Edukasion nga Emansipatoria Iti Nakaiyanakan a Pagsasao

Edukasion nga Emansipatoria Iti Nakaiyanakan a Pagsasao

Ti balligi iti makunkuna itan nga edukasion iti nakaiyanakan a pagsasao ket maysa a tentativo a pasamak a nangitunda kadagiti nagkaauda nga umili iti Filipinas tapno maisubli kadakuada dagiti rinabsut a karbenganda a maedukaran iti bukodda a lengguahe. Adu dagiti rason no apay a tentativo daytoy a balligi. Maysa kadagitoy ket ti kaawan dalan a matalunton. Agal-allintok ti pagilian, ket ti pagal-allitokanna a dalan ket nalubo, kabatbatuan, lasunglasong, ken lutlot no di man ketdi abut-abut.
Ni mannaniw nga Antonio Machado ti nagkuna a masapul a datayo ti mangaramid iti dalan iti panagdaliasattayo. Gapu ta dagiti kakastoy a panagtignay iti panangilaban kadagiti fundamental a karbengan ket awanan iti dalan. Gapu ta awan pay dalan a naaramid. Kne ti kinaagpaysuanna, kunana, ket awan dalan a talaga no di ket aramiden mismo daytoy ti agdaldaliasat. Kuna ti sita ni Paulo Freire iti daniw ni Machado: “Sika nga agdaldaliasat, dagiti arimpadekmo ti kalsada, ken awanen sabali pay; sika nga agdaldalliasat, awan dalan, ti dalan ket maaramid babaen iti pannagnam.”[1]
Iti padastayo iti advokasia iti nagan ti edukasion nga emansipatoria, awan ngatan ti napnuan iti karit a leksion no di daytoy. Iti advokasia ti Nakem Conferences para iti kinasiudadano a kultural, para iti kultural a pluralismo, para iti edukasion iti sosial a justisia ken demokrasia, ken para iti diversidad, daytoy a panagaramid iti dalan kabayatan ti pannagna ket anag mismo ti panagaddang iti wayawaya.
Gapu ta awan pamuidan. Ket gapu ta awan pamuidan, masapul a datayo mismo ti mangbukel iti dayta.
            Gapu ta awan ta awan nabukatan a dalan. Ket gapu ta awan nabukatan a dalan, masapul a datayo ti mangirugi iti desdes, mangbukat iti kasamekan, ken mangaramid iti umuna a panagdaddang tapno dagiti tugottayo ket mangibati iti pagilasinan.  
Awan ti nangisagana—ti nangdalus ken nangurnos ken nanglimpio—iti disso a pagpadayaan tapno iti kasta ket maulit manen ti panagfunsion iti nagan ti edukasion, kultura, ken lengguahe.
Ti pakasaritaan ti edukasion iti Filipinas ket maysa a pakasaritaan ti pannakidangadang.
Manipud iti nainkomunidad a literasi sakbay a nangiwayat iti bukod a programa dagiti kolonisador a Castila agingga iti pannakabura dagiti ammo dagiti Ilokano, naynay nga exklusion ti agdadata a pasamak. Dagiti laeng asideg iti simbaan ken parokia ti naaddaan iti gundaway nga agkaton ken dumur-as iti formal a panagadal iti sistema a maka-Laud partikular ti parokial ken Catolico nga edukason nga it-ited dagiti kura paroko. Kaaduan no di man ketdi amin kadagiti adalan ket tagaili ken/wenno adda iti sirkulo dagiti natuturay ken nabibileg. Ti sibubukel a pakasaritaan ti edukasion a basika iti Filipinas—ken ti kapadana met laeng a maradispalinghado nga edukasion, ti edukasion a tersiaria—ket pakasaritaan ti pannakidangadang iti pannakabigbig ken pannakarespetar kadagiti karbengan a kultural, lingguistik, ken edukasional. Dagitoy a karbengantayo ket karbengantayo a pangtao. Ngarud, karbengan met dagitoy dagiti adda kadagiti bedbeddeng, dagiti adda kadagiti lugar iti igid-igid, ken dagiti adda kadagiti disso nga inwalinwalin ti hegemoniko a sentro gapu kadagiti rason a hegemoniko ngem di parparuaren ti turay hegemoniko.
Agpapan ita, daytoy a sistema ti edukasion ket maysa pay laeng a pannakidangadang a markado kadagiti nagkaadu a vagarios ti regimen ti panagisuro ken panagiyallatiw iti adal, maysa a regimen a paspasurot iti no ania ti uso ken no ania ti mabalin a tuladen kadagiti sabali a lugar partikular kadagiti lugar iti sentro wenno iti lugar a lumaud. Daytoy a panagbalin a paspasurot ken panagtutulad ket klaro a dina salsaludsoden no ania a talaga ti rumbeng a maiyadal ken maiyallatiw a pateg ken sursuro kadagiti adalan.
Daytoy a panagtutulad ket nakabasar iti no ania ti uso iti makalaud nga adal, ket awan aramidentayo no di makiuso, tumulad, wenno validaren ti maipapauso a sistema ti isip iti Laud tapno iti kasta ket makuna a nakaadal metten—ken addan bukod nga ammo—dagiti adalan nga adda iti Filipinas.
Daytoy nga ar-aramidenda a ‘pauso’ iti edukasion ket ‘pauso’ a manglamlamiong kadagiti adalan. Ibagbagana pay a ti basar ti ammoda ket saan nga aggapu kadakuada, saan nga aggapu iti ilida, saan nga aggapu iti pagilianda, saan nga aggapu kadagiti iskolar iti komunidadda, ken saan nga aggapu kadagiti mangiduldulin kadagiti nakalemmeng a laing kadagiti grupoda nga etnolingguistiko. Ketdi, aggapu daytoy nga adal ken ammo kadagiti tao, lengguahe, ken kultura nga estranghero kadakuada, ket gapu ta estranghero kadakuada, nalalaingda nga amang no ammoda dagitoy. Kayatna a sawen, iti kastoy a balabala ti edukasion iti pagilian, mabati kadatayo ti maysa killo nga ammo: No saan nga aggapu iti Laud, saan a valido; no saan nga aggapu iti Laud, saan a pudno; no saan nga aggapu iti Laud, saan a realistiko; no saan nga aggapu iti Laud, saan a nasayaat dayta nga adal.
Dagitoy a regimen nga edukasional ket nakatanikalada iti panangidaulo a pulitikal.
Daytoy ti makaigapu a dagiti kalattayo iti edukasion ket nagbalinen nga arbitrario, ken nakasadag iti paggaayat ken paggugusto dagiti adda iti turay, ken adda iti panangngaasi dagiti makaammo iti wagas ti panangsalamangka iti nainkagimongan nga ammo.
Dagiti kakastoy a regimen nga edukasional ti nagbunga iti makuna a teknisismo.[2] Daytoy ket klase ti edukasion a publiko a mangipapaallawat ken mangiyal-allatiw laeng kadagiti teknikal a kasanayan ti industrialisado ken globalisado a lubong. Saan nga ipirpirit ti teknisismo dagiti sabali pay nga aspekto ti naintaw-an a panagbiag.  
Gapu iti daytoy, nagbalinen a di nasarikedked, di sierto, ken di klaro ti masakbayan dagiti umili. Dagiti teknokrat a makapalnuad kadagiti maragrandioso nga experimento iti edukasion babaen  iti panangilakoda iti idea nga al-alisto ti pannakaiyempleo dagiti graduado kadagiti kurso ti nagbalin a numero uno a rasiunalisasion dagiti kakastoy nga experimento. Ngem kaskasdi met nga awan mapalnuad nga oportunidad tapno makapagtrabajo gapu kadagiti publiko a pagalagadan iti ekonomia ken panangged.
Iramantayo pay ditoy ti maysa nga edukasional a konsepto a mangitantandudo laeng iti maysa a kita ti nasionalismo nga arrap, maysa a konsepto a nakabasar iti panangited iti karbengan ken panangipateg iti maysa laeng a lengguahe kadagiti gasut a lengguahe iti pagilian. Ti sumatotal daytoy ket ti pannakaipaidam kadagiti umili iti fundamental a karbenganda a maedukaran iti bukodda a pagsasao, iti nakaiyanakanda a dila. Dagiti kakastoy nga edukasional a regimen a nagbanag a nakaangkla iti teknisismo. Ti teknisismo nga awanan iti balanse iti utop-nakem a nakabasar iti kinatao, kadagiti adal iti humanidades, ken mangpalnuad kadagiti umili a robot ken zombie.
Dagitoy a regimen ti edukasion a nakatanikala iti liderato a pulitikal ket pinagbalinda dagiti kalat ti edukasiontayo nga arbitrario, a nakasadag laeng iti gusto ken kapricho dagiti adda iti poder, ken adda laeng nga agur-uray kadagiti kaasi dagiti tao nga ad-adu bassit ti ammoda gapu ta nakaadalda kadagiti lumaud nga ammo nupay kurang ti ammoda kadagiti indigeno nga adal manipud kadagiti komunidadda.
Gapu iti daytoy, ti masakbayan dagiti kailiantayo ket naynay a di fijo, di sigurado, ken di klaro. Awan klaro a turong no para iti asinno ti edukasion. Kadagiti kaso ti edukasion a medikal ken para medikal, kas pagarigan, adda iti isip dagiti adalan ti ibaballasiwda iti taaw tapno sadiay ket usarenda dagiti ammo ken kasanayanda, ken tapno mabigbig iti profesional a nivel ti ammoda babaen iti nainkalintegan a sueldo. Gapu ta saan a kastoy ti mapaspasamak iti Filipinas, agparagraduartayo kadagiti kakastoy a profesional ket iti idurdurontayo ida nga agbanniaga tapno ipaw-itdanto ti dadduma a sueldoda iti pagilian. Mano, kas pagarigan, kadagiti nasurok a 10 a milion nga umili iti Filipinas, umili nga adda iti ballasiw-taaw, ti kastoy ti kasona?  
Dagiti naaddaan iti bileg a mangiturong iti direksion ti edukasion ket dagiti makaaramid iti maysa a pauso nga experimento a mangpampaneknek a nalaklaka nga agbirok iti trabajo dagiti naggraduar ken dagiti tao nga adda kapasidadda iti Ingles, ngem saan a kadagiti tao a naggraduar, adda kapasidadna iti Ingles, ken nalaing ken litereit iti bukodna a dila. Kadagiti maar-aramat a pangrukod iti kinalaing, saan pay a nairamam ditoy ti kinalaing iti bukod a kultura ken pagsasao.
