pagpapanatiling pikit-mata sa mga sinaunang at/o katutubong expresyon ng diwa ng ibang mamamayan ng bansa ay isang sutil na gawain.

Sutil, sapagkat walang katinuan.

Walang katinuan sapagkat hindi kumikilala ng ibang uri ng kaalaman, kapantasan, kabutihan, kagandahan.

Kakawing, kung gayon, ng usapin tungkol sa Filipino bilang isang wikang pambansa—ang tunay na Filipino bilang tunay na wikang pambansa—ang samu’t-saring usapin tungkol sa kayamanang alay ng mga wika sa bansa, mga kultura sa iba’t ibang pamayanan, mga diwain sa mga pagsasapraktika ng mga kahingian sa pang-araw-araw na buhay.

Magpahangga ngayon, nananatiling Tagalog at maka-Tagalog ang balangkas ng ”‘tunay na Filipino” bilang “tunay na wikang pambansa.”

Ang ganitong kaayusan ay kontra-produktibo sapagkat ipinipiit nito ang kaisipang higit at lampas-lampas sa kaisipang taglay ng isang maliit lamang na bahagi ng bansa at kabansaan. Ang ganitong direksyon ng pagsasakonseptuwalisa ng wikang pambansa at ng bansang malaya na pinapamagitanan ng Tagalog at maka-Tagalog na diwa ay nagbubunga ng walang katapusang isteytment tungkol sa pagiging Tagalog ng wikang pambansa at ng kulturang pambansa.

Sa paglalahad sa usaping ito tungkol sa “pagiging Tagalog ng Pilipino” at ng “pagiging Tagalog ng Filipino”—at ang ekweysyon nitong “pagiging Filipino ng Tagalog”—ay isang dungis ng adhikaing mapagpalaya sapagkat nagpapalaya. Tuwi-tuwina ay inuungkat ito ng ilan sa mga may tinig sa pampublikong saklaw ng aksyon. Hindi maitatatwa ang maliliit na katotohanang taglay ng ganitong isteytment. Nagkasala at patuloy na nagkakasala ang mga tagapagtaguyod ng ganitong pag-iisip, mga tagapagtaguyod na nilalambungan ng mga isip ng isang uri ng kompleks na ang ngalan ay walang-pangalan sapagkat ayaw nilang aminin. Mulat ang mga ahente ng ganitong kalakaran at kaayusang mapaniil sa kahingiang etika ng pag-aamin: ang pagpapangalan ng panlipunang sakit na dumadapo sa maraming mamamayang hindi mulat at malay sa kahingian ng bansa at kabansaan, ng linggwistik na demokrasya, at ng panlipunang katarungan.

Kapag nirakisa ang mga instrumento at aparato ng kaalamang pambansa na minemedyeyt, halimbawa, ng ikinakalakal, itinataguyod, at ipinapalaganap na “Filipino bilang wikang pambansa”, naroon ang mga sintomas ng kawalang katarungan—at ang mga sintomas na ito ay nagpapakita ng isang malala sapagkat mapangsaklaw na sakit panlipunan na itinatago sa pamamagitan ng sistematisadong pagbablakmeyl sa mga kritiko ng ganitong kaayusan at kalakaran.

Madalas ang reaksyunaryong depensa upang blafin at bansutin ang mapanlikhang kontraryong isip na ganito. Pansinin, halimbawa, ang mga modelo ng kaalamang isinasaksak sa isip ng mga kabataan mula sa murang gulang hanggang sa ang gulang ay di na kayang mag-isip ng malaya sapagkat ang isip ay kinolonya na ng mga lumuting pilosopiya tungkol sa wikang pambansa, sa pambansang literatura, at sa pambasang kultura.

Mayroong lihim at tusong pananakot sa mga instrumento at aparatong ito ng kaalaman at sa mga salik at sangkap sa produksyon at reproduksyon nito. Ang mga tinataguriang panitikang Filipino, halimbawa, ay madalas hindi mga “panitikang Filipino” kundi panitikan ng isang sentro ng kontrol, administrasyon, produksyon, at reproduksyon ng kaalaman. Ipinapakabesa ang mga piyesang ito hanggang sa ang mag-aaral ng kabihasnang Filipino ay masilo sa lihim at tusong sistema ng pagkontrol sa naghaharing wikang ipinapalabas na wikang pambansa subalit wika lang naman—at, in extensu, panitikan lang naman ng isang rehiyon na nagkataon ay sentro ng kapangyarihan.

