Edukasion nga Emansipatoria
Iti Nakaiyanakan a Pagsasao
Ti
balligi iti makunkuna itan nga edukasion iti nakaiyanakan a pagsasao ket maysa
a tentativo a pasamak a nangitunda kadagiti nagkaauda nga umili iti Filipinas
tapno maisubli kadakuada dagiti rinabsut a karbenganda a maedukaran iti bukodda
a lengguahe. Adu dagiti rason no apay a tentativo daytoy a balligi. Maysa
kadagitoy ket ti kaawan dalan a matalunton. Agal-allintok ti pagilian, ket ti
pagal-allitokanna a dalan ket nalubo, kabatbatuan, lasunglasong, ken lutlot no
di man ketdi abut-abut.
Ni mannaniw nga Antonio Machado ti nagkuna a masapul a datayo ti
mangaramid iti dalan iti panagdaliasattayo. Gapu ta dagiti kakastoy a
panagtignay iti panangilaban kadagiti fundamental a karbengan ket awanan iti
dalan. Gapu ta awan pay dalan a naaramid. Kne ti kinaagpaysuanna, kunana, ket
awan dalan a talaga no di ket aramiden mismo daytoy ti agdaldaliasat. Kuna ti
sita ni Paulo Freire iti daniw ni Machado: “Sika nga agdaldaliasat, dagiti
arimpadekmo ti kalsada, ken awanen sabali pay; sika nga agdaldalliasat, awan
dalan, ti dalan ket maaramid babaen iti pannagnam.”[1]
Iti
padastayo iti advokasia iti nagan ti edukasion nga emansipatoria, awan ngatan
ti napnuan iti karit a leksion no di daytoy. Iti advokasia ti Nakem Conferences
para iti kinasiudadano a kultural, para iti kultural a pluralismo, para iti edukasion
iti sosial a justisia ken demokrasia, ken para iti diversidad, daytoy a
panagaramid iti dalan kabayatan ti pannagna ket anag mismo ti panagaddang iti
wayawaya.
Gapu
ta awan pamuidan. Ket gapu ta awan pamuidan, masapul a datayo mismo ti
mangbukel iti dayta.
Gapu ta awan ta awan nabukatan a
dalan. Ket gapu ta awan nabukatan a dalan, masapul a datayo ti mangirugi iti
desdes, mangbukat iti kasamekan, ken mangaramid iti umuna a panagdaddang tapno
dagiti tugottayo ket mangibati iti pagilasinan.
Awan
ti nangisagana—ti nangdalus ken nangurnos ken nanglimpio—iti disso a
pagpadayaan tapno iti kasta ket maulit manen ti panagfunsion iti nagan ti
edukasion, kultura, ken lengguahe.
Ti
pakasaritaan ti edukasion iti Filipinas ket maysa a pakasaritaan ti pannakidangadang.
Manipud
iti nainkomunidad a literasi sakbay a nangiwayat iti bukod a programa dagiti kolonisador
a Castila agingga iti pannakabura dagiti ammo dagiti Ilokano, naynay nga
exklusion ti agdadata a pasamak. Dagiti laeng asideg iti simbaan ken parokia ti
naaddaan iti gundaway nga agkaton ken dumur-as iti formal a panagadal iti
sistema a maka-Laud partikular ti parokial ken Catolico nga edukason nga
it-ited dagiti kura paroko. Kaaduan no di man ketdi amin kadagiti adalan ket
tagaili ken/wenno adda iti sirkulo dagiti natuturay ken nabibileg. Ti sibubukel
a pakasaritaan ti edukasion a basika iti Filipinas—ken ti kapadana met laeng a maradispalinghado
nga edukasion, ti edukasion a tersiaria—ket pakasaritaan ti pannakidangadang
iti pannakabigbig ken pannakarespetar kadagiti karbengan a kultural,
lingguistik, ken edukasional. Dagitoy a karbengantayo ket karbengantayo a
pangtao. Ngarud, karbengan met dagitoy dagiti adda kadagiti bedbeddeng, dagiti
adda kadagiti lugar iti igid-igid, ken dagiti adda kadagiti disso nga
inwalinwalin ti hegemoniko a sentro gapu kadagiti rason a hegemoniko ngem di
parparuaren ti turay hegemoniko.
Agpapan
ita, daytoy a sistema ti edukasion ket maysa pay laeng a pannakidangadang a
markado kadagiti nagkaadu a vagarios ti regimen ti panagisuro ken
panagiyallatiw iti adal, maysa a regimen a paspasurot iti no ania ti uso ken no
ania ti mabalin a tuladen kadagiti sabali a lugar partikular kadagiti lugar iti
sentro wenno iti lugar a lumaud. Daytoy a panagbalin a paspasurot ken panagtutulad
ket klaro a dina salsaludsoden no ania a talaga ti rumbeng a maiyadal ken
maiyallatiw a pateg ken sursuro kadagiti adalan.
Daytoy
a panagtutulad ket nakabasar iti no ania ti uso iti makalaud nga adal, ket awan
aramidentayo no di makiuso, tumulad, wenno validaren ti maipapauso a sistema ti
isip iti Laud tapno iti kasta ket makuna a nakaadal metten—ken addan bukod nga
ammo—dagiti adalan nga adda iti Filipinas.
Daytoy
nga ar-aramidenda a ‘pauso’ iti edukasion ket ‘pauso’ a manglamlamiong kadagiti
adalan. Ibagbagana pay a ti basar ti ammoda ket saan nga aggapu kadakuada, saan
nga aggapu iti ilida, saan nga aggapu iti pagilianda, saan nga aggapu kadagiti
iskolar iti komunidadda, ken saan nga aggapu kadagiti mangiduldulin kadagiti
nakalemmeng a laing kadagiti grupoda nga etnolingguistiko. Ketdi, aggapu daytoy
nga adal ken ammo kadagiti tao, lengguahe, ken kultura nga estranghero
kadakuada, ket gapu ta estranghero kadakuada, nalalaingda nga amang no ammoda
dagitoy. Kayatna a sawen, iti kastoy a balabala ti edukasion iti pagilian,
mabati kadatayo ti maysa killo nga ammo: No saan nga aggapu iti Laud, saan a
valido; no saan nga aggapu iti Laud, saan a pudno; no saan nga aggapu iti Laud,
saan a realistiko; no saan nga aggapu iti Laud, saan a nasayaat dayta nga adal.
Dagitoy
a regimen nga edukasional ket nakatanikalada iti panangidaulo a pulitikal.
Daytoy
ti makaigapu a dagiti kalattayo iti edukasion ket nagbalinen nga arbitrario,
ken nakasadag iti paggaayat ken paggugusto dagiti adda iti turay, ken adda iti
panangngaasi dagiti makaammo iti wagas ti panangsalamangka iti nainkagimongan
nga ammo.
Dagiti
kakastoy a regimen nga edukasional ti nagbunga iti makuna a teknisismo.[2] Daytoy ket klase ti
edukasion a publiko a mangipapaallawat ken mangiyal-allatiw laeng kadagiti
teknikal a kasanayan ti industrialisado ken globalisado a lubong. Saan nga
ipirpirit ti teknisismo dagiti sabali pay nga aspekto ti naintaw-an a
panagbiag.
Gapu
iti daytoy, nagbalinen a di nasarikedked, di sierto, ken di klaro ti masakbayan
dagiti umili. Dagiti teknokrat a makapalnuad kadagiti maragrandioso nga
experimento iti edukasion babaen iti
panangilakoda iti idea nga al-alisto ti pannakaiyempleo dagiti graduado
kadagiti kurso ti nagbalin a numero uno a rasiunalisasion dagiti kakastoy nga
experimento. Ngem kaskasdi met nga awan mapalnuad nga oportunidad tapno
makapagtrabajo gapu kadagiti publiko a pagalagadan iti ekonomia ken panangged.
Iramantayo
pay ditoy ti maysa nga edukasional a konsepto a mangitantandudo laeng iti maysa
a kita ti nasionalismo nga arrap, maysa a konsepto a nakabasar iti panangited
iti karbengan ken panangipateg iti maysa laeng a lengguahe kadagiti gasut a
lengguahe iti pagilian. Ti sumatotal daytoy ket ti pannakaipaidam kadagiti
umili iti fundamental a karbenganda a maedukaran iti bukodda a pagsasao, iti
nakaiyanakanda a dila. Dagiti kakastoy nga edukasional a regimen a nagbanag a
nakaangkla iti teknisismo. Ti teknisismo nga awanan iti balanse iti utop-nakem
a nakabasar iti kinatao, kadagiti adal iti humanidades, ken mangpalnuad
kadagiti umili a robot ken zombie.
Dagitoy
a regimen ti edukasion a nakatanikala iti liderato a pulitikal ket pinagbalinda
dagiti kalat ti edukasiontayo nga arbitrario, a nakasadag laeng iti gusto ken
kapricho dagiti adda iti poder, ken adda laeng nga agur-uray kadagiti kaasi
dagiti tao nga ad-adu bassit ti ammoda gapu ta nakaadalda kadagiti lumaud nga
ammo nupay kurang ti ammoda kadagiti indigeno nga adal manipud kadagiti
komunidadda.