Kadagiti sabali a pagilian, ti kinalaing iti bukod a pagsasao ken kultura ket basar a kinalaing. Inayontayo pay daytoy: dagiti makapagpalnuad iti konsepto a mangted iti pammateg iti nasionalismo uray no saan a nailawlawag no ania daytoy ket naikkan pay kadagiti gundaway ken akses kadagiti rekursos nupay dayta a konsepto ti nasionalismo ket nakabatay iti maymaysa a pagsasao ken panangipateg iti dayta laeng a sao uray no ti ibunga daytoy ket ti pannakaungaw dagiti sabali a pagsasao iti pagilian. Ti importante ket ti pannakaibando dayta a pagsasao, ti pannakasustenirna, ken ti pannakaitandudona. Iti sumatotal, ti adda kadatayo ket ti maysa nga edukasion a nakatanikala iti dua ken dudua laeng a pagsasao ket uray no maipaidam dagiti pagsasao dagiti etnolingguistiko a grupo la ket ta maitandudo ti pagsasao nga itantandudo ti estado, valido dayta.
Ngem saan a justo daytoy, kunatayo. Posible a daytoy nga urnos ken legal, kas ibambando dagiti dadduma. Ngem saan nga amin a legal ket legal iti sabali a sirig, kas iti sirig nga aramat dagiti internasional a katulagan a ti pagilian mismo ket maysa kadagiti partido a nagfirma. Ken saan nga amin a legal ket moral.   
Kas edukador nga Ilokano, daytoy ti makunatayo: impabulodtayo dagiti nagantayo ken sinuportarantayo dagitoy nga edukasional a regimen kasta met ti teknisismo nga impasngay daytoy. Adu kadatayo ti nagtalinaed—wenno pinagtalinaed ti sistema—a kas promdi.[3] Ket namatitayo a ti kinapromdi ket maysa a responsabilidad.
Kas edukador nga Ilokano nagbalintayo met a ganggandiong: impannakkeltayo dagiti babassit ket managimbubukod a balligitayo kas koma ti maranativo a kabaelantayo iti panagingles ken panagpanggalog. Ngem ti imasna, ditay man laeng ammo ti agsao iti bukodtayo nga Ilokano malaksid iti variedad daytoy a pangkalsada wenno pangbugtak iti takong a sumarsari iti alad.
Awanantay iti kabaelan nga agbasa iti Ilokano nga addaan ganas ken ragsak, iti dolce.
Ditay kabaelan a basaen iti wagas a kritikal dagiti sinurat dagiti nalalaing a mannurattayo idi ken ita, iti wagas ti utile.  
Ditay ammo ti agsurat ken mangaramid a permanente kadagiti naimpartuatan a panagpampanunottayo maipapan iti biag, panagpampanunot nga ibabaet ti lengguahe[4] dagiti kapadatayo tapno koma iti kasta ket babaen kadaytoy a permanensia ket maaddaan iti akses dagiti sumarsaruno kadatayo kadagitoy a pampanunottayo, iti wagas ti sabali pay nga utile.   
Ita ket saan laeng a ditay ammo ti lengguahetayo no di ket agkitakittayo a mangusar iti panagsaotayo gapu ta ipalagipna kadatayo a promditayo, ket gapu ta promdi, segunda klase tayo a siudadano iti maysa a pagilian nga agus-usar iti estranghero a basar ti kinasiudadano. Ket maipalagip kadatayo ti kastoy, iti literal ken figurativo a wagas: Nga aggaputayo iti sulsulinek, lenglengleng, wenno sadimpalnek no idilig daytoy iti kadagiti dadakkel a siudad a tagtagibenen ken ar-aramiden ti pagilian a kas exhibit iti kinadur-as ken kinaavansena iti makunakuna a sibilisasion.    
Kas edukador nga Ilokano, ditay impalugod nga iyebkasnatayo daytoy a sao nga Ilokano.
Gapu ta edukadortayo nga ing-ingles.
Gapu ta edukadortayo nga agpangpanggalog.
Gapu ta paggaayattayo a maammuan ti lubong a datayo nga edukador ket addaan iti kabaelan nga agaramat kadagiti lengguahe ti nalawlawa a komunikasion, maysa a disso-a-taeng ngem mas disso laeng ket saan a taeng ti kararua. Ket gapu ti maysa laeng a disso, agpukawpukaw isiptayo. Agtawtawataw. Awan masnop nga ayanna.
Ditayon us-usaren ti Ilokano a kas signifikara a mangipakita iti panangtedtayo iti respeto iti bukodtayo a bagi ken panangipategtayo iti bukodtayo a kinatao ken dignidad ken kinatakneng. No agtultuloy a kastoy ti aramidentayo, naskenton a sangnguentayo ti signifikada, iti visioso a sirkulo ti denigrasion a kultural a resulta dagiti manglimlimo a pagalagadan ken filosopia ti edukasion a sursurotentayo.
Itudo kadatayo dagitoy a pagalagadan ken filosopia a ditayo maikanatad kadagiti universidadda, a ditay maiyalubog kadagiti midia a sosial a manglaplapunos kadatayo kadagiti imahe a mangipakpakita iti ontologiko a kinaulbod maipapan kadatayo a datayo ket awan karbengantayo nga addaan iti existensia iti labes ti nasion estado ken iti definisionna no asinno ti siudadano, ken iti agdadata a pangrukod a ditay kabaelan ti mangisuro no ditay ammo dagiti lengguahe iti ruar ti lengguahe a nakaiyanakantayo. Inayontayo ditoy ti idea—ken praktis—a ti lengguahe a nakaiyanakantayo ket awanan iti lugar iti panangisuro kadagiti adalantayo iti edukasion a tersiario. 
Ket isu nga iti laksid ti ditay panangbigbig iti illiterasitayo iti bukodtayo a lengguahe, akusaran ken jusgaantayo dagiti adalantayo iti illiterasida kadagiti lengguahe dagiti eskuelaantayo.
Kayatna a sawen, sabalin ti pagrukodan ti illiterasi. Agpada ti lengguahe a pangisuro ken panangiyallatiw iti adal—ti Ingles ken ti Tagalog—a pagrukodan nga aggapu iti ruar. Gapu ta aggapu iti ruar, awan duadua a mailbut ta mailbutto latta dagiti adalantayo kadagiti ofisial nga examinasion ken kadagiti nasional a panangrukod kadagiti kabaelan. 
Ak-akusarantayo dagiti estudiantetayo iti panangtallikudda iti obligasionda nga agadal babaen kadagiti dominante a lengguahe iti eskuelaan a dida lengguahe, ken dida lengguahe ta saan a daytoy ti umuna a lengguahe ti kararuada iti pannakaiyanakda. 
Ak-akusarantayo iti panagkukunsabada a makaadal iti sabali a wagas—iti ruar ti idikdiktar ti nasion ken estado—babaen iti panangusar kadagiti internasional ken nasional nga istandard tapno babaen kadagitoy a resulta ket maiparupatayo ti panagbaban ti kalidad ti panagadal iti pagilian. 
Dagitoy bultubulto ken maraangkat nga akusasiontayo ket kankanayon a nakapremisa iti filosopia ken pagalagadan ti edukasion nga iti kaano man ket saanna a kitkitan ti adda iti unegna. Ketdi, bilbilangenna no mano kadagiti naggraduartayo ti makapan iti abrod tapno iti panagilakoda kadagiti laing ken teknikal a kompetensiana ket makapagpaw-itda iti doliar ken dinar a masapul unay ti ekonomia tapno agtultuloy a tumpaw daytoy. 
Babaen iti virtud dagiti nagduduma a regimen nga edukasional, dagitoy a di nainkalintegan a pagalagadan iti edukasion a mangmangted iti panangipateg ken panangitandudo kadagiti dominante a lengguahe kadagiti institutsiontayo nga edukasional gapu iti bileg ti estado ket nagbanag a ditayo naisuro kadagiti adalantayo ti Ilokano a saoda, ken gapu iti dayta, nagkamtudtayo iti panangisuro iti kinailokanoda. Ngarud, ditay naisuro kadagiti adalantayo no kasano a basaenda ti pagsasaoda ken no kasano a basaenda ti lubongda. Babaen iti panangaramat kadagiti istandard dagiti baniaga a lengguahe a kas mangibabaet iti panagisuro, mangtedtayo iti maysa a sentensia a mangibagbaga a dagiti adalantayo ket awanan iti kompetensia, awanan iti kapasidad iti literasi, ken awanan iti umisu nga adal a formal.  
Ti logikatayo iti panangisuro ket simple laeng: masapul a dagiti adalantayo ket klontayo: a kaarngidatayo, a kaing-ingasdatayo, a karuprupadatayo. Iti ababa a pannao: masapul a nakopiada dagiti pampanunot ken aktitudtayo. 
Ngem ti kinapudno ket daytoy: a ditayo kaing-ingas dagiti adalantayo. A saantayo a klon ida. Nga addaanda iti bukod nga isip ken panunot. Nga addaanda iti bukod a kananakem.
Nagpakitan dagitoy nga adalan iti panagkitakit kadagiti mapaspasamak ken adun kadakuada ti nakariing. Daytoy a naindaklan a di panangsurot kadagiti di umno a padrontayo. Kadagiti agkabannuag, kas pagarigan, nakapalnuaddan kadagiti wagas ti panagbalusingsingda kadagiti diktasion ti gimong tapno iti kasta, babaen iti bukodda a panagsirig iti padas ken iti biag, ket makadiskubreda iti bukodda a ‘lengguahe.’ Ti ‘text’ wenno ‘text messaging’ wenno ‘short message service’ nga isuda laeng ti makabasa ken makaammo iti kaiyuloganna ket agdadata nga ejemplo, malaksid laeng kadagiti linggo ken jargon nga isuda laeng ti akinkukuna.[5] 
Nalaingtayo iti Ingles, saanda a nalaing iti daytoy. 
Ditay ammo ti nakaiyanakan a lengguahe gapu ta ditay impalugod a daytoy ti pamkuatan ti panagtiritir ken panagannawir ti dilatayo. Ngem nakarkaro pay nga amang a di ammo dagiti adalantayo ti nakaiyanakanda a lengguahe ta didan makabukel iti maysa a klaro ken koherente a panarita iti Ilokano. 