Ang ganitong aksidente ng heograpiya sa pagiging bansa ay nagiging basehan at sanhi ng isang heograpiya ng sakit at pasakit, ng patuloy na kolonisasyon sa isang paraang banayad at di-halatain, at ng tuloy-tuloy na pagdomina ng ilang grupo ng mga kababayang Filipino laban sa ibang mga kababayang wala sa sentro, mga kababayang nagkakasya sa gilid sapagkat itinutulak sa mga gilid-gilid ng lipunan.

Ang mga gawaing ganito ay nangangailangan ng masinsinang pagbubunyag, paglalantad, at pagtatanggal ng maskara.

Nangangailangan ito ng diretsahang pagpapangalanan sa mga ahente ng bagong kolonisasyon sa isip at kamalayan; nangangailangan ng paghuhusga sa mga gawaing nagiging simula ng bagong kalupitan at kalabisan at kaapihan, mga pangyayari at reyalidad na walang lugar sa isang lipunang may paggalang at pagpapahalaga sa sarili sapagkat sumusunod sa mga batayang prinsipyo ng pagsasakatuparan ng buhay panlipunan.

Sapagkat gawaing malupit ang pagtatakda ng iisang uri ng katotohanan, identidad, kairalan, kaisipan, at kamalayan kung ang tunay na tototo ay ang pag-iral ng daan-daang wika at kultura ng iba’t-ibang Filipino sa iba’t ibang pamayanan.

Sapagkat isang uri ng kalabisan ang pagpapanatili ng dominasyon ng iilan sa higit na marami.

Kahit sabihin pang ang marami ang nagdodomina, hindi pa rin ito katanggap-tanggap na pamantayan sa pagbubuo ng isang mahusay at matiwasay na lipunan. Ang dominasyon ay dominasyon ano man ang uri. Wala itong lugar sa isang bansang nagsisikap magiging totoo sa kanyang sarili.

Sapagkat gawaing mapang-api ang di pagkilala sa iba; sa di pagbibilang sa iba’t-ibang wika, kultura, at kabihasnan ng bansa.

Justisia a Lingguistik

Pundamental na karapatan ang lengguahe at ang kulturang taglay nito.

Kasinghalaga ng karapatan sa wika ang karapatang mabuhay na mapayapa, ng walang takot at pangamba, ng may kaunlaran at katiwasayan.

Kung ang demokrasya ay estilo ng buhay sa lipunan, isang estilo ng buhay na humihingi ng pagbubuwag ng kapangyarihang taglay ng iisa o iilang kamay upang maikalat ang kapangyarihan ng pagpapasasya sa nakararami, ang linggwistik na demokrasya ay lohikal na karugtong ng ganito ring ideyal ng sama-samang pagpapasya kung ano ang mainam at mabuti para sa nakararami kung hindi man para sa lahat.

Sa demokrasya, ang kapangyarihan ay wala sa sentro kundi nasa kamay ng mga diputado ng mga kasapi sa lipunan, mga diputadong ang kakayahan ay walang kulang, mga diputadong kayang arukin ang kaluluwa at espiritu ng mga mamamayan, mga diputadong nagsisilbing tinig ng mga walang tinig, nagsisilbing mata ng mga walang mata, nagsisilbing lakas ng mga walang lakas, nagsisilbing kapangyarihan ng mga inagawan ng kapangyarihan, nagsisilbing gabay ng mga nawawala ang landas. Sa buhay pangkultura, ang mga wika ay tila mga diputado sapagkat ang mga wika ay mata, ilong, pang-amoy, panlasa, lakas, tinig, boses, kapangyarihan at pandiwa ng mga may-ari sa mga ito—o ng mga taong pagmamay-ari ng mga wika.