Gapu
iti daytoy, ti masakbayan dagiti kailiantayo ket naynay a di fijo, di sigurado,
ken di klaro. Awan klaro a turong no para iti asinno ti edukasion. Kadagiti
kaso ti edukasion a medikal ken para medikal, kas pagarigan, adda iti isip
dagiti adalan ti ibaballasiwda iti taaw tapno sadiay ket usarenda dagiti ammo ken
kasanayanda, ken tapno mabigbig iti profesional a nivel ti ammoda babaen iti
nainkalintegan a sueldo. Gapu ta saan a kastoy ti mapaspasamak iti Filipinas,
agparagraduartayo kadagiti kakastoy a profesional ket iti idurdurontayo ida nga
agbanniaga tapno ipaw-itdanto ti dadduma a sueldoda iti pagilian. Mano, kas
pagarigan, kadagiti nasurok a 10 a milion nga umili iti Filipinas, umili nga
adda iti ballasiw-taaw, ti kastoy ti kasona?
Dagiti
naaddaan iti bileg a mangiturong iti direksion ti edukasion ket dagiti
makaaramid iti maysa a pauso nga experimento a mangpampaneknek a nalaklaka nga
agbirok iti trabajo dagiti naggraduar ken dagiti tao nga adda kapasidadda iti
Ingles, ngem saan a kadagiti tao a naggraduar, adda kapasidadna iti Ingles, ken
nalaing ken litereit iti bukodna a dila. Kadagiti maar-aramat a pangrukod iti
kinalaing, saan pay a nairamam ditoy ti kinalaing iti bukod a kultura ken
pagsasao.
Kadagiti
sabali a pagilian, ti kinalaing iti bukod a pagsasao ken kultura ket basar a
kinalaing. Inayontayo pay daytoy: dagiti makapagpalnuad iti konsepto a mangted
iti pammateg iti nasionalismo uray no saan a nailawlawag no ania daytoy ket
naikkan pay kadagiti gundaway ken akses kadagiti rekursos nupay dayta a
konsepto ti nasionalismo ket nakabatay iti maymaysa a pagsasao ken panangipateg
iti dayta laeng a sao uray no ti ibunga daytoy ket ti pannakaungaw dagiti
sabali a pagsasao iti pagilian. Ti importante ket ti pannakaibando dayta a
pagsasao, ti pannakasustenirna, ken ti pannakaitandudona. Iti sumatotal, ti
adda kadatayo ket ti maysa nga edukasion a nakatanikala iti dua ken dudua laeng
a pagsasao ket uray no maipaidam dagiti pagsasao dagiti etnolingguistiko a
grupo la ket ta maitandudo ti pagsasao nga itantandudo ti estado, valido dayta.
Ngem
saan a justo daytoy, kunatayo. Posible a daytoy nga urnos ken legal, kas
ibambando dagiti dadduma. Ngem saan nga amin a legal ket legal iti sabali a
sirig, kas iti sirig nga aramat dagiti internasional a katulagan a ti pagilian
mismo ket maysa kadagiti partido a nagfirma. Ken saan nga amin a legal ket
moral.
Kas
edukador nga Ilokano, daytoy ti makunatayo: impabulodtayo dagiti nagantayo ken
sinuportarantayo dagitoy nga edukasional a regimen kasta met ti teknisismo nga
impasngay daytoy. Adu kadatayo ti nagtalinaed—wenno pinagtalinaed ti sistema—a
kas promdi.[3] Ket namatitayo a ti
kinapromdi ket maysa a responsabilidad.
Kas
edukador nga Ilokano nagbalintayo met a ganggandiong: impannakkeltayo dagiti
babassit ket managimbubukod a balligitayo kas koma ti maranativo a kabaelantayo
iti panagingles ken panagpanggalog. Ngem ti imasna, ditay man laeng ammo ti
agsao iti bukodtayo nga Ilokano malaksid iti variedad daytoy a pangkalsada
wenno pangbugtak iti takong a sumarsari iti alad.
Awanantay
iti kabaelan nga agbasa iti Ilokano nga addaan ganas ken ragsak, iti dolce.
Ditay
kabaelan a basaen iti wagas a kritikal dagiti sinurat dagiti nalalaing a
mannurattayo idi ken ita, iti wagas ti utile.
Ditay
ammo ti agsurat ken mangaramid a permanente kadagiti naimpartuatan a
panagpampanunottayo maipapan iti biag, panagpampanunot nga ibabaet ti lengguahe[4] dagiti kapadatayo tapno
koma iti kasta ket babaen kadaytoy a permanensia ket maaddaan iti akses dagiti
sumarsaruno kadatayo kadagitoy a pampanunottayo, iti wagas ti sabali pay nga utile.
Ita
ket saan laeng a ditay ammo ti lengguahetayo no di ket agkitakittayo a mangusar
iti panagsaotayo gapu ta ipalagipna kadatayo a promditayo, ket gapu ta promdi, segunda
klase tayo a siudadano iti maysa a pagilian nga agus-usar iti estranghero a
basar ti kinasiudadano. Ket maipalagip kadatayo ti kastoy, iti literal ken
figurativo a wagas: Nga aggaputayo iti sulsulinek, lenglengleng, wenno
sadimpalnek no idilig daytoy iti kadagiti dadakkel a siudad a tagtagibenen ken
ar-aramiden ti pagilian a kas exhibit iti kinadur-as ken kinaavansena iti
makunakuna a sibilisasion.
Kas
edukador nga Ilokano, ditay impalugod nga iyebkasnatayo daytoy a sao nga
Ilokano.
Gapu
ta edukadortayo nga ing-ingles.
Gapu
ta edukadortayo nga agpangpanggalog.
Gapu
ta paggaayattayo a maammuan ti lubong a datayo nga edukador ket addaan iti
kabaelan nga agaramat kadagiti lengguahe ti nalawlawa a komunikasion, maysa a
disso-a-taeng ngem mas disso laeng ket saan a taeng ti kararua. Ket gapu ti
maysa laeng a disso, agpukawpukaw isiptayo. Agtawtawataw. Awan masnop nga
ayanna.
Ditayon
us-usaren ti Ilokano a kas signifikara a mangipakita iti panangtedtayo iti
respeto iti bukodtayo a bagi ken panangipategtayo iti bukodtayo a kinatao ken
dignidad ken kinatakneng. No agtultuloy a kastoy ti aramidentayo, naskenton a
sangnguentayo ti signifikada, iti visioso a sirkulo ti denigrasion a kultural a
resulta dagiti manglimlimo a pagalagadan ken filosopia ti edukasion a
sursurotentayo.
Itudo
kadatayo dagitoy a pagalagadan ken filosopia a ditayo maikanatad kadagiti
universidadda, a ditay maiyalubog kadagiti midia a sosial a manglaplapunos
kadatayo kadagiti imahe a mangipakpakita iti ontologiko a kinaulbod maipapan
kadatayo a datayo ket awan karbengantayo nga addaan iti existensia iti labes ti
nasion estado ken iti definisionna no asinno ti siudadano, ken iti agdadata a
pangrukod a ditay kabaelan ti mangisuro no ditay ammo dagiti lengguahe iti ruar
ti lengguahe a nakaiyanakantayo. Inayontayo ditoy ti idea—ken praktis—a ti
lengguahe a nakaiyanakantayo ket awanan iti lugar iti panangisuro kadagiti
adalantayo iti edukasion a tersiario.
Ket
isu nga iti laksid ti ditay panangbigbig iti illiterasitayo iti bukodtayo a
lengguahe, akusaran ken jusgaantayo dagiti adalantayo iti illiterasida kadagiti
lengguahe dagiti eskuelaantayo.
Kayatna
a sawen, sabalin ti pagrukodan ti illiterasi. Agpada ti lengguahe a pangisuro
ken panangiyallatiw iti adal—ti Ingles ken ti Tagalog—a pagrukodan nga aggapu
iti ruar. Gapu ta aggapu iti ruar, awan duadua a mailbut ta mailbutto latta
dagiti adalantayo kadagiti ofisial nga examinasion ken kadagiti nasional a panangrukod
kadagiti kabaelan.
Ak-akusarantayo
dagiti estudiantetayo iti panangtallikudda iti obligasionda nga agadal babaen
kadagiti dominante a lengguahe iti eskuelaan a dida lengguahe, ken dida
lengguahe ta saan a daytoy ti umuna a lengguahe ti kararuada iti
pannakaiyanakda.
Ak-akusarantayo
iti panagkukunsabada a makaadal iti sabali a wagas—iti ruar ti idikdiktar ti
nasion ken estado—babaen iti panangusar kadagiti internasional ken nasional nga
istandard tapno babaen kadagitoy a resulta ket maiparupatayo ti panagbaban ti
kalidad ti panagadal iti pagilian.