Saan. Masapul a dagitoy nga adalan ket aggaraw ken agpanunot ken agis-isipda a kas kadatayo. Masapul nga isuda dagiti perfekto a klontayo. Isut’ gapuna a masapul nga agpilada. Masapul a madusada ket masapul a ti sibubukel a lubong ket nakasaksi iti dayta a pannakadusada, daytoy a lubong a globalisado, daytoy a lubong a mangmangted iti inspirasioin tapno iti kasta ket mapatanor dagiti siudadano a  maymaysa ti isipda, maymaysa laeng ti panunotda, ken gapu ta maymaysa laeng ti puntiria ti nakemda, ket al-alistotayo a lamlamiongen tapno makapagpaayda kadagiti komunidadtayo a datayo dagiti amo, datayo dagiti parabaon, datayo dagiti paraabog. Baamon ti lokal a komunidad, baamon ti komunidad a nakayanakanda: ti importante ket ti komunidad a nasional ken ti komunidad nga internasional. 
Isu a daytoy ti umuna a sintoma ti panangibabawi kadagiti amin a kritikal ken moral a kumitmenttayo iti maysa nga edukasion nga emansipataria. Ibabbabawitayo ti pannakipagpartisipartayo iti pannakaipasdek ti nasaysayaat a klase ti edukasion, ngem ti imasna ket ditay pay inted ti obligasiontayo sakbay daytoy a panangibabawitayo.
Umuna nga addang iti panagaramid iti dalan
Iti panagaddangtayo iti umuna a gundaway iti daytoy a panagdaliasat, rinugiantayo ti mangaramid iti bukodtayo a dalan. 
Ket daytoy a dalan iti daytoy a paset ti panagdaliasat ket saan a nalimpio: kabatbatuan, rukibrukib, likkalikkaong, agdiwerdiwer, ken mangliblib-at a mangliliput. Adda dagiti derraas iti amin a paset kas iti kaadda dagiti lasunglasong. Di ngata adda dagiti agkolkolekta kadagiti komision iti pananglimpioda kadagiti dalan nga edukasional isut’ gapuna nga awanen ti pananen a nabati para iti kastoy a panagaramid iti nalimpio a dalan?          
Ti sensus ti 2000 iti Filipinas ket ibagana nga adda kano agarup walo a milion nga Ilokano, dandani inggudua iti kaadu dagiti tao iti New Zealand. Am-ammo ti sibubukel a lubong ti New Zealand ken dagiti umilina sadiay ngem di man laeng ammo ti sangkaballing a paset ti lubong no sadinno ti Ilocos ken asinno dagiti Ilokano. Uray iti Hawaii, kas pagarigan, manmano dagiti makaammo kadagiti Ilokano numan pay am-ammoda ti termino a Filipino uray no ti demografiko a realidad ket itudona ti agarup 90 porsiento a kaadu dagiti Ilokano iti dayta nga estado. Ad-adu nga amang ti bilang dagiti Ilokano iti Filipinas ngem iti Norway, ngem am-ammotayo ti kasasaad ti Norway ken ti kalidad ti panagbiagda sadiay. Iti agdama, nasurok a paminduaen dagiti Ilokano ti populasion ti Israel, ngem agingga ita, kas iti daniw a pinutarko, “agbirbirok ni Ilokano iti ili.” Adu dagiti rason no apay. Maysa kadagitoy ket ti pasamak a lingguisidio iti pagilian a Filipinas. 
Komplisidad ken Pannakidangadang
Kas kadagiti dadduma nga etnolingguistiko a grupo, saan a nasayaat ti relasion ti sao nga Ilokano kadagiti hegemoniko a pagalagadan ti lengguahe iti Filipinas. Dayta a pagalagadan ti nangibunga iti di balanse a panangsirig iti kinabaknang dagiti kultura iti sibubukel a pagilian. 
Ti pakasaritaan ti dangadang iti lengguahe ket napno iti babassit a panagballigi ken dadakkle a panagtraidor ken panangliput. Amin dagitoy ket nakabasar kadagiti kontradiksion manipud kadagiti narativatayo a kas makipagili ken dagiti grandioso a kontradiksion manipud iti narativa ti sistema ken filosopia ti edukasion a maipakpakat kadagiti pagadalan.
Daytoy ket maipunget iti duoganen a dikotomia a naipremisa iti fision, daytay panaggudua dagiti nuklear a partikulo ti gimong nga agtunda iti nainkagimongan a bomba.
Ngem ditay agdanag ken agpulkok: sangakerkertayo met a kontradiksion. Ken daytoy ti dakkel a problematayo.
Maysa a grupo dagiti Ilokano, kas pagarigan, ti mangidekdeklara iti kinailokanoda babaen ti pananglipatda, iti teoria ken praktis, ti lengguaheda nga Ilokano. Adu dagiti kakastoy. Kadagiti publiko nga espasio iti man Ilocos, iti Filipinas, wenno iti ballasiw-taaw, adu dagiti Ilokano a mangibain iti kinailokanoda, ken mangibain pay nga ammoda ti Ilokano. Maysa kadagiti Ilokano iti Hawaii ti nagkuna kaniak: “Saantay a masapulen ti Ilokano. Tagalog laengen ti kasapulan tapno iti kasta ket masustenir ti kina-Filipinotayo.” Saan pay a nagbayag a kadagiti eskuelaan ket mamulmulta dagiti adalan no agsaoda iti Ilokano. Iti maysa nga abusado a kaso—maysa a kaso ti extremismo iti panagiyadal iti lengguahe kadagiti privado nga eskuelaan—ket ti pannakaikkat dagiti adalan a nasaksian a nagaramat iti Ilokano iti uneg ti eskuelaanda nga addaan iti pagalagadan nga “English-only.” Amin dagitoy ket ipakitana a ti Ilokano ket saan a legitimo a lengguahe kadagiti publiko nga espasio, a saan a rumbeng nga adda iti eskuelaan, a ti adalan ket agbalin a nalalaing no ti lengguahe a baniaga ti agbalin a midium ti instruksion iti eskuelaan a pagbasbasaanna. Maar-aramid dagitoy iti laksid ti naturalesa ti lengguahetayo a mangibabaet iti panagbalin a nabakbaknang ti kinaasinnotayo.
Ngem dagitoy a mangisursuro ket addaanda iti erjersito dagiti suportador, malaksid laeng kadagiti ofisial a waragawag ken paglintegan nga iyet-etnag ti estado ken dagiti institusionna, ken dagiti administrador dagiti eskuelaan. Adu pay kadagitoy dagiti estudiante mismo, dagiti nagannak, ken dagiti pangulo iti komunidad. Adu kadagitoy ti nakaturturay ket dinemonisarda dagiti advokeit iti sao nga Ilokano, inaramidda a bulbullagaw, nangikampaniada kadagiti di nasayaat a banag iti Internet ken iti midia a sosial. Prinemisada dagitoy a kampaniada iti demonisasion a dagitoy nga advokeit ket kabusor ti nasionalismo, kabusor ti 1987 a Konstitusion, ken misedukador. Kas resulta, impawilda ti panangiduron iti karbengan a fundamental kadagiti bukodtayo a lengguahe ket gapuna a naawanantayo iti mangibabaet iti panagbasatayo iti Sao ken iti pananganagtayo iti lubong a kaduatayo dagiti estudiantetayo. 
Adda pay maysa a grupo a mangpadpadas tapno iti kasta ket masustenir daytoy a sao nga Ilokano tapno koma iti masanguanan ket masindadaan nga adda pay laeng daytoy a sao a kas evidensia ti ontologia ni Ilokano. Daytoy ti mangar-aramid kadagiti adu a wagas tapno iti kasta ket di maungaw ti Ilokano, ket tapno iti kasta ket saanto a malipatan dagiti sumaruno a kaputotan, kas iti pannakalipaten, kas pagarigan, dagiti Ilokano iti bukodda a kur-itan.
Daytoy a grupo ket sangakerker met a kontradiksion: idurduronda ti demokrasia a kultural iti laksid ti kasapulan a doliar ken dinar tapno laeng di maarinebneb ti ekonomia.
Ibagbaga dagiti miembroda ti karbengan kadagiti kultural a tawidda idinto  a dagiti awanan puot a pulitikal a liderda ket ipappapilitda ti pannakaiyakar kadagiti adalan dagiti amin a kasanayan iti panagsarita iti Ingles ken iti Tagalog.
Ibagbagada dagitoy a kameng ti grupo ti panagsurat iti literatura dagiti tao idinto a ti agdama a kasapulan ket ti panangammo kadagiti aramid ni Jake iti Na’vi-land iti dayta a nakaskasdaaw ngem ampaw a pelikula a napauluan iti Avatar. Kadagiti Ilokano, adu kadakuada ti makaammo kadagiti kaudian a banag iti kultural a popular, dagiti kaudian iti midia a sosial, dagiti kaudian iti Facebook, ken dagiti kaudian nga iskolar iti Laud ngem dida man laeng ammo ti kaudian a daniw nga addaan saysay, daniw a mangipasimudaang iti kinalaing ni Ilokano a mangipeksa iti karirikna.
Ket dagitoy nga adda iti daytoy a grupo ket dida man laeng agamak ken agbuteng ken mabain nga agsurat iti Ilokano, ken mangipabulod kadagiti naganda tapno iti kasta ket mainaguraran ti nainkumitan a panangisakit iti bukodda a pagsasao, ken tapno iti kasta, iti maysa a nainsirmataan a wagas, ket mabukatan ti luek ti renasimiento ti literatura nga Ilokano. 
Nabayagen a ditay nakita ti kastoy—agarup kagudua ti siglo. Kadagidi a panawen ket dagiti addaan iti tured nga agsurat iti Ilokano ken karaman dagiti akademiko, dagiti profesor, ken dagiti mangisursuro agingga a kas resulta ti kultural a denigrasion, awanen kadagiti nakangato iti adal ti nagessem pay iti panagsuratan iti Ilokano gapu ta awan met insentivo iti panagsurat iti bukodda a pagsasao. Malaksid iti dayta, ti aramid a panagsurat iti bukod a pagsasao ket aramid a segunda klase ken awanan dignidad ken panagrespetar iti bukod a bagi a kas akademiko. Iti maysa nga analisis ti maysa nga administrador iti universidad, kastoy ti kinunana:
Iti panagkitakittayo iti homogenisasion iti interes iti abstrakto a proyekto ti panagbalin a pagilian ti Filipinas, di rumbeng a pukawentayo dagiti nagantayo, di rumbeng a pukawentayo ti maipapan iti bukodtayo a bagi, di rumbeng a pukawentayo ti anag ti nasion iti kaiyulogan daytoy nga etnolingguistiko. Siaammotayo a ti kultural a diversidad ken ti pulitikal a kalattayo nga agtunda iti pluralismo a kultural ket termino dagitoy a di ar-aramaten para iti bukod laeng a pagimbagan no di ket mangisierto a dagiti kalat para iti kultural ken lingguistik a kinalinteg ket marealisar. Ti kinaagpaysuanna ket nasiontayo dagiti nasion, kas panangipeksa dagiti sumagmamano nga iskolar iti Adal Ilokano ken Amianan. Ti masapul ket ti panagkaritayo a dagiti nasion iti equasion ti dakdakkel a nasion ket saan a mabati—saan a mapadisi—no di ket kapaset mismo ti equasion. No ditay agballigi iti kasta nga aramid, pinaaytayo dagiti kapadatayo nga umili, pinaaytayo dagiti umili nga Ilokano ken taga-Amianan, pinaaytayo dagiti komunidadtayo, ken pinaaytayo met ti pagilian.[6] 
Ti kur-itantayo, nga ita ket makitkita laengen a kas tatu ken exotiko a dekorasion, ket maysa a rekord dagiti banag a kayattayo a lagipen ken ipeksa iti wagas nga agnanayon. Malaksid iti di-nabuddak a pagilasinan ken marka iti dayta a palimpsesto a nakabasar kadagiti estoria ken sinurat dagiti fraile maipapan iti panggepda a mamagbalin kadatayo a paraikabesa laeng iti “Amami” ken “Abe Mariya”[7] ken dadduma pay a formulario ti panagkararag, ti napasamak ket ti pannakainagurar ti pannakaungaw ti kinataotayo, ti pannakataytayo iti existensiatayo a nabakbaknang pay ngem iti makitkita, isut’ gapuna nga itatta ket ti maysa a di nasayaat a prognostiko: ti pannakaiwayat ti rugi ti existensiatayo a nakiskisang ngem ti rumbeng, existensia a napangpanglaw ngem iti maiyalubog koma.  
Komplisidad ken Pannakidangadang
Kas kadagiti dadduma nga etnolingguistiko a grupo, saan a nasayaat ti relasion ti sao nga Ilokano kadagiti hegemoniko a pagalagadan ti lengguahe iti Filipinas. Dayta a pagalagadan ti nangibunga iti di balanse a panangsirig iti kinabaknang dagiti kultura iti sibubukel a pagilian. 
Ti pakasaritaan ti dangadang iti lengguahe ket napno iti babassit a panagballigi ken dadakkle a panagtraidor ken panangliput. Amin dagitoy ket nakabasar kadagiti kontradiksion manipud kadagiti narativatayo a kas makipagili ken dagiti grandioso a kontradiksion manipud iti narativa ti sistema ken filosopia ti edukasion a maipakpakat kadagiti pagadalan.[8]
Daytoy ket maipunget iti duoganen a dikotomia a naipremisar iti fision, daytay panaggudua dagiti nuklear a partikulo ti gimong nga agtunda iti nainkagimongan a bomba.
Ngem ditay agdanag ken agpulkok: sangakerkertayo met a kontradiksion. Ken daytoy ti dakkel a problematayo.
Maysa a grupo dagiti Ilokano, kas pagarigan, ti mangidekdeklara iti kinailokanoda babaen ti pananglipatda, iti teoria ken praktis, ti lengguaheda nga Ilokano. Adu dagiti kakastoy. Kadagiti publiko nga espasio iti man Ilocos, iti Filipinas, wenno iti ballasiw-taaw, adu dagiti Ilokano a mangibain iti kinailokanoda, ken mangibain pay nga ammoda ti Ilokano. Maysa kadagiti Ilokano iti Hawaii ti nagkuna kaniak: “Saantay a masapulen ti Ilokano. Tagalog laengen ti kasapulan tapno iti kasta ket masustenir ti kina-Filipinotayo.”
Saan pay a nagbayag a kadagiti eskuelaan ket mamulmulta dagiti adalan no agsaoda iti Ilokano. Iti maysa nga abusado a kaso—maysa a kaso ti extremismo iti panagiyadal iti lengguahe kadagiti privado nga eskuelaan—ket ti pannakaikkat dagiti adalan a nasaksian a nagaramat iti Ilokano iti uneg ti eskuelaanda nga addaan iti pagalagadan nga “English-only.” Amin dagitoy ket ipakitana a ti Ilokano ket saan a legitimo a lengguahe kadagiti publiko nga espasio, a saan a rumbeng nga adda iti eskuelaan, a ti adalan ket agbalin a nalalaing no ti lengguahe a baniaga ti agbalin a midium ti instruksion iti eskuelaan a pagbasbasaanna. Maar-aramid dagitoy iti laksid ti naturalesa ti lengguahetayo a mangibabaet iti panagbalin a nabakbaknang ti kinaasinnotayo.[9]
Umuna nga Addang: Resistensia ken Klandestino nga Inisiativa
Daytoy nga isiu iti displasamiento ti historiko nga utob-nakem ket saan a nalaka a makita iti kumarkaron a homogenisado a gimong a kas iti Filipinas, kas iti Estados Unidos nga addaan iti milion nga Ilokano, ken kadagiti sabali pay a pagilian dagiti exilo nga Ilokano (ken Filipino). Adda panaginkukuna—ken daytoy a panaginkukuna ket nakasadag iti derecho a mainaig iti singgularidad ti maysa a lengguahe para kadagiti amin a siudadano, ket daytoy a derecho ket nakalemmeng iti konsepto a nasional a pagsasao. 
Ti fetiche iti nasional a pagsasao ket rumbeng laeng nga awagan iti kasta: maysa a fetiche a nagbanag iti inabilidadtayo a mangsirig iti posibilidad ken promesa ti multikultural a panagbiag ken ti mangrespetar iti natural a diversa nga urnos ti kultural ken lingguistiko a kondisiontayo iti Filipinas. Dawaten ti multikultural nga urnos ti nagduduma a perspektivo ken kasta met a kidkiddawenna ti naimpuotan a panangbigbigtayo iti kaadda dagiti sabali a tao iti daytoy a pagilian, ket ngarud, saan laeng a datayo ti rumbeng nga akimbagi iti daytoy a disso no di ket sabali pay. Ketdi, gapu iti kastoy a fetiche, agtultuloy ti represion kadagiti sabali a komunidad, ken ti di panangbigbig kadagitoy a kas legitimo a kameng ti pulitikal a biagtayo. 
Ngem uray no kastoy ti mapaspasamak, agtultuloy latta ti aktivo a resistensia nga aggapu kadagiti naimpuotan nga aramid dagiti sumagmamano a mannurat, nga uray pay awan met unay ti ekonomiko a makagapu iti ibaballasiwda iti sabali a lengguahe manipud iti Ingles wenno Tagalog, kas pagarigan, nainkumitan ti agtultuloy a panagsuratda iti Ilokano. Daytoy a panaglanglangoy dagitoy a mannurat iti dua a karayan ti panagsuratan—maysa ti karayan ti hegemoniko nga estetika ken literatura, ken sabali ti karayan ti panangipinget kadagiti basar a karbengan iti bukod a pagsasao ken bukod a literatura—ket mangipasimudaag iti maysa a waragawag kadagiti proponente iti nasional a literatura a masapul nga iraman dayta a literatura dagiti literatura a di naisurat iti hegemoniko a lengguahe. Manipud iti ranggo dagiti mangisursuro, kas pagarigan, maibagatayo a maysa kadagiti kakastoy ket ni Joel Manuel, maysa a promotor iti pannakaisuro ti siensia, kas koma ti fisiks, iti Ilokano.[10] 
Iti isu met laeng a resistensia, maysa a superintendente ti eskuelaan, ni Dr Norma Fernando,[11] ti nangiruangan iti pannakairuar iti maysa a publikasion dagiti estudiante a ti lengguahe daytoy ket Ilokano. Daytoy a praktis ket kabaliktad ti nainsapasapan a praktis dagiti kakastoy a warnakan a prinodusir dagiti adalan ken dagiti eskuelaan a ti lengguahen a mailunglungalong ket Ingles ken Filipino. Babaen iti kastoy nga ejemplo, makakitatayo ngarud iti maysa a leksion, ket daytoy a leksion ket ibagana a mabalin a makapalnuad iti ambiente a mangbigbig ken mangnormalisar iti nakaiyanakan a lengguahe dagiti adalan. Importante a bigbigen ditoy ti akem ti dadaulo iti kastoy a pannakapalduan ti embiente ti panagsursuro ken panagisuro, ti panagadal ken panagiyadal. Importante met kitan ti akem dagiti manursuro ken dagiti masursuruan. Dagiti agsasanib ken agsasapal nga akem nga agkakammayet iti umisu a kanito ti guarantia a ti resistensia a birbirokentayo ket mapasamak. Ti dakkel a saludsod ket no kasano a masustenir ti kakastoy nga inisiativa no awan ti suporta ti dadaulo iti maysa a sistema dagiti eskuelaan.
Pannakapaadda ti Voses
Dagitoy a realisasion ti nangted kadatayo iti energia tapno iti kasta ket seriosuentayo ti aramidtayo iti Nakem Conferences. Itan ta ammotayon dagitoy nga isiu, ditayon ngaruden makatugaw a kas iti dati. Ditayon makapagrelax a kas iti dati. Ken ditayon agkikidem lattan a kas iti sabali.
Iti pannakaammo kadagitoy a bambanag, adda buribor nga umay iti isip, ket dayta a buribor ket saan a nalaka a patalinaayen. Iti pannakasaksitayo iti agtultuloy a pannakaipaidam kadagiti ubbing iti karbenganna iti nakaiyanakanda a lengguahe, makitatayo ditoy ti sukog ti tirania a kultural ken ti injustisia iti lengguahe. Ammotayo iti Nakem Conferences a padpadasentayo ti maaddaan iti voses, ti pannakaawattayo manen no anian dagiti napukaw kadatayo, no ania ti nabati ken naibati kadatayo, no ania ti maaramidantayo tapno iti kasta ket mabalinantayo manen to agsubli iti bukodtayo a baig, kas iti kuna ni bell hooks nga “edukasion a kas praktis iti wayawaya.”[12] Daytoy a panagpasubli iti voses—daytoy a realisasion a ditayon naaddaan iti oportunidad ti panagsao iti nabayagen a panawen ket maysa nga aramid iti kinatured a ditay ammo nga adda kadatayo idi un-unana.[13] Nasursuruan dagiti Ilokano a di nangipapalit kadagiti basar a karbenganda. Impalpalikudda ti karbenganda iti etnolingguistiko a komunidadda. Sinurotda ti diktasion ti nasion estado maipapan iti valorisasion ti nailian a pagsasao, ti nailian a panagkaykaysa, ken ti nailian a pannakaipaspasuli dagiti nakaiyanakanda nga ammo ken adal ken pannakaawat maipapan iti biag ken iti lubong.