Sa demokrasya, ang instrumento ng pag-iisip ay sang-ayon sa diskurso ng mga mangungusap na pare-pareho ang kinatutungtungan, pare-pareho ang prinsipyong pinanghahawakan na pinagmumulan ng talastasan. Ang tunay na wikang pambansa ay nagbibigay ng ganitong kondisyon at hinahayaan na maganap ng buong-buo ng talastasan ng lahat ng gustong mag-uusap-usap at hindi niya ito kinakategorya kung ang nakikipagtalasan ay Ifugao, Mangyan, katutubo o politikong makapal ang mukha na ang tanging alam na wika ay wika mapangsakop.

Sa demokrasya, nililinaw ng mabuti ang mga batayang prinsipyo na naghuhudyat ng makatarungang pag-uusap, ng palitan ng kuro-kuro, ng kumbersasyon, ng dialogo.

Ibig sabihin, pinapamagitanan ng talastasang demokratiko ng isang wikang pambansa sapagkat sa pamamagitan nito ay nakakapangusap ang nakararami kung di man lahat; pinapamagitanan ng talastasang demokratiko ng isang wikang pambansa sapagkat wala itong bahid ng pananakop sa utak at isip at kalooban, isang wikang pambansa na, sa kubling tahanan nito sa kululuwa ng mga mamamayan, ay malay at mulat ang mga nangungusap.

Ang isa sa mga senyal ng pagiging tunay na pambansa ang isang wika ay ang kakayahan nitong magsilbing tahanan, kublian, at taguan ng kaluluwa at puso ng bawat mamamayan. Hanggang hindi nararating ang binabansagang “wikang pambansa” ang ganitong katangian, mananatili itong estrangherong wika, wika ng pagiging exiling panloob, ng pagiging bagamundo mula sa sariling tahanan ng unang wika hanggang sa mawalay ang landas ng kaluluwa, ng puso, ng identidad, ng pagkatao.

Sa pagsasagawa ng kahingiang pandemokrasya ng pagpapayaman sa Filipino bilang tunay at totoong wikang pambansa, kailangan dito ang walang pag-aatubiling pagkilala sa pangyayaring ang bansa ay binubuo ng mga samu’t saring wika at kultura at ang kapangyarihang taglay ng wikang pambansa—ang kapangyarihan nitong magiging mapang-ugnay sapagkat nag-uugnay—ay nakabase sa pagsasangkap sa pagpapayaman sa wikang pambansa na gamit ang pagkapangyayari ng dibersidad na ito.

Hindi maaari dito ang dulog at lapit ng balasubas na nakaraan—balasubas sapagkat hinayjak nito ang mga utak at isipan ng nakararami at kinidnap nito ang tinig at pangalan ng iba pa.

Hindi maari ang dulog at lapit na nagbabando sa kahusayan ng isang wika laban sa iba at ang pagsasabi na ang ibang wika sa bansa ay walang kakayahang gawing intelektwalisado ang diskursong naglilikha ng kaalaman. Ang ganitong mala-kolonyal na aktitud at disposisyon ng utak ay walang papel sa isang demokratikong talastasan sa kung papaano gawin demokratiko rin ang Filipino bilang tunay na wikang pambansa.

Ang pagpapanatili sa tiraniya at diktadurya ng isa o iilang wika at ang kaakibat na pagmamaskara sa tiraniya at diktaduryang ito sa pamamagitan ng mga teknik at metodo ng kalakal at promosyong pampubliko ay isang mortal na paglabag sa inisaad ng isang demokratiko sapagkat makatarungang buhay panlipunan. Ang mortal na paglabag na ito ay walang karampatang kapatawaran, walang katumbas na pagsisisi na ang katapat ay ang pagpapatawad.