Dagitoy
bultubulto ken maraangkat nga akusasiontayo ket kankanayon a nakapremisa iti
filosopia ken pagalagadan ti edukasion nga iti kaano man ket saanna a kitkitan
ti adda iti unegna. Ketdi, bilbilangenna no mano kadagiti naggraduartayo ti
makapan iti abrod tapno iti panagilakoda kadagiti laing ken teknikal a
kompetensiana ket makapagpaw-itda iti doliar ken dinar a masapul unay ti
ekonomia tapno agtultuloy a tumpaw daytoy.
Babaen
iti virtud dagiti nagduduma a regimen nga edukasional, dagitoy a di nainkalintegan
a pagalagadan iti edukasion a mangmangted iti panangipateg ken panangitandudo
kadagiti dominante a lengguahe kadagiti institutsiontayo nga edukasional gapu
iti bileg ti estado ket nagbanag a ditayo naisuro kadagiti adalantayo ti
Ilokano a saoda, ken gapu iti dayta, nagkamtudtayo iti panangisuro iti
kinailokanoda. Ngarud, ditay naisuro kadagiti adalantayo no kasano a basaenda
ti pagsasaoda ken no kasano a basaenda ti lubongda. Babaen iti panangaramat
kadagiti istandard dagiti baniaga a lengguahe a kas mangibabaet iti panagisuro,
mangtedtayo iti maysa a sentensia a mangibagbaga a dagiti adalantayo ket awanan
iti kompetensia, awanan iti kapasidad iti literasi, ken awanan iti umisu nga
adal a formal.
Ti
logikatayo iti panangisuro ket simple laeng: masapul a dagiti adalantayo ket
klontayo: a kaarngidatayo, a kaing-ingasdatayo, a karuprupadatayo. Iti ababa a
pannao: masapul a nakopiada dagiti pampanunot ken aktitudtayo.
Ngem
ti kinapudno ket daytoy: a ditayo kaing-ingas dagiti adalantayo. A saantayo a
klon ida. Nga addaanda iti bukod nga isip ken panunot. Nga addaanda iti bukod a
kananakem.
Nagpakitan
dagitoy nga adalan iti panagkitakit kadagiti mapaspasamak ken adun kadakuada ti
nakariing. Daytoy a naindaklan a di panangsurot kadagiti di umno a padrontayo.
Kadagiti agkabannuag, kas pagarigan, nakapalnuaddan kadagiti wagas ti
panagbalusingsingda kadagiti diktasion ti gimong tapno iti kasta, babaen iti
bukodda a panagsirig iti padas ken iti biag, ket makadiskubreda iti bukodda a
‘lengguahe.’ Ti ‘text’ wenno ‘text messaging’ wenno ‘short message service’ nga
isuda laeng ti makabasa ken makaammo iti kaiyuloganna ket agdadata nga ejemplo,
malaksid laeng kadagiti linggo ken jargon nga isuda laeng ti akinkukuna.[5]
Nalaingtayo
iti Ingles, saanda a nalaing iti daytoy.
Ditay
ammo ti nakaiyanakan a lengguahe gapu ta ditay impalugod a daytoy ti pamkuatan
ti panagtiritir ken panagannawir ti dilatayo. Ngem nakarkaro pay nga amang a di
ammo dagiti adalantayo ti nakaiyanakanda a lengguahe ta didan makabukel iti
maysa a klaro ken koherente a panarita iti Ilokano.
Saan.
Masapul a dagitoy nga adalan ket aggaraw ken agpanunot ken agis-isipda a kas
kadatayo. Masapul nga isuda dagiti perfekto a klontayo. Isut’ gapuna a masapul
nga agpilada. Masapul a madusada ket masapul a ti sibubukel a lubong ket
nakasaksi iti dayta a pannakadusada, daytoy a lubong a globalisado, daytoy a
lubong a mangmangted iti inspirasioin tapno iti kasta ket mapatanor dagiti
siudadano a maymaysa ti isipda, maymaysa
laeng ti panunotda, ken gapu ta maymaysa laeng ti puntiria ti nakemda, ket
al-alistotayo a lamlamiongen tapno makapagpaayda kadagiti komunidadtayo a
datayo dagiti amo, datayo dagiti parabaon, datayo dagiti paraabog. Baamon ti
lokal a komunidad, baamon ti komunidad a nakayanakanda: ti importante ket ti
komunidad a nasional ken ti komunidad nga internasional.
Isu
a daytoy ti umuna a sintoma ti panangibabawi kadagiti amin a kritikal ken moral
a kumitmenttayo iti maysa nga edukasion nga emansipataria. Ibabbabawitayo ti
pannakipagpartisipartayo iti pannakaipasdek ti nasaysayaat a klase ti
edukasion, ngem ti imasna ket ditay pay inted ti obligasiontayo sakbay daytoy a
panangibabawitayo.
Umuna nga addang iti
panagaramid iti dalan
Iti
panagaddangtayo iti umuna a gundaway iti daytoy a panagdaliasat, rinugiantayo
ti mangaramid iti bukodtayo a dalan.
Ket
daytoy a dalan iti daytoy a paset ti panagdaliasat ket saan a nalimpio: kabatbatuan,
rukibrukib, likkalikkaong, agdiwerdiwer, ken mangliblib-at a mangliliput. Adda
dagiti derraas iti amin a paset kas iti kaadda dagiti lasunglasong. Di ngata
adda dagiti agkolkolekta kadagiti komision iti pananglimpioda kadagiti dalan
nga edukasional isut’ gapuna nga awanen ti pananen a nabati para iti kastoy a
panagaramid iti nalimpio a dalan?
Ti
sensus ti 2000 iti Filipinas ket ibagana nga adda kano agarup walo a milion nga
Ilokano, dandani inggudua iti kaadu dagiti tao iti New Zealand. Am-ammo ti
sibubukel a lubong ti New Zealand ken dagiti umilina sadiay ngem di man laeng
ammo ti sangkaballing a paset ti lubong no sadinno ti Ilocos ken asinno dagiti
Ilokano. Uray iti Hawaii, kas pagarigan, manmano dagiti makaammo kadagiti
Ilokano numan pay am-ammoda ti termino a Filipino uray no ti demografiko a
realidad ket itudona ti agarup 90 porsiento a kaadu dagiti Ilokano iti dayta
nga estado. Ad-adu nga amang ti bilang dagiti Ilokano iti Filipinas ngem iti
Norway, ngem am-ammotayo ti kasasaad ti Norway ken ti kalidad ti panagbiagda
sadiay. Iti agdama, nasurok a paminduaen dagiti Ilokano ti populasion ti
Israel, ngem agingga ita, kas iti daniw a pinutarko, “agbirbirok ni Ilokano iti
ili.” Adu dagiti rason no apay. Maysa kadagitoy ket ti pasamak a lingguisidio
iti pagilian a Filipinas.
Komplisidad ken
Pannakidangadang
Kas
kadagiti dadduma nga etnolingguistiko a grupo, saan a nasayaat ti relasion ti
sao nga Ilokano kadagiti hegemoniko a pagalagadan ti lengguahe iti Filipinas.
Dayta a pagalagadan ti nangibunga iti di balanse a panangsirig iti kinabaknang
dagiti kultura iti sibubukel a pagilian.
Ti
pakasaritaan ti dangadang iti lengguahe ket napno iti babassit a panagballigi
ken dadakkle a panagtraidor ken panangliput. Amin dagitoy ket nakabasar
kadagiti kontradiksion manipud kadagiti narativatayo a kas makipagili ken
dagiti grandioso a kontradiksion manipud iti narativa ti sistema ken filosopia
ti edukasion a maipakpakat kadagiti pagadalan.
Daytoy
ket maipunget iti duoganen a dikotomia a naipremisa iti fision, daytay
panaggudua dagiti nuklear a partikulo ti gimong nga agtunda iti nainkagimongan
a bomba.
Ngem
ditay agdanag ken agpulkok: sangakerkertayo met a kontradiksion. Ken daytoy ti
dakkel a problematayo.
Maysa
a grupo dagiti Ilokano, kas pagarigan, ti mangidekdeklara iti kinailokanoda
babaen ti pananglipatda, iti teoria ken praktis, ti lengguaheda nga Ilokano.
Adu dagiti kakastoy. Kadagiti publiko nga espasio iti man Ilocos, iti
Filipinas, wenno iti ballasiw-taaw, adu dagiti Ilokano a mangibain iti
kinailokanoda, ken mangibain pay nga ammoda ti Ilokano. Maysa kadagiti Ilokano
iti Hawaii ti nagkuna kaniak: “Saantay a masapulen ti Ilokano. Tagalog laengen
ti kasapulan tapno iti kasta ket masustenir ti kina-Filipinotayo.” Saan pay a
nagbayag a kadagiti eskuelaan ket mamulmulta dagiti adalan no agsaoda iti
Ilokano. Iti maysa nga abusado a kaso—maysa a kaso ti extremismo iti
panagiyadal iti lengguahe kadagiti privado nga eskuelaan—ket ti pannakaikkat
dagiti adalan a nasaksian a nagaramat iti Ilokano iti uneg ti eskuelaanda nga
addaan iti pagalagadan nga “English-only.” Amin dagitoy ket ipakitana a ti
Ilokano ket saan a legitimo a lengguahe kadagiti publiko nga espasio, a saan a
rumbeng nga adda iti eskuelaan, a ti adalan ket agbalin a nalalaing no ti
lengguahe a baniaga ti agbalin a midium ti instruksion iti eskuelaan a
pagbasbasaanna. Maar-aramid dagitoy iti laksid ti naturalesa ti lengguahetayo a
mangibabaet iti panagbalin a nabakbaknang ti kinaasinnotayo.