Sakbay ti kolonisasion ket klaro daytoy a realidad kadagiti Ilokano. No pudno ti kuna ti report dagiti kolonisador maipapan iti Samtoy—ti kontraksion ti ‘saomi ditoy’—nalawag iti utob-nakem dagiti Ilokano ti maipapan iti etnolingguistiko a komunidadda. Iti pannakabukel ti maysa a pulitikal nga imaginaria mangdawdawat iti maysa a pulitikal a komunidad, maysa a konsept a nabukel idi maika-19 a siglo, in-inut a nagpukaw ke naungaw daytoy nga energia ti kinaasinno ken kinatao tapno mainagunararan ti baro a kinaasinno ken kinatao. Idi 2008, iti maikatlo a konferensia ti Nakem Conferences nga “Imagining the Ilokano and Amianan Nation,” imbitla ti Naw. Carlos Padilla, iti tulbek a bitlana, a saanen a rumbeng nga adda iti imaginaria laeng dagiti Ilokano, ken dagiti Ilokanisado a tao, ken ngarud, ti Amianan, ti makunkuna a nasion nga Amianan gapu ta dayta a nasion ket adda, addaan iti existensia, addaan iti ontologia iti lagip ket iti pakasaritaan, ken numan pay nagpasar kadagiti karit, ket agdadata nga adda.
Dimi narealisar a dagiti babassit nga aksionmi iti Nakem Conferences, dagiti babassit nga aramidmi iti nagan ti resistensia, ket nagbalin a bubon ti energia para kadagiti dadduma a tao a mangar-aramid iti isu met laeng a tao para kadagiti kailianda ken para kadagiti ilida. Makitatayo ditoy, kas pagarigan, da Myles Horton iti Highlander School ken Paulo Freire iti teoria ken praktisna iti emansipatoria nga edukasion, iti “pedagogia dagiti oprimido.” Daytoy nga edukasion dagiti maidaddanes—daytoy a panagutob-nakemda—ket edukasion iti panagwayawaya.[14]
Marealisartayo a daytoy a panangaramidda a kas obsoleto dagiti babassit a nasion iti nagan ti dakkel a nasion estado tapno masentralisar ken makonsolidar ken tapno maaddaanda iti todo a kontrol kadagiti personal ken kolektivo a biag dagiti tao. Babaen iti todo a kontrol ken konsolidasion ti bileg ken turayda kadagiti tao ket mailugar ti pateg iti ti nasion kontra kadagiti indigena a komunidad a mangbukbukel iti nasion estado.
Ti narativa a historiko ti Filipinas ket napno iti kakastoy nga ofisial a panagtaktakder, a ni mismo a Presidente ti Komonwelt ti nangibaga iti preferensiana iti pananggobernar dagiti Filipino mismo iti Filipinas ngem dagiti sabali a tao: “Kaykayatko ti maysa a pagilian a patpatarayen a kas iti infierno dagiti Filipino ngem ti pagilian a patpatarayen a kas langit dagiti Americano gapu ta uray no kasano ti kinadakes ti gobierno a Filipino kas pagarigan, mabalintay latta a sabalian.” Ti nasion estado nga adda iti isipna kadagidi a panawen ket ti ejemplo ti nasion estado idiay Europa kas koma ti Inglaterra, Alemania, Francia, ken España. Iti pannakaipasdek ti nasion estado, panagmaymaysa ti nagwerretan ti idea, panagmaymaysa a di nangipirit iti diversidad ti pagilian. 
Maysa a Praktis ti Panaglibak, Maysa a Praktis ti Panagsalangad
Iti nabayag unayen a panawen, ken gapu iti panangsantifikartayo iti proyekto a nasion estado ken gapu iti nakaro a panangtedtayo kadagiti nagkaadu a derecho ken privilegio kadagiti dua laeng a lengguahe iti Filipinas, inliblibak ken impapaidamtayo iti nainkalintegan a lugar koma dagiti dadduma pay a lengguahe iti Filipinas. Ditay inted iti justo a panagkonsiderar kadagiti naiwalinwalin a lengguahe. Ketdi, sinustenirtayo ti kaaddada iti ig-igid, ket malaksid kadagiti tokenismo nga aramid (babaen iti sindroma ti “wen, gayam”), amin a panagtagiben iti lengguahe ket naited iti Tagalog (nga aw-awaganda pay iti Pilipino/Filipino) dagiti amin a rekursos ken nain-estaduan a suporta. Ti sindroma ti “wen, gayam” ket ipakpakitana a maamiris ti estado ti panagbaybay-ana iti obligasionna iti diversidad, ket mangirubuat no kua kadagiti aramid a mangipakita a “di nalipatan” ti estado dayta nga obligasion. Ti sindroma ti tokenismo nga aramid a “wen, gayam” ket makita kadagiti tokenismo a pakontes kadagiti lengguahe, kas iti pakontes, kas pagarigan, iti panagdaniw wenno panagestoria. Ngem saan a naimbuklan ti kastoy nga aramid ta nalawag a makitatayo a parparawpaw daytoy ken dina iduron ti nainsapasapan a panagbenefisio dagiti etnolingguistiko a komunidad. Ketdi, nagbalin a kasla lamlamiong kadagiti mannurat ta awan met naitedna a nainsapasapan a diskurso a mangpawada koma kadagiti nagkaadu a kapampanunotan dagiti umili, kas koma kadagiti kapampanunotanda iti kultura, iti edukasion, ken lengguaheda mismo.[15]  
Daytoy a panangilibak ken panangipaidam iti diversidad ken lingguistik a diversidadtayo ket nagpaay a kas motor ti maysa a kananakem a Filipinotayo nga umuna, ket daytoy a pulitikal a kinasiudadano ti makaigapu no apay a rumbeng nga ilibak ken ipaidam ti kultural a
Ket iti daytoy nga ingget pegges nga aramid—daytoy panamagbalin kadagiti amin nga umili iti Filipinas a kas Filipino babaen iti proseso ti Filipinisasion—ditoy a namunganay ti panunot maipapan iti nailian, wenno nasional, a pagsasao. Daytoy a nasionalisasion ti maysa a pagsasao ket nakabasar iti maysa a kinaulbod, iti maysa “nga akto a kriminal.” Daytoy a nasionalisasion ti maysa a pagsasao ket nagpaay met a gapu ti pannakaiwalinwalin dagiti sabali pay, ti pannakaipapaigidda, ti panagbalinda a segunda klase. Nagbalinda pay nga abbeng ti panagkakammayet ken panagdur-as.[16]
Kuna dagiti dadduma nga iskolar a masapul a ti ejemplo ti Japon ti suroten ti Filipinas. Kunada a dimmur-as dayta a pagilian gapu ta maymaysa ti lengguaheda. Dida impakita ti sabali pay a datos a tapno agbalin a homogenisado ti kultura ti Japon, masapul a mapadisi dagiti sabali pay a lengguahe ken kultura dayta a pagilian, partikular dagiti kultura ken lengguahe nga adda iti igid-igid. Ibagbaga dagitoy nga iskolar nga importante unay iti Filipinas ti ‘asimilasion,’ a daytoy ti wagas tapno iti kasta ket agpatinggan ti ‘regionalismo’ nga abbed ti danum ti panagkaykaysa. 
Ammotayo a ti ideologiko nga orientasion ket nagtunda iti maysa a praktis nga edukasional a nangsarming iti dinamiko ti pulitika ti panagipasdek iti nasion estado, ngem daytoy nga ideologia ket dina inraman dagiti kontribusion dagiti diversa a kultura ken lengguahe.[17]
Ditayo inraman ti represion a napasamak, ken ti pasamak a ti kastoy a represion ket di mabalin a premisa ti pudno a demokrasia, maysa a klase ti demokrasia nga mangipekpeksa ken mangar-aramid a kas tulbek a virtud ti panangbigbig kadagiti absoluto a karbengan dagiti ulimi, dagiti karbenganda iti wayawaya. 
Ti napasamak ket iti iskema dagiti banag, ti intoleransia iti praktis ti diversidad ket nagbalin a kasla aramid a bulbullagaw. Ketdi, rimmimbaw ti diskriminasion kontra kadagiti sabsabali a lengguahe ken kadagiti sabsabali a kultura, ket nagbalin dagitoy a kas exhibit iti imbag ti nasion kadagiti adda iti igid-igid. Nalipatantayo a ti praktis ti diskrimasion ket mangtagtagibassit ken mangbrutbrutalisar  kadagiti tao. Iti pananginstitusionalisar iti nasional a lengguahe—ken iti pannakaipasdek ti maysa a rehimen nga edukasional a nakabasar iti supusision iti nasional a pagsasao a kas instrumento iti pannakasanay ken pannakaedukar dagiti umili tapno agbalinda a siudadano a pulitikal—inaramidtayo a kas institusion ti praktis ti diskriminasion, inaramidtayo a legitimo daytoy, ket linipattayo ti virtud ti toleransia, ti maysa kadagiti fundasion ti demokrasia. Iyadal ti demokrasia “a makipagbiag iti sabasabali ken agadal manipud iti daytoy, makipagbiag kadagiti sabali a ditay ipatpato a datayo ket nangatngato wenno nababbaba.”[18]
Kadagitoy amin nga akto a diskriminasion ken intoleransia a nakaramut kadagiti publiko a pagalagadan ti gobierno, akto a kapada ti maysa a tirano ti kultura, simmursurot latta dagiti naipapaigid nga etnolingguistiko a grupo ket inakseptarda lattan dagiti efekto dagitoy a diskriminatorio a praktis.[19] Nagbalin koma a tudutudo daytoy a diskriminatorio a praktis no dagiti resulta iti edukasion ket nagbanag. Ket gapu ta saan a narealisar dagitoy, nagpababa a nagpababa ti illitarasi iti Filipinas, ket nakarkaro a nagbalin nga illitereit dagiti umili kadagiti bukod a lengguahe ken kultura. Napasamak dagitoy gapu ta inwayattayo dagiti sabali nga ipaip ken panirigan, ket nalipatantayo a ti kapardasan a wagas ti panangisuro kadagiti tao maipapan iti lubong ket ti panagbalinda nga addaan iti justo a kasanayan iti bukodda a pagsasao no anian daytoy a lubong. Ti panangibabaet ti saoda a bukbukod iti ammo ken adal maipapan iti dayta a lubong ti kapatgan iti amin.  