Ang pagsasapilit na pagbansag sa tiranya at diktaduryang ito bilang “pagmamahal panlipunan” at ang pamumulot sa mga pailan-ilang konsepto ng mga Mangyan, ng mga Ilokano, ng mga Igorot, ng mga Kalinga, ng mga Tagbanwa, ng mga Isinay, ng mga Ibanag, ng mga Ivatan, ng mga Sebwano, ng mga Bikolano, ng mga Pangasinense, ng mga Pampango, ng mga Waray, ng mga Tausog, at ng mga Maranaw, halimbawa, at pagsasama sa mga ito sa kasalukuyang leksikon ng wikang Filipino upang mairepresenta ang mga diwa ng mga Mangyan, ng mga Ilokano, ng mga Igorot, ng mga Kalinga, ng mga Tagbanwa, ng mga Isinay, ng mga Ibanag, ng mga Ivatan, ng mga Sebwano, ng mga Bikolano, ng mga Pangasinense, ng mga Pampango, ng mga Waray, ng mga Tausog, at ng mga Maranaw ay isang uri ng kawalan ng pagpapahalaga sa kahingiang pandemokrasya ng wikang pambansa. Ang pakunsuwelo-de-bobong gawaing ganito ay naghuhudyat ng kakitiran ng isip at ng kababawan ng kaalaman sa paglikha ng isang lipunang demokratiko sapagkat kinikilala ang pangarap at nais ng lahat ng mga mamamayan, mga pangarap at nais na ang dulo ay ang pagtatatag ng isang lipunang makatarungan sapagkat demokratiko, at demokratiko sapagkat makatarungan.

Panlipunang Katarungan

Hinihiling ng reyalidad ng dibersidad pangwika at pangkultura ng bansang Filipinas ang puspusang pagkilala sa taglay na yaman ng iba’t ibang wika at kultura sa pagbubuo at pagpapaunlad sa tinagaturiang pambansang wika at kakambal nitong pambansang kultura. Esensyal na bahagi ng kahingian ng panlipunang katarungan ang pagbibigay ng puwang sa inietsapuwerang wika at kultura.

Ang katarungan o kinalinteg—mula sa “tarong” ng Binisaya at “linteg” ng Ilokano—ay susi ng paglikha ng lipunan, ng ano mang lipunan. Ang kontratang panlipunan ay pundamental na tipan ng mga mamamayang ang nais at pangarap ay makabuo ng higit na organisasyon na may kakayahang tiyakin sa bawat mamamayan na ang kanyang karapatan na mabuhay ng matiwasay at masagana ay mabigyan ng paggalang at katuparan.

Sanhi ng mga bagaryos ng panahon at pook—sanhi ng mga di inaasahang puwersa ng kasaysayan—at ng mapanlinlang na mga ahente ng kapangyarihan, naging lihis ng kasunduang panlipunan. Ang resulta ay ang pagkakaroon ng isang lipunan ng mga tuso at pinagtutusuhan, ng mga marurunong at mga minamangmang, ng mga nagtagumpay at ng mga bigo, ng mga naghahari at pinaghaharian. Imbes na ang unang prinsipyo nito—ang pagsaalang-alang sa pagkapantay-pantay sa lahat ng karapatan at tungkulin—ang nanatiling muhon ng lahat ng mga relasyong panlipunan, naging anino na lamang itong unang prinsipyo—at ang pangangaino nito, sa kamaang palad, ay tila naging sa lahat ng mga panahong ng mga dayuhang mananakop hanggang sa panahon ng mga kababayang mananakop sa kasalukuyan. Naging pangit na pangitain ang aktuwal na kalakaran sa lipunan. Naglikha ito ng paghahati-kati at ang malalim na siwang sa pagitan ng mga makapangyarihan at pinaghaharian, sa pagitan ng mayayaman at ng mga naghihikahos, at sa pagitan ng mga may tinig at mga pipi ang nagsilbing pader laban sa pag-iisa at kaisahan ng diwa at isip tungkol sa bansa at kabansaan.

Makikita, halimbawa, ang kongretong larawan nito sa isang lipunang kay liit ang bilang ng napakarami at sobra-sobra ang kayamanan subalit napakakaunting yaman—kung meron man—ang hawak-hawak ng nakararaming mamamayan.

May tawag ng mga mapagpalayang ekonomista sa ganito: ang penomenon ng akses sa mga resorses ng produksyon. Itutulak ng sanaysay na ito ang konseptong ito sapagkat inilalarawan nito ang kawalan ng panlipunang katarungan sa kasalukuyan: ang kawalang ng akses ng nakararaming Filipino sa mga resorses ng lipunan kasama ang mga resorses na may kinalaman sa kultura at kaalaman.