Ngem
dagitoy a mangisursuro ket addaanda iti erjersito dagiti suportador, malaksid
laeng kadagiti ofisial a waragawag ken paglintegan nga iyet-etnag ti estado ken
dagiti institusionna, ken dagiti administrador dagiti eskuelaan. Adu pay
kadagitoy dagiti estudiante mismo, dagiti nagannak, ken dagiti pangulo iti
komunidad. Adu kadagitoy ti nakaturturay ket dinemonisarda dagiti advokeit iti
sao nga Ilokano, inaramidda a bulbullagaw, nangikampaniada kadagiti di nasayaat
a banag iti Internet ken iti midia a sosial. Prinemisada dagitoy a kampaniada
iti demonisasion a dagitoy nga advokeit ket kabusor ti nasionalismo, kabusor ti
1987 a Konstitusion, ken misedukador. Kas resulta, impawilda ti panangiduron
iti karbengan a fundamental kadagiti bukodtayo a lengguahe ket gapuna a
naawanantayo iti mangibabaet iti panagbasatayo iti Sao ken iti pananganagtayo
iti lubong a kaduatayo dagiti estudiantetayo.
Adda
pay maysa a grupo a mangpadpadas tapno iti kasta ket masustenir daytoy a sao
nga Ilokano tapno koma iti masanguanan ket masindadaan nga adda pay laeng
daytoy a sao a kas evidensia ti ontologia ni Ilokano. Daytoy ti mangar-aramid
kadagiti adu a wagas tapno iti kasta ket di maungaw ti Ilokano, ket tapno iti
kasta ket saanto a malipatan dagiti sumaruno a kaputotan, kas iti
pannakalipaten, kas pagarigan, dagiti Ilokano iti bukodda a kur-itan.
Daytoy
a grupo ket sangakerker met a kontradiksion: idurduronda ti demokrasia a kultural
iti laksid ti kasapulan a doliar ken dinar tapno laeng di maarinebneb ti
ekonomia.
Ibagbaga
dagiti miembroda ti karbengan kadagiti kultural a tawidda idinto a dagiti awanan puot a pulitikal a liderda
ket ipappapilitda ti pannakaiyakar kadagiti adalan dagiti amin a kasanayan iti
panagsarita iti Ingles ken iti Tagalog.
Ibagbagada
dagitoy a kameng ti grupo ti panagsurat iti literatura dagiti tao idinto a ti
agdama a kasapulan ket ti panangammo kadagiti aramid ni Jake iti Na’vi-land iti
dayta a nakaskasdaaw ngem ampaw a pelikula a napauluan iti Avatar. Kadagiti
Ilokano, adu kadakuada ti makaammo kadagiti kaudian a banag iti kultural a
popular, dagiti kaudian iti midia a sosial, dagiti kaudian iti Facebook, ken
dagiti kaudian nga iskolar iti Laud ngem dida man laeng ammo ti kaudian a daniw
nga addaan saysay, daniw a mangipasimudaang iti kinalaing ni Ilokano a
mangipeksa iti karirikna.
Ket
dagitoy nga adda iti daytoy a grupo ket dida man laeng agamak ken agbuteng ken
mabain nga agsurat iti Ilokano, ken mangipabulod kadagiti naganda tapno iti
kasta ket mainaguraran ti nainkumitan a panangisakit iti bukodda a pagsasao,
ken tapno iti kasta, iti maysa a nainsirmataan a wagas, ket mabukatan ti luek
ti renasimiento ti literatura nga Ilokano.
Nabayagen
a ditay nakita ti kastoy—agarup kagudua ti siglo. Kadagidi a panawen ket dagiti
addaan iti tured nga agsurat iti Ilokano ken karaman dagiti akademiko, dagiti
profesor, ken dagiti mangisursuro agingga a kas resulta ti kultural a
denigrasion, awanen kadagiti nakangato iti adal ti nagessem pay iti
panagsuratan iti Ilokano gapu ta awan met insentivo iti panagsurat iti bukodda
a pagsasao. Malaksid iti dayta, ti aramid a panagsurat iti bukod a pagsasao ket
aramid a segunda klase ken awanan dignidad ken panagrespetar iti bukod a bagi a
kas akademiko. Iti maysa nga analisis ti maysa nga administrador iti
universidad, kastoy ti kinunana:
Iti panagkitakittayo iti homogenisasion iti interes iti abstrakto a
proyekto ti panagbalin a pagilian ti Filipinas, di rumbeng a pukawentayo dagiti
nagantayo, di rumbeng a pukawentayo ti maipapan iti bukodtayo a bagi, di
rumbeng a pukawentayo ti anag ti nasion iti kaiyulogan daytoy nga
etnolingguistiko. Siaammotayo a ti kultural a diversidad ken ti pulitikal a
kalattayo nga agtunda iti pluralismo a kultural ket termino dagitoy a di
ar-aramaten para iti bukod laeng a pagimbagan no di ket mangisierto a dagiti
kalat para iti kultural ken lingguistik a kinalinteg ket marealisar. Ti
kinaagpaysuanna ket nasiontayo dagiti nasion, kas panangipeksa dagiti
sumagmamano nga iskolar iti Adal Ilokano ken Amianan. Ti masapul ket ti
panagkaritayo a dagiti nasion iti equasion ti dakdakkel a nasion ket saan a
mabati—saan a mapadisi—no di ket kapaset mismo ti equasion. No ditay agballigi
iti kasta nga aramid, pinaaytayo dagiti kapadatayo nga umili, pinaaytayo dagiti
umili nga Ilokano ken taga-Amianan, pinaaytayo dagiti komunidadtayo, ken
pinaaytayo met ti pagilian.[6]
Ti
kur-itantayo, nga ita ket makitkita laengen a kas tatu ken exotiko a
dekorasion, ket maysa a rekord dagiti banag a kayattayo a lagipen ken ipeksa
iti wagas nga agnanayon. Malaksid iti di-nabuddak a pagilasinan ken marka iti
dayta a palimpsesto a nakabasar kadagiti estoria ken sinurat dagiti fraile
maipapan iti panggepda a mamagbalin kadatayo a paraikabesa laeng iti “Amami”
ken “Abe Mariya”[7]
ken dadduma pay a formulario ti panagkararag, ti napasamak ket ti pannakainagurar
ti pannakaungaw ti kinataotayo, ti pannakataytayo iti existensiatayo a
nabakbaknang pay ngem iti makitkita, isut’ gapuna nga itatta ket ti maysa a di
nasayaat a prognostiko: ti pannakaiwayat ti rugi ti existensiatayo a
nakiskisang ngem ti rumbeng, existensia a napangpanglaw ngem iti maiyalubog
koma.
Komplisidad ken
Pannakidangadang
Kas
kadagiti dadduma nga etnolingguistiko a grupo, saan a nasayaat ti relasion ti
sao nga Ilokano kadagiti hegemoniko a pagalagadan ti lengguahe iti Filipinas.
Dayta a pagalagadan ti nangibunga iti di balanse a panangsirig iti kinabaknang
dagiti kultura iti sibubukel a pagilian.
Ti
pakasaritaan ti dangadang iti lengguahe ket napno iti babassit a panagballigi
ken dadakkle a panagtraidor ken panangliput. Amin dagitoy ket nakabasar
kadagiti kontradiksion manipud kadagiti narativatayo a kas makipagili ken dagiti
grandioso a kontradiksion manipud iti narativa ti sistema ken filosopia ti
edukasion a maipakpakat kadagiti pagadalan.[8]
Daytoy
ket maipunget iti duoganen a dikotomia a naipremisar iti fision, daytay
panaggudua dagiti nuklear a partikulo ti gimong nga agtunda iti nainkagimongan
a bomba.
Ngem
ditay agdanag ken agpulkok: sangakerkertayo met a kontradiksion. Ken daytoy ti
dakkel a problematayo.
Maysa
a grupo dagiti Ilokano, kas pagarigan, ti mangidekdeklara iti kinailokanoda
babaen ti pananglipatda, iti teoria ken praktis, ti lengguaheda nga Ilokano.
Adu dagiti kakastoy. Kadagiti publiko nga espasio iti man Ilocos, iti
Filipinas, wenno iti ballasiw-taaw, adu dagiti Ilokano a mangibain iti
kinailokanoda, ken mangibain pay nga ammoda ti Ilokano. Maysa kadagiti Ilokano
iti Hawaii ti nagkuna kaniak: “Saantay a masapulen ti Ilokano. Tagalog laengen
ti kasapulan tapno iti kasta ket masustenir ti kina-Filipinotayo.”