Ti inaramid ti Nakem Conference ken ti agtultuloy nga aramidna tapno makatulong iti pannakaibanag dagiti panggep ti Education for All by 2015 (EFA 2015) ket maysa a panangidemonstrar iti kumitmentna iti managwayawaya nga edukasion. Daytoy a managwayawaya nga edukasion ket para iti amin, ken partikular para kadagiti umili iti Amianan. Klaro daytoy kadagiti makikamkammayet iti Nakem Conferences.
Dagiti innem a panggep ti EFA[20] ket kannayanon nga adda kadatayo uray no viktimatayo iti diskriminasion, uray no ti toleransia kadagiti lengguahe ken kulturatayo ket saan a nagbalin a virtud ti ili iti kaano man. Iti paniemna dagiti edukasional a regimen nga inaramat ti estado tapno ibunannag ken itandudona ti balalana iti homogenisasion dagiti umili, ditay nanglipa kadagiti obligasiontayo iti kinaasinnotayo, kinaasinno nga ibabaet dagiti lengguahe ken kulturatayo. Admitirentayo a saantayo amin ket kastoy, ngem importante nga adda sumagmamano kadatayo ti saan a namati namimpinsa kadagitoy a madi, ken madi gapu ta saan a nainkalintegan, nga evanghelio ti pannakapagili. Kadagitoy a wagas ti panagsaksitayo iti kinapudnotayo, inyofresirtayo ti kinasiudadanotayo a kultural ken pulitikal, ket daytoy mismo ti nagbalin a datontayo iti pagilian.
Obligasion ti Nakem Conferences nga agbalin a klase kadagiti premisa ti universal nga edukasion a primaria. Adu kadatayo ti simrek kadagiti eskuelaan ti nagkakatugaw, ti nagnagna iti adayo tapno magtengtayo dagiti eskuelaantayo, ti nakipagpartisipar ti rito ti iseserrek iti engkantado ken namaris a lubong ni adal. Ngem adu kadatayo ti di nakaawat kadagiti pangibabaet nga instrumento tapno maapresiartayo koma dayta a lubong gapu ta ti pagsasao iti klasrum nga ayantayo ket pagsasao ti sabali a lubong, sabali a komunidad, sabali nga ili, sabali a kinaasinno. Ditay naengkuentro ditoy ti bukodtayo a pagsasao a mangibabaet koma kadaytoy a seremonia ti panagammo. Ditay kukua dagiti balikas. Ditay kukua dagiti uni. Ditay kukua dagiti silada ken frase ken panarita. Estranghero dagitoy kadagiti duagtayo, kadagiti arubayantayo, kadagiti taengtayo, kadagiti aginaldaw a relasiontayo. Sabali a lubong ti naammuantayo—ket lubong daytoy dagiti baniaga, estranhero, kolonisador.
Adda obligasiontayo iti literasi para kadagiti adulto: obligasiontayo daytoy kadagiti komunidadtayo ken kadagiti umilitayo nga adulto tapno iti kasta ket makasurat ken makabasada manen iti Ilokano.
Adda pakadagupan a walo a milion nga Ilokano iti pagilian, kuna ti sensus, ken adu pay ti saan a nairaman nga adda iti sabali a pagilian. Agarup kasta a bilang dagiti Israelita iti Israel mismo. Iti kastoy a minilion a bilang dagiti Ilokano, adda laeng maymaysa a magazin ti pimpiman a pagibasbasaran dagiti kaaduan nga adulto nga Ilokano nga agbasbasa. Addaan dayta a magazin iti linawas a sirkulasion a 50,000. Kayatna a sawen, awan pay maysa a porsiento (0.6%) ti agbasbasa—or gumatgatang ti nasao na magazin. Ti supusision ket malaki amin dagitoy a kopia.
Ti awid dagiti Ilokano ket agbibinnulod iti dayta a magazin: kada maysa a magazin, segun iti panagim-imtuodko, ket pagsisinnublatan ti uppat katao. Basar iti daytoy nga idealisado a datos, 6250 iti kada maysa a milion nga Ilokano ti agbasbasa, no awan pay daytoy ti binnulod. No addan bimmulod, ket babaen iti multiplikador nga 4, maextrapolartayo nga addaantayo iti 25,000 iti kada maysa a million, wenno 200,000 no adda 8 a milion nga Ilokano. 
Saan a nakatkatawa ti kastoy a situasion. Ketdi, sintoma daytoy ti dakkel a problema. Ammotayo nga idealisado ti kastoy nga extrapolasion ket posible a nababbaba ngem 200,000 ti aktual nga agbasbasa. Ket gapu ta maymaysa laeng ti kastoy nga addan iti nasional a sirkulation (adda dagiti dadduma a magazin ken warnakan ngem addada laeng kadagiti region ken sumagmamano laeng a kopia iti rummuar kadagiti makunkuna a limitado a komunidad dagiti agbasbasa a kaaduanna ket mannurat met laeng). Ikabittayo ti agdadata a kinapudno ita a no kas pagarigan ta kasaritatayo dagiti ubbing iti Ilokano, sungbatandatayo iti Tagalog. Ken saan laeng a dagiti ubbing. Dagiti pay nataengan, dagiti adulto a koma ket padron ti pannakaipromover ti pagsasao. Uray kadagiti adda iti ranggo dagiti mangisursuro, adda dagiti kakastoy a pasamak nga isuda a mismo ket di makadanon iti kumpetensia nga oral iti nivel a dos iti Oral Proficiency Interview scale a mangdawdawat iti lima a nivel, a ti maikalima ti kangatuan. Dagitoy a problema ket makadudog ta dagiti magazin ken warnakan ket di met agbayag gapu ta: (a) problema dagiti bilang aggatgatang ket agbasbasa—awan unay gumatang ken awan unay agbasa, ket ngarud, awan ti finansial a suporta iti agtultuloy a produksion dagitoy a pagbasaan; (b) ti nainsapasapan nga ambiente ti literasi para kadagiti adulto ket dina suportaran dagiti kakastoy nga aramid a mangiwarnak kadagiti pagbasaan koma dagiti makasapul kadagiti kakastoy a pagpidutan iti ammo. 
Bayat ti panagpeggestayo a mangipasdek iti nasion a Filipino, mangited kadatayo ti Papua New Guinea iti maysa nga adal babaen ti panangisuratna iti bukodna a Konstitusion iti “panggep para kadagiti tradisiunal a lugar ken komunidad a di agbaliw a naimballigian nga unido ti sosiedad a Papua New Guinea, ken panangaramid kadagiti addang tapno iti kasta ket mapreserva dagitoy.” Ti mangpreservar kadagiti rekursos a kultural ket lingguistik ket maysa nga obligasion. Inako daytoy a gimong ti obligasionna kadagiti nasurok a 800 nga indigena a lengguahe. Adda pito a milion a katao daytoy a pagilian. Walo a milion dagiti Ilokano segun iti sensus ti gobierno ngem dina man laeng kabaelan nga itakder ti fundamental nga obligasionna iti pagsasaona.
Panggupugop: Nabakbaknang nga Existensia
Ti kayatmi a sirmataen ket kayatmi nga aramiden iti Nakem Conferences ket ti pannakabukel ti maysa a baro a praktis nga edukasional a “nabakbaknang nga existensia” ditoy a lubong.
Daytoy a praktis ket mangdawdawat  iti pannakaaramat a kas substantivo a ramen ti edukasion, ket ngarud, ti pannakausar ti lengguahe dagiti estudiante ken ti lengguahe dagiti mangisursuro. Ditay laeng ikonsiderar a ti lengguahe ket maysa nga aparato, rimienta, wenno gamigam iti panagisuro. Ti edukasion iti nabakbakang nga existensia ket bigbigenna ti lengguahe a kas mangibabaet iti panangammo ti tao iti lubong nga ayanna, iti lubong nga adda kadagiti padasna, ken iti lubong a kabinnurayna dagiti sabali pay a tao. Ti komprensiontayo iti lubong ket agbanag laeng babaen ti panangibabaet ti lengguahe ket awanen sabali pay.[21]   
Ngarud, masapul ti panagbaliw iti persepsiontayo iti sao nga Ilokano.
Masapul a sirigentayo ti sao nga Ilokano iti wagas a kongkreto, ken akseptaren a tagikukuatayo uray no daytoy a lengguahe nga adda iti labes ti kinaasinnotayo ket ngarud, tagikukuatayonatayo met.[22] Kalpasan ti naunday a panagam-amiris, panagsuksukisok, ken panagad-adal, indeklara ti Nasiones Unidos a karbengan a nainkasigudan ti amin ti agadal kadagiti bukodda a pagsasao ken ti maadalan iti dayta a pagsasao.[23] Babaen iti Mother Tongue-Based Multilingual Education, maiwayat dayta a deklarasion iti karbengan, ket ngarud, agsubli dagiti agad-adal ken dagiti mangisursuro kadagiti fundamental a kinapudno ti pannakaedukar iti bukod a pagsasao. Daytoy nga edukasion iti bukod a pagsasao ket saan nga insegida no di ket aginggat’ tungpal biag, awanan inggana, agtultuloy, ken kankanayon a mangabaruanan.[24]  
Awagantayo ti mannaniw, ni Machado, ken kunaentayo a kas pangdagullit iti imbagada: Awan dalan. Ken aramidentayo ti dalan bayat ti pannagna. Kuna ni Gadamer kadagiti nagkaadu a panagmennamenna nga awan panagadda iti labes ti panangibabaet ti lengguahe, ket ngarud, awan met ammo a di ibabaet ti lengguahe. Iti panagipeksa, dita a makitatayo ti pudno nga exitensia ti lengguahetayo a tinawidtayo kadagiti pagapuan, kadagiti kristalisado a panagpampanunotda.[25]
Ita, rinugiantayon ti umaddang ket sinanamatayo a dagiti aramidtayo ket agrayray iti kalsa nga agmatmaterialisar bayat ti pannagnatayo. 