Sa madaling salita: sa paghahati-hati, naging dalawa ang wika, at hindi iisa, at ang wikang pambansa—kung meron man sa reyalidad—ay isang pakunsuwelong probisyon ng batas.

Walang pagkapantay-pantay sa akses sa resorses sa kalinangan: iba ang praktis pangkultura ng mga mangmang at maliliit, mangmang sapagkat minangmang ng mga institusyong pangkaalaman ng di makatarungang lipunan at maliliit sapagkat sadyang binabansot ng mga makapangyarihang at panginoon ng kagalingan at kahusayan sa paniniwala na sa pagbabansot sa isip ng mga ito, mananatili silang tau-tauhan sa lipunang nilikha para sa lahat upang makinabang ang lahat.

Narito ang hating kultura: isa para sa mga may kakayahang ekonomik na bumili ng tiket para panoorin ang ispektakyular na palabas ng “Miss Saigon” na nagbabando ng kadakilaan ng puso ng isang sundalong Amerikano sapagkat sinalba niya ang kanyang anak sa Vietnamese na si Kim sa pamamagitan ng pagdala niya sa anak nila sa Estados Unidos, upang doon sa Amerika ng mga matatapang at mga malalaya, doon ay magkakaroon ang batang lalaki ng pagkakataon na mabuhay na matapang at malaya at ibaon sa limot na ang kalahati ng kanyang pagkatao ay ang dugo ng kanyang inang nagsakripisyo para sa kanya. Naroon sa palabas ang aktuwal na paglapag ng helikopter sa entablado at ang mga maykayang bumili ng tiket ay namangha sa magarbong palabas na nagkubli sa diskurso ng gera, sa pagwasak sa pambansang kasarinlan ng iba, sa paglalako ng isang uri ng demokrasya na ang definisyon ay ayon sa labis-labis na kapangyarihan ng kapital at kalakal at kapangyarihan pangmilitar.

Ang pagmamaskara sa ekskursyon ng ganitong uri ng kultura at kaalaman sa pamamagitan ng ganitong magagarbong palabas ay walang pinag-iba sa tuloy-tuloy na pagsasalamangka ng isang uri ng “Filipino bilang wikang pambansa” na magpahangga ngayon ay di rin nagrerepresenta ng samu’t saring naisin at adhikain ng samu’t saring linggwistik at kultural na pamayanan sa bansa.

Ang paniniwala na narating na ng kasalukuyang wikang Filipino ang yugto ng pagsasabansa ng wika ay isang paniniwalang humihingi ng lantarang pasubali.

Sa kasalukuyan, ang Filipino ay hindi pa tinutugunan ang kahingian ng panlipunang katarungan sapagkat ang tanging katarungang kanyang tinutugunan ay ang makitid at limitadong nosyon ng katarungan ayon sa mga mayhawak ng poder, ng kalakal, ng industriya ng kultura, at ng industriya ng kaalaman.

Nananatiling walang akses ang taumbayan sa sors ng kaalaman na nasa labas ng kanilang pamayanan sanhi ng walang puknat na salamangka ng Ingles at ng Inglisasyon ng mga institusyon at ahensiyang nagtitiyak na ang kaalaman at kapantasang nililikha at pinapalawig sa kasalukuyan ay siya pa ring kaalaman at kapantasan ng status quo—kaalaman at kapantasan na nagtitiyak na ang mga benepisyo ng buhay lipunan ay mananatiling kinokorner ng mga kasapi sa naghahari at mapangharing uri.

Nananatiling walang akses ng nakararaming Filipino sa mga mapagpalayang ideya at ideyal sapagkat nananatiling pipi at bingi ang mga libro tungkol sa kalayaan: pipi at bingi sapagkat banyaga—at banyaga sapagkat karamihan sa mga ito ay sa mga banyagang wika pa rin nasusulat. Ilan kaya, halimbawa sa milyung-milyong ipinagmamalaking nakakapagsalita, nakakaintindi, at nakakapagsulat sa kasalukuyan anyo ng wikang Filipino ang nakabasa na sa mga batayang literatura at iba pang sulatin tungkol sa mga teorya ng mabuting lipunan, ng matiwasay na buhay, ng makatarungang lipunan?

Itinatakda, halimbawa, ng batas ng bansa ang pagsasalin sa Saligang Batas sa mga pangunahing wika ng Filipinas upang magkaroon ng akses ang taumbayan sa mga batayang prinsipyo ng buhay panlipunan, upang maisapuso ang kahingian ng pagtitipan, upang maihanda ang sarili sa tungkulin sa bayan habang hinihingi rin sa bayan ang tungkulin sa mamamayan.

Pero ilang mamamayan ang nakakaalam sa mga probisyon ng Saligang Batas ayon sa sorpresa at pangako at rebelasyon ng kani-kanilang wika?

Papaano mababatid ang puno’t dulo ng kontratang panlipunan kung nananatili itong banyaga sa kaluluwa ng nakararaming mamamayang hikahos, banyaga sa kanilang isip, banyaga sa kanialng diwa, banyaga sa kanilang lenggwahe at ang tanging may akses sa mga ito ay mga nakapag-aral, mga residente ng mga kapitolyo at munisipio at Malakanyang at Konggreso at Senado, at mga propesyunal sa batas na nagpapahiram at/o nagkakalakal ng kaalaman at kahusayan upang ang kasalukuyang kaayusan ay mananatiling nasa kamay ng iilang mayayaman, iilang makapangyarihan, iilang marurunong?

Pagtatapos: Tungo sa Filipinong na Tunay na Wikang Pambansa

Mahigpit na magkakawing-kawing, kung gayon, ang Filipino bialng wikang pambansa at ang salik ng bansa, kabansaan at identidad, ang salik ng linggwistik na demokrasya, at ang salik ng panlipunang katarungan. Sa madaling salita, ang pagsasatotoo at ang pagpapatotoo ng Filipino bilang “tunay na Filipino” at ng wikang pambansa bilang “tunay na wikang pambansa” ay nakabatay sa kakayahan ng wikang Filipino na tugunan ang mga tanong at hamong ng pagiging bansa, ng demokrasya, at ng katarungan.

Napapanahon na upang harapin ng wikang Filipino ang isyu ng dibersidad. Kung noon ay nagkakasya ang Filipino bilang Tagalog/Tagalog bilang Filipino sa akademikong pagmamasahe ng mga institusyon ng mga kaalaman at ng mga walang manhid nitong mga ahenteng nagpapanggap na mga iskolar ng pambansang wika, ngayon na ang panahon upang seryusohin ng Filipino bilang wikang pambansa ang kanyang tungkulin sa buong bansa at hindi lamang sa makitid at makipot na bansa ng mga makapangyarihan sapagkat nasa sentro sila ng administrasyon ng kultural na buhay.

Ti sistematisado a panagtallikud iti daytoy a nailian a pagrebbengan babaen iti panangiwagayway iti tungtongan a “nabukelen ken nalpasen ken addan pudno a Filipino a pudno a nailian a pagsasao” ket agtunda laeng iti panangipasngay iti sangaribo ken maysa a batibat—adu ta adu a batibat a no ar-arigen ket saanen a madaeran ti nautoyanen a nakem dagiti nakaad-adu nga umili.  

Ti rumbeng ken kaskenan a di aramiden ti asinno man a mangipatpateg iti pannakabukel, pannakapabaknang, ken ti awanan-ressat a pannakamuli ti pudno a Filipino a pudno a nailian a pagsasao ket ti panagbalin daytoy a triumpalista ket ti panangibando daytoy iti balligi, ken ti panangibaga a ti saritaan iti nailian a pagsasao ket nalpasen a saritaan.

Sapagkat isang obrang-laging-di-tapos ang bansa, ganoon din na obrang di-tapos ang wikang pambansa. Magkasalikop ang dalawa: ang wikang pambansa ang daluyang ng lahat ng mga dakilang konsepto at ideya tungkol sa bansa at sa pamamagitan nito ay nagagawang pagmunian ng bansa ang kanyang mga hakbangin, ang kanyang mga naisakatuparan, ang kanyang mga kabiguan, ang mga kabalintunaang kanyang kinasusuungan sa mga nagdaang panahon at sa panlilinlang ng kasaysayang inangkin ng mga tuso sa kapangyarihan.

Gapu ta maysa a proyekto a di mairingpasringpas ken kanayon nga awanan ringpas ti nailian a pagsasao.

Ganoon din na hindi puwedeng ihiwalay ang wikang pambansa sa mga tanong at isyu tungkol sa demokrasya sa isang dahilan: ang wikang pambansa ay isang pambansang resors na walang kapalit at kung gayon ay hindi maaaring pakawalan hanggang sa maglaho ito sa mga mauulop na isipan ng mga nalilitong mga mamamayan.

Ti tokenismo nga ipaip iti panangiduron ken panangpabaknang iti nailian a pagsasao ket awanan iti anag gapu ta saan a nainkalintegan daytoy. Bigbigbigen laeng ti tokenismo dagiti sumagmamano a balikas dagiti adu a sibibiag a lengguahe dagiti komunidad iti pagilian ket iraman, kas pakunsuelodebobo, iti “nabukelen a lexikon ti nailian a pagsasao.”

Ang ganitong mapang-utong gawain ng mga iskolar at adbokeyt ng wikang pambansa ay isang uri ng indolensiya ng utak, isang katamaran ng isip at nakasandal ito sa lohika ng pagiging kumbinyente ng pagdaragdag sa “wikang pambansang naroon at tapos na” na pinapasubalian ng sanaysay na ito.

Ti aramid a  “a panagnayon iti nalpasen a lexikon ti nailian a pagsasao” ket awanan iti kabaelan a manganalisar kadagiti balabala ken balala ti kinapagilian, ti gramatika ti panagbalin a pagilian, ti sintaktika ti panagbalin a komunidad a demokratiko, ken ti semantiko ti panagbalin a pudno a Filipino a kas pudno a nailian a pagsasao.

Ti kabaelan ti Filipino a kas nailian a pagsasao ket nakabasar iti kabaelanna a mangsungbat iti kidkiddawen ti demokrasia, ti justisia a panggimong, ken ti emansipatoria nga edukasion. Babaen laeng kadagitoy a pannakaruk-at ti utob-nakem dagiti amin a Filipino a masolusionan ti pannakatikaw, ti pannakapukaw iti dalan, ti desperasion a maigapu iti kinaawan iti kongkreto a lengguahe ti agdama ken ti masakbayan.

Ti kabaelan ti Filipino a kas nailian a pagsasao ket nakabasar iti kabaelanna a mangresponder kadagiti kidkiddawen ti panagbalin a pagilian a nakakugnal iti demokrasia a para iti sapasap, ken demokrasia para iti sapasap ta ik-ikkanna ti publiko nga espasio dagiti amin nga umilina agraman dagiti lengguahe ken kulturada.

Ngarud, masapul ti pudno a Filipino a kas pudno a nailian a pagsasao ti panangisalakanna iti bukodna a bagi babaen iti voluntario a panangilukatna iti lubong ken universona iti lubong ken universo dagiti dadduma pay a lengguahe ken kultura iti pagilian. Daytoy laeng ken awanen ti sabali pay tapno mapasamak ti panangisalakanna iti bukodna a bagi.

Kayatna a sawen, masapul ti kastoy: ti ofisialisasion dagitoy a konsepto: Filipino Tagalog, Filipino Binisaya, Filipino Hiligaynon, Filipino Bikol Naga, Filipino Bikol Naga, Filipino Ilokano, Filipino Kapampangan, Filipino Tausog, Filipino Maranaw, Filipino Waray, Filipino Ingles, Filipino Kinastila, Filipino Chavacano, Filipino Kankanaey, Filipino Ibaloi, ken dadduma pay. 

Kayatna a sawen: awan Filipino iti bukbukodna no di ket ilukatna ti bagina iti adu a posibilidad ti multiplisidad, ti diversidad, ken ti pluralidad.