Saan
pay a nagbayag a kadagiti eskuelaan ket mamulmulta dagiti adalan no agsaoda iti
Ilokano. Iti maysa nga abusado a kaso—maysa a kaso ti extremismo iti
panagiyadal iti lengguahe kadagiti privado nga eskuelaan—ket ti pannakaikkat
dagiti adalan a nasaksian a nagaramat iti Ilokano iti uneg ti eskuelaanda nga
addaan iti pagalagadan nga “English-only.” Amin dagitoy ket ipakitana a ti
Ilokano ket saan a legitimo a lengguahe kadagiti publiko nga espasio, a saan a
rumbeng nga adda iti eskuelaan, a ti adalan ket agbalin a nalalaing no ti
lengguahe a baniaga ti agbalin a midium ti instruksion iti eskuelaan a pagbasbasaanna.
Maar-aramid dagitoy iti laksid ti naturalesa ti lengguahetayo a mangibabaet iti
panagbalin a nabakbaknang ti kinaasinnotayo.[9]
Umuna nga Addang: Resistensia
ken Klandestino nga Inisiativa
Daytoy
nga isiu iti displasamiento ti historiko nga utob-nakem ket saan a nalaka a
makita iti kumarkaron a homogenisado a gimong a kas iti Filipinas, kas iti
Estados Unidos nga addaan iti milion nga Ilokano, ken kadagiti sabali pay a
pagilian dagiti exilo nga Ilokano (ken Filipino). Adda panaginkukuna—ken daytoy
a panaginkukuna ket nakasadag iti derecho a mainaig iti singgularidad ti maysa
a lengguahe para kadagiti amin a siudadano, ket daytoy a derecho ket
nakalemmeng iti konsepto a nasional a pagsasao.
Ti
fetiche iti nasional a pagsasao ket rumbeng laeng nga awagan iti kasta: maysa a
fetiche a nagbanag iti inabilidadtayo a mangsirig iti posibilidad ken promesa
ti multikultural a panagbiag ken ti mangrespetar iti natural a diversa nga
urnos ti kultural ken lingguistiko a kondisiontayo iti Filipinas. Dawaten ti
multikultural nga urnos ti nagduduma a perspektivo ken kasta met a
kidkiddawenna ti naimpuotan a panangbigbigtayo iti kaadda dagiti sabali a tao
iti daytoy a pagilian, ket ngarud, saan laeng a datayo ti rumbeng nga akimbagi
iti daytoy a disso no di ket sabali pay. Ketdi, gapu iti kastoy a fetiche,
agtultuloy ti represion kadagiti sabali a komunidad, ken ti di panangbigbig
kadagitoy a kas legitimo a kameng ti pulitikal a biagtayo.
Ngem
uray no kastoy ti mapaspasamak, agtultuloy latta ti aktivo a resistensia nga
aggapu kadagiti naimpuotan nga aramid dagiti sumagmamano a mannurat, nga uray
pay awan met unay ti ekonomiko a makagapu iti ibaballasiwda iti sabali a
lengguahe manipud iti Ingles wenno Tagalog, kas pagarigan, nainkumitan ti
agtultuloy a panagsuratda iti Ilokano. Daytoy a panaglanglangoy dagitoy a
mannurat iti dua a karayan ti panagsuratan—maysa ti karayan ti hegemoniko nga
estetika ken literatura, ken sabali ti karayan ti panangipinget kadagiti basar
a karbengan iti bukod a pagsasao ken bukod a literatura—ket mangipasimudaag iti
maysa a waragawag kadagiti proponente iti nasional a literatura a masapul nga
iraman dayta a literatura dagiti literatura a di naisurat iti hegemoniko a
lengguahe. Manipud iti ranggo dagiti mangisursuro, kas pagarigan, maibagatayo a
maysa kadagiti kakastoy ket ni Joel Manuel, maysa a promotor iti pannakaisuro
ti siensia, kas koma ti fisiks, iti Ilokano.[10]
Iti
isu met laeng a resistensia, maysa a superintendente ti eskuelaan, ni Dr Norma
Fernando,[11]
ti nangiruangan iti pannakairuar iti maysa a publikasion dagiti estudiante a ti
lengguahe daytoy ket Ilokano. Daytoy a praktis ket kabaliktad ti nainsapasapan
a praktis dagiti kakastoy a warnakan a prinodusir dagiti adalan ken dagiti
eskuelaan a ti lengguahen a mailunglungalong ket Ingles ken Filipino. Babaen
iti kastoy nga ejemplo, makakitatayo ngarud iti maysa a leksion, ket daytoy a
leksion ket ibagana a mabalin a makapalnuad iti ambiente a mangbigbig ken
mangnormalisar iti nakaiyanakan a lengguahe dagiti adalan. Importante a
bigbigen ditoy ti akem ti dadaulo iti kastoy a pannakapalduan ti embiente ti
panagsursuro ken panagisuro, ti panagadal ken panagiyadal. Importante met kitan
ti akem dagiti manursuro ken dagiti masursuruan. Dagiti agsasanib ken agsasapal
nga akem nga agkakammayet iti umisu a kanito ti guarantia a ti resistensia a
birbirokentayo ket mapasamak. Ti dakkel a saludsod ket no kasano a masustenir
ti kakastoy nga inisiativa no awan ti suporta ti dadaulo iti maysa a sistema
dagiti eskuelaan.
Pannakapaadda ti Voses
Dagitoy
a realisasion ti nangted kadatayo iti energia tapno iti kasta ket seriosuentayo
ti aramidtayo iti Nakem Conferences. Itan ta ammotayon dagitoy nga isiu,
ditayon ngaruden makatugaw a kas iti dati. Ditayon makapagrelax a kas iti dati.
Ken ditayon agkikidem lattan a kas iti sabali.
Iti
pannakaammo kadagitoy a bambanag, adda buribor nga umay iti isip, ket dayta a
buribor ket saan a nalaka a patalinaayen. Iti pannakasaksitayo iti agtultuloy a
pannakaipaidam kadagiti ubbing iti karbenganna iti nakaiyanakanda a lengguahe,
makitatayo ditoy ti sukog ti tirania a kultural ken ti injustisia iti
lengguahe. Ammotayo iti Nakem Conferences a padpadasentayo ti maaddaan iti
voses, ti pannakaawattayo manen no anian dagiti napukaw kadatayo, no ania ti
nabati ken naibati kadatayo, no ania ti maaramidantayo tapno iti kasta ket
mabalinantayo manen to agsubli iti bukodtayo a baig, kas iti kuna ni bell hooks
nga “edukasion a kas praktis iti wayawaya.”[12] Daytoy a panagpasubli iti
voses—daytoy a realisasion a ditayon naaddaan iti oportunidad ti panagsao iti
nabayagen a panawen ket maysa nga aramid iti kinatured a ditay ammo nga adda
kadatayo idi un-unana.[13] Nasursuruan dagiti
Ilokano a di nangipapalit kadagiti basar a karbenganda. Impalpalikudda ti
karbenganda iti etnolingguistiko a komunidadda. Sinurotda ti diktasion ti
nasion estado maipapan iti valorisasion ti nailian a pagsasao, ti nailian a
panagkaykaysa, ken ti nailian a pannakaipaspasuli dagiti nakaiyanakanda nga
ammo ken adal ken pannakaawat maipapan iti biag ken iti lubong.
Sakbay
ti kolonisasion ket klaro daytoy a realidad kadagiti Ilokano. No pudno ti kuna
ti report dagiti kolonisador maipapan iti Samtoy—ti kontraksion ti ‘saomi
ditoy’—nalawag iti utob-nakem dagiti Ilokano ti maipapan iti etnolingguistiko a
komunidadda. Iti pannakabukel ti maysa a pulitikal nga imaginaria mangdawdawat
iti maysa a pulitikal a komunidad, maysa a konsept a nabukel idi maika-19 a
siglo, in-inut a nagpukaw ke naungaw daytoy nga energia ti kinaasinno ken
kinatao tapno mainagunararan ti baro a kinaasinno ken kinatao. Idi 2008, iti
maikatlo a konferensia ti Nakem Conferences nga “Imagining the Ilokano and
Amianan Nation,” imbitla ti Naw. Carlos Padilla, iti tulbek a bitlana, a saanen
a rumbeng nga adda iti imaginaria laeng dagiti Ilokano, ken dagiti Ilokanisado
a tao, ken ngarud, ti Amianan, ti makunkuna a nasion nga Amianan gapu ta dayta
a nasion ket adda, addaan iti existensia, addaan iti ontologia iti lagip ket
iti pakasaritaan, ken numan pay nagpasar kadagiti karit, ket agdadata nga adda.
Dimi
narealisar a dagiti babassit nga aksionmi iti Nakem Conferences, dagiti
babassit nga aramidmi iti nagan ti resistensia, ket nagbalin a bubon ti energia
para kadagiti dadduma a tao a mangar-aramid iti isu met laeng a tao para
kadagiti kailianda ken para kadagiti ilida. Makitatayo ditoy, kas pagarigan, da
Myles Horton iti Highlander School ken Paulo Freire iti teoria ken praktisna
iti emansipatoria nga edukasion, iti “pedagogia dagiti oprimido.” Daytoy nga
edukasion dagiti maidaddanes—daytoy a panagutob-nakemda—ket edukasion iti
panagwayawaya.[14]
Marealisartayo
a daytoy a panangaramidda a kas obsoleto dagiti babassit a nasion iti nagan ti
dakkel a nasion estado tapno masentralisar ken makonsolidar ken tapno
maaddaanda iti todo a kontrol kadagiti personal ken kolektivo a biag dagiti
tao. Babaen iti todo a kontrol ken konsolidasion ti bileg ken turayda kadagiti
tao ket mailugar ti pateg iti ti nasion kontra kadagiti indigena a komunidad a
mangbukbukel iti nasion estado.
Ti
narativa a historiko ti Filipinas ket napno iti kakastoy nga ofisial a
panagtaktakder, a ni mismo a Presidente ti Komonwelt ti nangibaga iti
preferensiana iti pananggobernar dagiti Filipino mismo iti Filipinas ngem
dagiti sabali a tao: “Kaykayatko ti maysa a pagilian a patpatarayen a kas iti
infierno dagiti Filipino ngem ti pagilian a patpatarayen a kas langit dagiti
Americano gapu ta uray no kasano ti kinadakes ti gobierno a Filipino kas
pagarigan, mabalintay latta a sabalian.” Ti nasion estado nga adda iti isipna
kadagidi a panawen ket ti ejemplo ti nasion estado idiay Europa kas koma ti
Inglaterra, Alemania, Francia, ken España. Iti pannakaipasdek ti nasion estado,
panagmaymaysa ti nagwerretan ti idea, panagmaymaysa a di nangipirit iti diversidad
ti pagilian.
Maysa
a Praktis ti Panaglibak, Maysa a Praktis ti Panagsalangad
Iti nabayag
unayen a panawen, ken gapu iti panangsantifikartayo iti proyekto a nasion
estado ken gapu iti nakaro a panangtedtayo kadagiti nagkaadu a derecho ken
privilegio kadagiti dua laeng a lengguahe iti Filipinas, inliblibak ken
impapaidamtayo iti nainkalintegan a lugar koma dagiti dadduma pay a lengguahe
iti Filipinas. Ditay inted iti justo a panagkonsiderar kadagiti naiwalinwalin a
lengguahe. Ketdi, sinustenirtayo ti kaaddada iti ig-igid, ket malaksid kadagiti
tokenismo nga aramid (babaen iti sindroma ti “wen, gayam”), amin a panagtagiben
iti lengguahe ket naited iti Tagalog (nga aw-awaganda pay iti
Pilipino/Filipino) dagiti amin a rekursos ken nain-estaduan a suporta. Ti
sindroma ti “wen, gayam” ket ipakpakitana a maamiris ti estado ti
panagbaybay-ana iti obligasionna iti diversidad, ket mangirubuat no kua
kadagiti aramid a mangipakita a “di nalipatan” ti estado dayta nga obligasion.
Ti sindroma ti tokenismo nga aramid a “wen, gayam” ket makita kadagiti
tokenismo a pakontes kadagiti lengguahe, kas iti pakontes, kas pagarigan, iti
panagdaniw wenno panagestoria. Ngem saan a naimbuklan ti kastoy nga aramid ta
nalawag a makitatayo a parparawpaw daytoy ken dina iduron ti nainsapasapan a
panagbenefisio dagiti etnolingguistiko a komunidad. Ketdi, nagbalin a kasla
lamlamiong kadagiti mannurat ta awan met naitedna a nainsapasapan a diskurso a
mangpawada koma kadagiti nagkaadu a kapampanunotan dagiti umili, kas koma
kadagiti kapampanunotanda iti kultura, iti edukasion, ken lengguaheda mismo.[15]
Daytoy a
panangilibak ken panangipaidam iti diversidad ken lingguistik a diversidadtayo
ket nagpaay a kas motor ti maysa a kananakem a Filipinotayo nga umuna, ket
daytoy a pulitikal a kinasiudadano ti makaigapu no apay a rumbeng nga ilibak
ken ipaidam ti kultural a
Ket iti
daytoy nga ingget pegges nga aramid—daytoy panamagbalin kadagiti amin nga umili
iti Filipinas a kas Filipino babaen iti proseso ti Filipinisasion—ditoy a
namunganay ti panunot maipapan iti nailian, wenno nasional, a pagsasao. Daytoy
a nasionalisasion ti maysa a pagsasao ket nakabasar iti maysa a kinaulbod, iti
maysa “nga akto a kriminal.” Daytoy a nasionalisasion ti maysa a pagsasao ket
nagpaay met a gapu ti pannakaiwalinwalin dagiti sabali pay, ti
pannakaipapaigidda, ti panagbalinda a segunda klase. Nagbalinda pay nga abbeng
ti panagkakammayet ken panagdur-as.[16]
Kuna dagiti
dadduma nga iskolar a masapul a ti ejemplo ti Japon ti suroten ti Filipinas.
Kunada a dimmur-as dayta a pagilian gapu ta maymaysa ti lengguaheda. Dida
impakita ti sabali pay a datos a tapno agbalin a homogenisado ti kultura ti
Japon, masapul a mapadisi dagiti sabali pay a lengguahe ken kultura dayta a
pagilian, partikular dagiti kultura ken lengguahe nga adda iti igid-igid.
Ibagbaga dagitoy nga iskolar nga importante unay iti Filipinas ti
‘asimilasion,’ a daytoy ti wagas tapno iti kasta ket agpatinggan ti
‘regionalismo’ nga abbed ti danum ti panagkaykaysa.
Ammotayo a
ti ideologiko nga orientasion ket nagtunda iti maysa a praktis nga edukasional
a nangsarming iti dinamiko ti pulitika ti panagipasdek iti nasion estado, ngem
daytoy nga ideologia ket dina inraman dagiti kontribusion dagiti diversa a
kultura ken lengguahe.[17]
Ditayo
inraman ti represion a napasamak, ken ti pasamak a ti kastoy a represion ket di
mabalin a premisa ti pudno a demokrasia, maysa a klase ti demokrasia nga
mangipekpeksa ken mangar-aramid a kas tulbek a virtud ti panangbigbig kadagiti
absoluto a karbengan dagiti ulimi, dagiti karbenganda iti wayawaya.
Ti
napasamak ket iti iskema dagiti banag, ti intoleransia iti praktis ti
diversidad ket nagbalin a kasla aramid a bulbullagaw. Ketdi, rimmimbaw ti
diskriminasion kontra kadagiti sabsabali a lengguahe ken kadagiti sabsabali a
kultura, ket nagbalin dagitoy a kas exhibit iti imbag ti nasion kadagiti adda
iti igid-igid. Nalipatantayo a ti praktis ti diskrimasion ket mangtagtagibassit
ken mangbrutbrutalisar kadagiti tao. Iti
pananginstitusionalisar iti nasional a lengguahe—ken iti pannakaipasdek ti
maysa a rehimen nga edukasional a nakabasar iti supusision iti nasional a
pagsasao a kas instrumento iti pannakasanay ken pannakaedukar dagiti umili
tapno agbalinda a siudadano a pulitikal—inaramidtayo a kas institusion ti
praktis ti diskriminasion, inaramidtayo a legitimo daytoy, ket linipattayo ti
virtud ti toleransia, ti maysa kadagiti fundasion ti demokrasia. Iyadal ti
demokrasia “a makipagbiag iti sabasabali ken agadal manipud iti daytoy,
makipagbiag kadagiti sabali a ditay ipatpato a datayo ket nangatngato wenno
nababbaba.”[18]
Kadagitoy
amin nga akto a diskriminasion ken intoleransia a nakaramut kadagiti publiko a
pagalagadan ti gobierno, akto a kapada ti maysa a tirano ti kultura,
simmursurot latta dagiti naipapaigid nga etnolingguistiko a grupo ket
inakseptarda lattan dagiti efekto dagitoy a diskriminatorio a praktis.[19]
Nagbalin koma a tudutudo daytoy a diskriminatorio a praktis no dagiti resulta
iti edukasion ket nagbanag. Ket gapu ta saan a narealisar dagitoy, nagpababa a
nagpababa ti illitarasi iti Filipinas, ket nakarkaro a nagbalin nga illitereit
dagiti umili kadagiti bukod a lengguahe ken kultura. Napasamak dagitoy gapu ta
inwayattayo dagiti sabali nga ipaip ken panirigan, ket nalipatantayo a ti
kapardasan a wagas ti panangisuro kadagiti tao maipapan iti lubong ket ti
panagbalinda nga addaan iti justo a kasanayan iti bukodda a pagsasao no anian
daytoy a lubong. Ti panangibabaet ti saoda a bukbukod iti ammo ken adal
maipapan iti dayta a lubong ti kapatgan iti amin.
Ti inaramid ti Nakem
Conference ken ti agtultuloy nga aramidna tapno makatulong iti pannakaibanag
dagiti panggep ti Education for All by 2015 (EFA 2015) ket maysa a
panangidemonstrar iti kumitmentna iti managwayawaya nga edukasion. Daytoy a
managwayawaya nga edukasion ket para iti amin, ken partikular para kadagiti
umili iti Amianan. Klaro daytoy kadagiti makikamkammayet iti Nakem Conferences.
Dagiti innem a panggep ti
EFA[20]
ket kannayanon nga adda kadatayo uray no viktimatayo iti diskriminasion, uray
no ti toleransia kadagiti lengguahe ken kulturatayo ket saan a nagbalin a
virtud ti ili iti kaano man. Iti paniemna dagiti edukasional a regimen nga
inaramat ti estado tapno ibunannag ken itandudona ti balalana iti
homogenisasion dagiti umili, ditay nanglipa kadagiti obligasiontayo iti
kinaasinnotayo, kinaasinno nga ibabaet dagiti lengguahe ken kulturatayo.
Admitirentayo a saantayo amin ket kastoy, ngem importante nga adda sumagmamano
kadatayo ti saan a namati namimpinsa kadagitoy a madi, ken madi gapu ta saan a
nainkalintegan, nga evanghelio ti pannakapagili. Kadagitoy a wagas ti
panagsaksitayo iti kinapudnotayo, inyofresirtayo ti kinasiudadanotayo a
kultural ken pulitikal, ket daytoy mismo ti nagbalin a datontayo iti pagilian.
Obligasion
ti Nakem Conferences nga agbalin a klase kadagiti premisa ti universal nga
edukasion a primaria. Adu kadatayo ti simrek kadagiti eskuelaan ti
nagkakatugaw, ti nagnagna iti adayo tapno magtengtayo dagiti eskuelaantayo, ti
nakipagpartisipar ti rito ti iseserrek iti engkantado ken namaris a lubong ni
adal. Ngem adu kadatayo ti di nakaawat kadagiti pangibabaet nga instrumento
tapno maapresiartayo koma dayta a lubong gapu ta ti pagsasao iti klasrum nga
ayantayo ket pagsasao ti sabali a lubong, sabali a komunidad, sabali nga ili,
sabali a kinaasinno. Ditay naengkuentro ditoy ti bukodtayo a pagsasao a
mangibabaet koma kadaytoy a seremonia ti panagammo. Ditay kukua dagiti balikas.
Ditay kukua dagiti uni. Ditay kukua dagiti silada ken frase ken panarita.
Estranghero dagitoy kadagiti duagtayo, kadagiti arubayantayo, kadagiti
taengtayo, kadagiti aginaldaw a relasiontayo. Sabali a lubong ti
naammuantayo—ket lubong daytoy dagiti baniaga, estranhero, kolonisador.
Adda obligasiontayo iti
literasi para kadagiti adulto: obligasiontayo daytoy kadagiti komunidadtayo ken
kadagiti umilitayo nga adulto tapno iti kasta ket makasurat ken makabasada
manen iti Ilokano.
Adda
pakadagupan a walo a milion nga Ilokano iti pagilian, kuna ti sensus, ken adu
pay ti saan a nairaman nga adda iti sabali a pagilian. Agarup kasta a bilang
dagiti Israelita iti Israel mismo. Iti kastoy a minilion a bilang dagiti
Ilokano, adda laeng maymaysa a magazin ti pimpiman a pagibasbasaran dagiti
kaaduan nga adulto nga Ilokano nga agbasbasa. Addaan dayta a magazin iti
linawas a sirkulasion a 50,000. Kayatna a sawen, awan pay maysa a porsiento
(0.6%) ti agbasbasa—or gumatgatang ti nasao na magazin. Ti supusision ket
malaki amin dagitoy a kopia.
Ti awid
dagiti Ilokano ket agbibinnulod iti dayta a magazin: kada maysa a magazin,
segun iti panagim-imtuodko, ket pagsisinnublatan ti uppat katao. Basar iti
daytoy nga idealisado a datos, 6250 iti kada maysa a milion nga Ilokano ti
agbasbasa, no awan pay daytoy ti binnulod. No addan bimmulod, ket babaen iti
multiplikador nga 4, maextrapolartayo nga addaantayo iti 25,000 iti kada maysa
a million, wenno 200,000 no adda 8 a milion nga Ilokano.
Saan a
nakatkatawa ti kastoy a situasion. Ketdi, sintoma daytoy ti dakkel a problema.
Ammotayo nga idealisado ti kastoy nga extrapolasion ket posible a nababbaba
ngem 200,000 ti aktual nga agbasbasa. Ket gapu ta maymaysa laeng ti kastoy nga
addan iti nasional a sirkulation (adda dagiti dadduma a magazin ken warnakan
ngem addada laeng kadagiti region ken sumagmamano laeng a kopia iti rummuar
kadagiti makunkuna a limitado a komunidad dagiti agbasbasa a kaaduanna ket
mannurat met laeng). Ikabittayo ti agdadata a kinapudno ita a no kas pagarigan
ta kasaritatayo dagiti ubbing iti Ilokano, sungbatandatayo iti Tagalog. Ken
saan laeng a dagiti ubbing. Dagiti pay nataengan, dagiti adulto a koma ket
padron ti pannakaipromover ti pagsasao. Uray kadagiti adda iti ranggo dagiti
mangisursuro, adda dagiti kakastoy a pasamak nga isuda a mismo ket di makadanon
iti kumpetensia nga oral iti nivel a dos iti Oral Proficiency Interview scale a
mangdawdawat iti lima a nivel, a ti maikalima ti kangatuan. Dagitoy a problema
ket makadudog ta dagiti magazin ken warnakan ket di met agbayag gapu ta: (a)
problema dagiti bilang aggatgatang ket agbasbasa—awan unay gumatang ken awan
unay agbasa, ket ngarud, awan ti finansial a suporta iti agtultuloy a
produksion dagitoy a pagbasaan; (b) ti nainsapasapan nga ambiente ti literasi
para kadagiti adulto ket dina suportaran dagiti kakastoy nga aramid a mangiwarnak
kadagiti pagbasaan koma dagiti makasapul kadagiti kakastoy a pagpidutan iti
ammo.
Bayat ti
panagpeggestayo a mangipasdek iti nasion a Filipino, mangited kadatayo ti Papua
New Guinea iti maysa nga adal babaen ti panangisuratna iti bukodna a Konstitusion
iti “panggep para kadagiti tradisiunal a lugar ken komunidad a di agbaliw a
naimballigian nga unido ti sosiedad a Papua New Guinea, ken panangaramid
kadagiti addang tapno iti kasta ket mapreserva dagitoy.” Ti mangpreservar
kadagiti rekursos a kultural ket lingguistik ket maysa nga obligasion. Inako daytoy
a gimong ti obligasionna kadagiti nasurok a 800 nga indigena a lengguahe. Adda
pito a milion a katao daytoy a pagilian. Walo a milion dagiti Ilokano segun iti
sensus ti gobierno ngem dina man laeng kabaelan nga itakder ti fundamental nga
obligasionna iti pagsasaona.
Panggupugop:
Nabakbaknang nga Existensia
Ti kayatmi
a sirmataen ket kayatmi nga aramiden iti Nakem Conferences ket ti pannakabukel
ti maysa a baro a praktis nga edukasional a “nabakbaknang nga existensia” ditoy
a lubong.
Daytoy a
praktis ket mangdawdawat iti pannakaaramat
a kas substantivo a ramen ti edukasion, ket ngarud, ti pannakausar ti lengguahe
dagiti estudiante ken ti lengguahe dagiti mangisursuro. Ditay laeng ikonsiderar
a ti lengguahe ket maysa nga aparato, rimienta, wenno gamigam iti panagisuro.
Ti edukasion iti nabakbakang nga existensia ket bigbigenna ti lengguahe a kas
mangibabaet iti panangammo ti tao iti lubong nga ayanna, iti lubong nga adda
kadagiti padasna, ken iti lubong a kabinnurayna dagiti sabali pay a tao. Ti
komprensiontayo iti lubong ket agbanag laeng babaen ti panangibabaet ti
lengguahe ket awanen sabali pay.[21]
Ngarud,
masapul ti panagbaliw iti persepsiontayo iti sao nga Ilokano.
Masapul a sirigentayo
ti sao nga Ilokano iti wagas a kongkreto, ken akseptaren a tagikukuatayo uray
no daytoy a lengguahe nga adda iti labes ti kinaasinnotayo ket ngarud,
tagikukuatayonatayo met.[22]
Kalpasan ti naunday a panagam-amiris, panagsuksukisok, ken panagad-adal,
indeklara ti Nasiones Unidos a karbengan a nainkasigudan ti amin ti agadal
kadagiti bukodda a pagsasao ken ti maadalan iti dayta a pagsasao.[23]
Babaen iti Mother Tongue-Based Multilingual Education, maiwayat dayta a
deklarasion iti karbengan, ket ngarud, agsubli dagiti agad-adal ken dagiti
mangisursuro kadagiti fundamental a kinapudno ti pannakaedukar iti bukod a
pagsasao. Daytoy nga edukasion iti bukod a pagsasao ket saan nga insegida no di
ket aginggat’ tungpal biag, awanan inggana, agtultuloy, ken kankanayon a
mangabaruanan.[24]
Awagantayo
ti mannaniw, ni Machado, ken kunaentayo a kas pangdagullit iti imbagada: Awan
dalan. Ken aramidentayo ti dalan bayat ti pannagna. Kuna ni Gadamer kadagiti
nagkaadu a panagmennamenna nga awan panagadda iti labes ti panangibabaet ti
lengguahe, ket ngarud, awan met ammo a di ibabaet ti lengguahe. Iti
panagipeksa, dita a makitatayo ti pudno nga exitensia ti lengguahetayo a
tinawidtayo kadagiti pagapuan, kadagiti kristalisado a panagpampanunotda.[25]
Ita,
rinugiantayon ti umaddang ket sinanamatayo a dagiti aramidtayo ket agrayray iti
kalsa nga agmatmaterialisar bayat ti pannagnatayo.
[1] Caminante,
son tus huellas
/el camino y nada más;
/ caminante, no hay camino,
/ se hace
camino al andar.
/ Al andar se hace el camino,
/y al volver la vista atrás
/ se
ve la senda que nunca
/ se ha de volver a pisar.
/ Caminante, no hay camino,
/
sino estelas en la mar. Wanderer, your footsteps are
the road,
and nothing more;
wanderer, there is no road,
the road is made by walking.
By
walking one makes the road,
and upon glancing behind
one sees the path
that
never will be trod again.
Wanderer, there is no road--
Only wakes upon the sea. "Proverbios y cantares XXIX"
[Proverbs and Songs 29], Campos de Castilla (1912); impatarus ni Betty
Jean Craige iti Selected Poems of Antonio Machado (Baton Rogue, LA:
Louisiana State University Press, 1979).
[2] Ti konsepto a teknisismo a kas nausar
iti daytoy a salaysay ket “maysa a
fundamental nga aktitud a mangbirbirok iti panangkontrol iti realidad, iti
panangresolvar kadagiti amin a problema babaen iti panagaramat kadagiti
sientifiko-teknologiko nga ipaip ken rimienta. Karaman ti teknisismo ti
pretension iti autonomia ti tao a mangkontrol iti amin a realidad.” Makita ken
Egbert Schuurman, “Philosophical and Ethical Problems of Technicism and Genetic
Engineering,” Society for Philosophy and
Technology, Vol. 3, No. 1, Fall 1999, http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/SPT/v3n1/schuurman.html. Innala, 15 Dec 2009.
[3]Maysa kontraksion ti frase nga Ingles,
“from the province.” Isingasing daytoy a neologismo ti praktis ti rasismo iti
Filipinas, maysa a praktis a mangsussustenir iti pannakagudua ti pagilian iti
siudad ken away.
[4]Paulo Freire, Teachers as Cultural Workers: Letters to those Who Dare to Teach,
trans.
Donaldo Macedo, Dale Koike, and Alexandre
Oliveira; pakauna da Donaldo Macedo ken Ana Maria Araujo Freire (Boulder, Co:
Westview Press, 2005).
[5]Iti basar nga abunado a 50 milion,
nagipatulod ti Filipinas iti 1.39 a bilion. See, “The Philippines Reaffirms Status As "Text
Messaging Capital Of The World," http://www.wayodd.com/the-philippines-reaffirms-status-as-text-messaging-capital-of-the-world/v/8783/,
innala 10 Enero 2010.
[6] Miriam E. Pascua, “To Name Ourselves
Once Again—And to Know Why We are Doing It: A Foreword,” iti A. Agcaoili kdpy.,
dagiti editor, Sukimat: Researches on Ilokano and Amianan Studies —
Proceedings of the 2007-2008 Nakem Conferences (Philippines: Nakem
Philippines, 2009), p. 2.
[7] “A fragment of Ilokano Hail Mary,” http://www.mts.net/~pmorrow/abeiluko.htm; “Amami—a fragment of the Ilokano Lord’s
prayer,” http://www.mts.net/~pmorrow/amami.htm, innala 15 Disiembre 2009.
[8]Sumagmamano a komiko nga angaw, a
naisangrat a pangisuro ken pagkakatawaan, maysa a forma ti katarsis para
kadagiti oprimido, ket dagitoy: (1) “Saanka dimmakkel?” [maysa a dispalinghado
a panaglaok ti Tagalog ken Ilokano] (2) “Dimmakkel ako sa ingget selsel.” [maysa
pay a dispalinghado a panaglaok ti Tagalog ken Ilokano].
[9] Aurelio S. Agcaoili, Essays on Amianan Knowledge. (Honolulu:
UH Ilokano Language and Literature Program, 2008); Aurelio S. Agcaoili ken
Raymund Ll. Liongson, dagiti editor, Nakem:
Imagination and Critical Consciousness in Ilokano Language, Culture, and
Politics. Final Proceedings of 2006
Nakem Centennial Conference and Essays on Ilokano and Amianan Life in Honor of
Prof. Prescila Llague Espiritu (Honolulu: UH Ilokano and Philippine Drama
and Film Program, 2007); Aurelio S. Agcaoili, Anabelle Castro Felipe, ken
Alegria Tan Visaya, dagiti editor, Sukimat:
Researches on Ilokano and Amianan Studies — Proceedings of the 2007-2008 Nakem
Conferences (Philippines:
Nakem Philippines, 2009).
[10] Joel Manuel, “Teaching Physics in
Ilokano,” papel nga iprinesentar iti 2006 Nakem Centennial Conference,
University of Hawaii at Manoa, Honolulu, Hawaii, 11-14 Noviembre 2006.
[11] Kitan ti presentasion ni Dr. Norma
Fernando maipapan kadagiti aramid dagiti estudiante, 2008 Nakem Conference,
St.Mary’s University, Bayombong, Nueva Vizcaya, 28-30 Mayo 2008.
[12] bell hooks, Teaching to Transgress: Education as the Practice of Freedom (New
York: Routledge, 1994).
[13] Us-usaren ni bell hooks ti
istretegia—daytoy “panagadda iti voses”—iti ideana iti edukasion a kas praktis
iti wayawaya: “Coming to voice is not just the act of telling one’s experience.
It is using that telling strategically—to come to voice so that you can also
speak freely about other subjects.” See Teaching
to Transgress, p. 148.
[14]Myles Horton ken Paulo Freire. Inedit ni
Brenda Bell, John Gaven, ken John Peters. We
Make the Road by Walking: Conversations on Education and Social Change
(Philadelphia: Temple University Press, 1990).
[15]Aurelio S. Agcaoili, “The Lies of the
1934-1935 Constitutional Convention,” Tawid
News Magasin, 9 Dec 2007.
[16]Aurelio Agcaoili, “Studies of the
Amianan: Towards the Production of Amianan Knowledge, A Critical Introduction,”
iti A. Agcaoili, ed., Nakem: Essays in
Amianan Knowledge (Honolulu: UHM Ilokano Language and Literature Program,
2008).
[17]Kitan ni Agcaoili, “The Lies of the
1934-1935 Constitutional Convention.”
[18]Paulo Freire, Letters to Cristina: Reflections on My Life and Word (New York:
Routledge, 1996), p. 148.
[19]Ibid.
[20]Kitan ti EFA Global Monitoring Report 2010. Inadaptar idiay Dakar, Senegal
idi 2000, dagiti innem a panggep ket dagiti sumaganad: (1) early childhood
education; (2) universal primary education; (3) life-long learning; (4) adult
literacy; (5) gender parity; and (6) quality education. Tallo kadagitoy ti
naikkan iti panawen tapno marealisar dagitoy inton 2015: (a) provision of
universal primary education; (b) increase in adult literacy levels by 50%; and
(c) ensuring gender equality education.
[21]Henry A. Giroux, “Introduction,” iti
Paulo Freire, The Politics of Education:
Culture, Power, and Liberation (South Hadley, Mass.: Bergin and Garvey,
1985).
[22] A.
S. Agcaoili, “Resistance and Insistence in Ilokano and Amianan Languages
and Cultures,” papel a pangkonferensia a binasa iti 2007 International
Conference on Ilokano and Amianan Languages and Cultures, Philippine Consulate
General, Honolulu, Hawaii, October 2007.
[23]Executive Summary: Mother Tongue-Based
Multilingual Education—Philippines. Strategic Plan, 13 Feb. 2010.
[24]Inadaw iti konsepto manipud iti panapasap
nga aramid ken praktis ni Freire partikular ti aramidna iti makunkuna a
pedagogia iti liberasion.
No comments:
Post a Comment