[1] Caminante, son tus huellas
 /el camino y nada más;
/ caminante, no hay camino,
/ se hace camino al andar.
/ Al andar se hace el camino,
/y al volver la vista atrás
/ se ve la senda que nunca
/ se ha de volver a pisar.
/ Caminante, no hay camino,
/ sino estelas en la mar. Wanderer, your footsteps are 
the road, and nothing more; 
wanderer, there is no road,
the road is made by walking. 
By walking one makes the road,
 and upon glancing behind
 one sees the path 
that never will be trod again.
 Wanderer, there is no road--
Only wakes upon the sea. "Proverbios y cantares XXIX" [Proverbs and Songs 29], Campos de Castilla (1912); impatarus ni Betty Jean Craige iti Selected Poems of Antonio Machado (Baton Rogue, LA: Louisiana State University Press, 1979).

[2] Ti konsepto a teknisismo a kas nausar iti daytoy a salaysay ket  “maysa a fundamental nga aktitud a mangbirbirok iti panangkontrol iti realidad, iti panangresolvar kadagiti amin a problema babaen iti panagaramat kadagiti sientifiko-teknologiko nga ipaip ken rimienta. Karaman ti teknisismo ti pretension iti autonomia ti tao a mangkontrol iti amin a realidad.” Makita ken Egbert Schuurman, “Philosophical and Ethical Problems of Technicism and Genetic Engineering,” Society for Philosophy and Technology, Vol. 3, No. 1, Fall 1999, http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/SPT/v3n1/schuurman.html. Innala, 15 Dec 2009.

[3]Maysa kontraksion ti frase nga Ingles, “from the province.” Isingasing daytoy a neologismo ti praktis ti rasismo iti Filipinas, maysa a praktis a mangsussustenir iti pannakagudua ti pagilian iti siudad ken away.

[4]Paulo Freire, Teachers as Cultural Workers: Letters to those Who Dare to Teach, trans.
 Donaldo Macedo, Dale Koike, and Alexandre Oliveira; pakauna da Donaldo Macedo ken Ana Maria Araujo Freire (Boulder, Co: Westview Press, 2005).

[5]Iti basar nga abunado a 50 milion, nagipatulod ti Filipinas iti 1.39 a bilion. See, “The Philippines Reaffirms Status As "Text Messaging Capital Of The World," http://www.wayodd.com/the-philippines-reaffirms-status-as-text-messaging-capital-of-the-world/v/8783/, innala 10 Enero 2010.

[6] Miriam E. Pascua, “To Name Ourselves Once Again—And to Know Why We are Doing It: A Foreword,” iti A. Agcaoili kdpy., dagiti editor, Sukimat: Researches on Ilokano and Amianan Studies — Proceedings of the 2007-2008 Nakem Conferences (Philippines: Nakem Philippines, 2009), p. 2.

[7] “A fragment of Ilokano Hail Mary,” http://www.mts.net/~pmorrow/abeiluko.htm; “Amami—a fragment of the Ilokano Lord’s prayer,” http://www.mts.net/~pmorrow/amami.htm, innala 15 Disiembre 2009.

[8]Sumagmamano a komiko nga angaw, a naisangrat a pangisuro ken pagkakatawaan, maysa a forma ti katarsis para kadagiti oprimido, ket dagitoy: (1) “Saanka dimmakkel?” [maysa a dispalinghado a panaglaok ti Tagalog ken Ilokano] (2) “Dimmakkel ako sa ingget selsel.” [maysa pay a dispalinghado a panaglaok ti Tagalog ken Ilokano].  

[9] Aurelio S. Agcaoili, Essays on Amianan Knowledge. (Honolulu: UH Ilokano Language and Literature Program, 2008); Aurelio S. Agcaoili ken Raymund Ll. Liongson, dagiti editor, Nakem: Imagination and Critical Consciousness in Ilokano Language, Culture, and Politics. Final Proceedings of 2006 Nakem Centennial Conference and Essays on Ilokano and Amianan Life in Honor of Prof. Prescila Llague Espiritu (Honolulu: UH Ilokano and Philippine Drama and Film Program, 2007); Aurelio S. Agcaoili, Anabelle Castro Felipe, ken Alegria Tan Visaya, dagiti editor, Sukimat: Researches on Ilokano and Amianan Studies — Proceedings of the 2007-2008 Nakem Conferences (Philippines: Nakem Philippines, 2009).   

[10] Joel Manuel, “Teaching Physics in Ilokano,” papel nga iprinesentar iti 2006 Nakem Centennial Conference, University of Hawaii at Manoa, Honolulu, Hawaii, 11-14 Noviembre 2006.

[11] Kitan ti presentasion ni Dr. Norma Fernando maipapan kadagiti aramid dagiti estudiante, 2008 Nakem Conference, St.Mary’s University, Bayombong, Nueva Vizcaya, 28-30 Mayo 2008.


[12] bell hooks, Teaching to Transgress: Education as the Practice of Freedom (New York: Routledge, 1994).

[13] Us-usaren ni bell hooks ti istretegia—daytoy “panagadda iti voses”—iti ideana iti edukasion a kas praktis iti wayawaya: “Coming to voice is not just the act of telling one’s experience. It is using that telling strategically—to come to voice so that you can also speak freely about other subjects.” See Teaching to Transgress, p. 148.

[14]Myles Horton ken Paulo Freire. Inedit ni Brenda Bell, John Gaven, ken John Peters. We Make the Road by Walking: Conversations on Education and Social Change (Philadelphia: Temple University Press, 1990). 
[15]Aurelio S. Agcaoili, “The Lies of the 1934-1935 Constitutional Convention,” Tawid News Magasin, 9 Dec 2007.

[16]Aurelio Agcaoili, “Studies of the Amianan: Towards the Production of Amianan Knowledge, A Critical Introduction,” iti A. Agcaoili, ed., Nakem: Essays in Amianan Knowledge (Honolulu: UHM Ilokano Language and Literature Program, 2008).

[17]Kitan ni Agcaoili, “The Lies of the 1934-1935 Constitutional Convention.”

[18]Paulo Freire, Letters to Cristina: Reflections on My Life and Word (New York: Routledge, 1996), p. 148.

[19]Ibid. 

[20]Kitan ti EFA Global Monitoring Report 2010. Inadaptar idiay Dakar, Senegal idi 2000, dagiti innem a panggep ket dagiti sumaganad: (1) early childhood education; (2) universal primary education; (3) life-long learning; (4) adult literacy; (5) gender parity; and (6) quality education. Tallo kadagitoy ti naikkan iti panawen tapno marealisar dagitoy inton 2015: (a) provision of universal primary education; (b) increase in adult literacy levels by 50%; and (c) ensuring gender equality education.  

[21]Henry A. Giroux, “Introduction,” iti Paulo Freire, The Politics of Education: Culture, Power, and Liberation (South Hadley, Mass.: Bergin and Garvey, 1985). 

[22] A.  S. Agcaoili, “Resistance and Insistence in Ilokano and Amianan Languages and Cultures,” papel a pangkonferensia a binasa iti 2007 International Conference on Ilokano and Amianan Languages and Cultures, Philippine Consulate General, Honolulu, Hawaii, October 2007. 

[23]Executive Summary: Mother Tongue-Based Multilingual Education—Philippines. Strategic Plan, 13 Feb. 2010. 

[24]Inadaw iti konsepto manipud iti panapasap nga aramid ken praktis ni Freire partikular ti aramidna iti makunkuna a pedagogia iti liberasion.

[25] Hans-Georg Gadamer, Truth and Method (Bloomsbury Academic, 2004). 

No comments: