Lagip Laeng ti Adda Kadatayo
Aurelio Solver
Agcaoili, PhD
Iti udina, agbalintayo a lagip. Ti importante ket ti
panagkitakit tapno iti kasta ket dinatay irubo ti poder ni lipat. Ketdi,
itundanatayo iti agnanayon ti lagip a nabiag, ti lagip a sibibiag, ti lagip nga
agpatingga iti kinaawan ressat.
Kastoy ti makitak a maysa kadagiti sentral a tema iti daytoy
a koleksion ni Delia. Dayta ti namkuatak a nangted iti kastoy met laeng a paulo
iti daytoy a koleksion idi intedna kaniak ti wayawaya a mangbuniag iti daytoy
kaunnaan unay a koleksion dagiti ubrana iti panagdaniwan.
Ngem subliak man ti naturalesa ti lagip ken ti maysa
kadagiti antonimo daytoy, ti lipat.
Iti simplistiko a panagipapan, nagkadua ti lagip.
Ti umuna unay ket ti lagip nga apagapaman, daytay umapay
laeng iti isip iti apagdarikmat, ket iti sumuno a pitik ti paniemna ket ti
panagpukaw daytoy a kas iti angep a no adda a sumingising ti nakaranraniag nga
init ket ti panagawan met daytoy iti tuktok ti bantay.
Ti maikadua ket ti lagip nga adda iti amin a panawen ti
mortal a biag, iti finitudo ti kinatao, iti beddeng dagiti amin a kabaelan ti
maysa a pinarsua a pagkitakitan ti autoridad ken poder ni lipat. Daytoy daytay
lagip a mangkontra iti amin a pannakaungaw dagiti banag nga importante iti biag
ti tao, iti anag dayta a biag, ken iti wagas a mamagbalin nga eternal dayta a
biag iti matris ti kinaadda daytoy iti patingga, iti ngudo, iti panungpalan.
Adu dagiti agkuna a maysa kadagiti obligasion a moral ti
maysa a tao ket ti dina panangaklon iti lipat.
Ngamin ta iti lipat ket ti pannakaungaw met ti kinatao, ti
kinamanagpartuat ti isip, ken ti kinawaya ti nakem a mangsawar iti universo
tapno iti kasta a panagsawarna ket ti pannakaduktalna nga adda dagiti kari a
nakalemmeng kadagiti masukainan a padas, kadagiti umapay a paset ti naglabas,
ken kadagiti linabag nga ik-ikutan tapno iti kasta ket babaen kadagitoy,
sindadaan ti pannakaifijo dagiti pagilasinan a giya iti panagdaliasat.
Iti pannakaisar-ongko idiay Madrid gapu iti aramid a
panagsukisok kadagiti datos iti maysa a libro a panggepko a suraten, nakaabrasa
ken naam-ammok a personal ni Delia. Sakbayna ket ti panagam-ammomi iti maysa a
media a sosial, panagam-ammo a ginubuay met laeng ti panagbirbirokko kadagiti
agbalin nga informante iti dayta a libro a suratek pay laeng.
Idin ket makitkitak ti maysa a napudno a mannaniw kadagiti
sursuratenna, ket iti panagam-ammomi idiay Madrid—iti siudad dagiti lagip iti
kolonial a padas ti Filipinas ken dagiti amin a siudadano, adda man iti
pagilian wenno nagtalawataw a kas kaniak— naglalabbet a rikna ken padas ti immapay
kaniak iti pannakabasak kadagiti daniwna.
Adu dagiti pimmusayen a bannuar ti naisar-ong iti Madrid,
ket iti panangtaltaluntonko kadagiti avenida a nagnagnaanda iti panawen ti
panagrurusing, kas iti pusaksak a nakita ti maysa a mannaniw iti isasar-ongna
idiay Heidelberg, kas pagarigan, naimutektekak dagiti nakalemmeng a ladingit kadagiti
linabag dagiti daniw ni Delia.
Siaammoak a masapul a maysa a malmaldaang a tao ti mannaniw,
a masapul nga arsagid, a masapul a nangato a nivel ti panagsirigna kadagiti
banag a makitana.
Siaammoak nga iti kada mannaniw a napudno ket ti maysa nga aktivista
iti biag, maysa a protestador iti klasiko a definision ti maysa a protestado a
maysa a tao a publiko a mangipekpeksa ken mangirakrakurak kadagiti di umno a
mapaspasamak.
Siaammoak nga iti kada mannaniw a napudno a mangisarsarming
iti kritikal a wagas kadagiti tuuntuon a pasamak iti biag ti tao ket ti maysa a
manglaglagip kadagiti napalabas-nga-agdama ken kadagiti agdama-a-masakbayan.
Klaro ti disso kadagiti daniw ni Delia: ti siudad dagiti adu
a karit, ti Balungao a nangted iti umno unay a kananakem, ken ti ballasiw-taaw
a nangilukat kenkuana iti maysa a ridaw tapno masaripatpatanna ti posibilidad
ti namnama.
Nagkalkallautangak iti Madrid ken kadagiti sabali pay a
paset ti nasion estado nga España, ngem naikkanak iti oportunidad a makisinninged
kadagiti adu nga Ilokano iti Madrid, gapuna a nakitak mismo ti tektura ti
panagbiagda sadiay a kas imigrante.
Saan a baro a padas kaniak ti panagbalin nga imigrante:
pinanawak ti Ilocos, sa pinanawak ti pagilian. Namindua a daras a nagbalinak a
tawataw, ket dagitoy a padas ti inaramatko tapno maimutektekak a nasayaat
dagiti ikut a diskurso kadagiti daniw ni Delia.
Saan a kas karina ti mangiladawan kadagiti kakastoy a
padas. Aglallalo a saan a kas karina ti mangiladawan kadagiti etikal a situasion
a ti maysa nga etikal nga aktor ket masapul nga agdesision, ket iti dayta a
panagdesisionna ket ti kabulig daytoy a leddaang.
Dayta a pasamak ti biag, kas pagarigan, ket impinta ni Delia
iti maysa a daniw nga indatonna iti pimmusayen nga asawa:
Nasakit nga aklonen panagmaymaysa.
Agdua dagiti
pangngadua.
Ket iti
kaawanmo, addaka
Kadagiti
ladingit.
Ket irugina dagiti dagensen nga
adu babaen iti pananglagipna kadagiti basar a padas:
Marigrigatta
idi
Ngem iti baet
ti ngatanga
Iti dennam
awan kurang.
Dagiti aprosmo
iti sardam
Temtem a
nakadardarang.
Dagiti ragsak
nga inta impananam
Sika laeng pangidatonan.
Dagupen ni Delia dagiti ladingit, ket iti panangmingmingna
kadagiti bunga ti ayan-ayatda iti pimmusayen nga asawa, bigbigenna ti presensia
ti manglanglangan gapu ta pimmanawen a kaingungot, gapu ta napanen iti sabali a
biag:
Sikat’ mangbilbilin kadagiti bunga,
Mangiyadal nga iti kaawan
Ket addaka.
Dagitoy tallopulo a daniw nga
adda iti daytoy nga antologia ket addaan iti nalawag a panirigan. Makitatayo ti
maysa nga ina, asawa, kabsat, kailian, ken inanak. Makitatayo ti maysa a
makiginnasanggasat iti sabali nga ili, kas iti Metropolitan Manila a nagtrabajuanna,
a nangipundaranna iti bukod a familia, ken pinanawanna tapno agbirok iti sabali
a daga a naikari kenkuana.
Iti ipapanawna iti Balungao,
dayta ket maysa a kondision tapno kadagiti naikari a tiempo ket agsubli, ket
iti panagsublina ket ti pannakapabaro manen ken manen dagiti nabiag a lagip,
dagiti lagip a nagbalin a ramen ti panagsalukag, dagiti nakakaskas-ang a
pasamak ti kinapanglaw tapno amin dagitoy ket agbalin a bubon ti pigsa ti
pakinakemna nga agbirok iti pamuspusan tapno dumur-as. Kasaona ti Balungao nga
ilina, ket kunaenna:
Iti sidong
nainayad
Addang
darikmat
Aguray
kadagiti karayo.
Aglayus dagiti
lagip
Adda bagio iti
barukong
Ket iti bantay
a pagilasinan
Iti kaadayo,
sadiay
A gaw-atek ti
langit.
Iti ubbog a
nabiag,
Sadiay ti di
matay a ragsak.
Maep-epan ti
uwaw
Kadagiti buya
a partuat ti danum,
Agpussuak a
paaklulo,
Agsalakan iti nakaballasiw
a puso.
Ditoy a makitatayo ti kuna ni
Salman Rushdie maipapan iti akem ti maysa a mannaniw: ‘Ti ubra ti maysa a
mannaniw ket ti mangbuniag kadagiti di managanan a padas, ti mangirakurak iti
kinabalangkantis, ti mangkanunong, ti mangirugi iti diskusion, ti mangsukog iti
lubong, ken ti mangpasardeng iti daytoy tapno di mapan maturog.’
Saan a sinsinan ti panagsubli
iti ili a pinanawan.
Saan a kankanayon a silulukat ti
ridaw ti taeng a tinallikudan.
Saan nga iti amin a tiempo ket
nalinak ti baybay a ballisiwen wenno addaan kalma kadagiti rabii ken aldaw. Adu
dagiti relasion a marakrak gapu iti ipapanaw, ket iti mennamenna ni Delia iti
kastoy a padas ti panagpanaw—kas iti panangpanaw kadagiti annak tapno agtaraken
kadagiti annak ti sabali a tao ken sabali a familia—adda aprad ti kastoy a
padas, aprad a no di ammo ti aramiden ket iduronna ti maysa a pimmanaw tapno
kamatenna ti angesna.
Malagipko ita ti estoria a
personal kaniak ni Delia—daydi umuna amin a gundaway nga ipapanawna iti
pagilian. Ubing pay ti inaudina idi. Malmalpes ti riknana a pumanaw. Marunrunaw
ti bagina iti kada addangna tapno umadayo. Ngem masapul a patibkerenna ti nakemna.
Ngem masapul a tumakder, tapno iti itatakderna ket maaramidanna a bangonen
manen ti familia a gapu iti panagsakit ti asawana ket naitublak a namimpinsan.
Ubbing pay unay dagiti tallo nga
annakna idi—naganus nga edad a mangiparipirip a kasapulanda pay laeng ti
presensiana.
Ngem a ta adda dita idi a
masapulna nga ited ti karbengan iti agpapaungar pay laeng nga asawa nga idin
ket naikkan iti transplante a bekkel. Kuna ti inaudi nga anak, ti kakaisuna a
lalaki: ‘Nanang, no agsublika, agpaaramidtayonto iti maikadua a kadsaaran ti
balaytayo, wen?’
‘Wen,’ kinuna ni Delia. Saanen a
timmaliaw pay. Ketdi, intayengtengnan ti magna tapno iti kasta ket dina ipadlaw
ti panaglayus ti luana.
Dagiti kakastoy a naata ken
nasadiwa a karirikna ti makita kadagitoy a dandaniw. Awanan daytoy a wagas ti
panagdaniw iti sofistikado a teknik tapno iti kasta ket ilemmengna dagitoy a
padas a domestika. Iti panangunur-unorna iti desdes dagiti lagip a pimmanaw
tapno umadayo, ngem immadayo tapno agsubli met laeng kadagiti umno a pitik ti
oras, adda dagiti nagubsang a rikna nga umapay, adda dagiti leddaang nga umay
agapon, ken adda dagiti agallaalla a saem a no dadduma ket adda iti ruar dagiti
balikas, agkitkitakit a panaganan, saan a sumuko iti ritual ti panagbuniag.
Ketdi, agallayag nga agtayab, ket iti tangatang dagiti kigaw a rikna, awan
dagitoy iti sirkulo ti lengguahe. Dayta ti gapuna a no dadduma ket saan a
napinas ti topografia ti lengguahe nga us-usaren ni Delia. Ketdi, makitam iti
dayta a topografia dagiti bingkol, dagiti parparurok, dagiti babassit a dan-aw
nga iti apagapaman ket agbalin a kasla gimbal wenno tangguyob a mangipalagip
iti kolektivo a seremonia dagiti rikna, iti maysa a panagdadap-ay, iti maysa a
panagpupurok.
Itoy a topografia ket dagiti
naglalabbet a riknak.
Adda dita ti panagasug.
Adda dita ti panagkatawa a
gubuayen ti komediko a panagasintada kadagiti padas.
Adda dita ti nakain-inaka a
panangayab kadagiti awanan nagan a panagayat, ti pananglagip iti intimasion nga
adda iti puso, maysa nga intimasion a maawatan laeng ti sabali pay nga
ipatpateg.
Adda dita dagiti reklamo ti
maysa nga ina kontra iti anak, reklamo a kumon gapu ta aginaldaw iti
pakasaritaan ti maysa a familia, ngem iti laksid ti kinaaginaldaw daytoy ket ti
agdadata a kinapudno a ti padas-domestika iti maysa nga ili ket padas-domestika
met laeng iti sabali nga ili—padas a di mangbigbigbig iti kinaasinno no di ket
pagpapadapadaenna ti kondision ti kina-OFW.
Kitaentayo iti daytoy, ti
napnuan namnama nga adda iti maysa a mangmangged iti bengkag:
Petpetam
magapas a pagay
Ket sumuko ti
garami, malpay
Tapno kenka ket ti daton nga irik,
Maapit iti babaen ti regget
Mabuksilan babaen iti rugso
Nga agbiag iti labes ti init
Tapno iti kinelleng, iti urit
Sadiay nga umadu ti maimula
A dardarepdep.
Ken ti maysa a deposision iti ipatpateg:
Ngem ti musika
a sika
Innak timuden
Sonata a sika
A maysa a talugading.
Kadagiti dadduma a daniw ni Delia ket ti bileg nga adda iti
panagisuro. Ti didaktiko a textura dagitoy ket posible a di ayonan dagiti sumagmamano
a kritiko a tumaltalunton iti talaytayan a postmodernismo ken
post-istrukturalismo ken agbasbasa a nasanay iti sabali nga ideologia ti
panagsurat ken panagbasa. Ngem daytoy ti maibagatayo: adda akem ti didaktisismo
a kas forma ti maysa a literatura a nakaangkla iti tradision nga oral. Ti
kinaagpaysuanna ket daytoy: manipud 1620, iti pannakaipublikar ti Doctrina
Cristiana iti umuna a gundaway tapno makita ti Romanisado a langa ti sao nga
Ilokano manipud iti langa daytoy a kur-itan—ti langana a silabario ken abugida—di
pay nakaadayo daytoy a literatura iti fijo a langana nga adayo iti lapayag,
adayo iti uni, ken adayo iti melodia nga aggapu iti sistema dagiti uni manipud
kadagiti bibig. Kayatna a sawen, dayta ibaballasiw ti sao nga Ilokano manipud
iti literal a formana nga audio tapno mapan iti visual ken intelektual ket
main-inaguraran pay laeng. Saan nga agpada a kasanayan ti kidkiddawen dagitoy
dua a forma ti sao, ket ngarud, ti didaktisismo a textura ti literatura ket
naynay a nakabasar iti oral, iti uni, iti bibig. Pamatigmaan ti kastoy,
ballaag, palagip. Iti kasta, dagiti kakastoy a sinurat ni Delia ket nakamuhonda
iti kastoy a naturalesa. Kitaentayo dagiti sumaganad, iti panangdiskursona iti
biag ti maysa a marigrigat a dimmakkel, ken mangsangsango, iti karit ti bengkag,
iti aginaldaw nga panagkurkuranges, iti buttuon nga adda iti kinapanglaw.
Bumangonka iti
bigbigat
Ket agkaranting kas iti oras.
Linnaaw a
nasin-aw
Sumlep iti kudil a napuskol
Kenni mannalon a napanglaw
A kas iti ama
A kas iti ina
A kas iti kabsat
A kas iti manongen
A kas iti kabagian
A kas kaniak
Iti isu met laeng nga isu a
kasasaad.
Iti nivel ti lengguahe, makita ditoy ti kalkulado a
panangimuntar, ti prosodia a naimpartuatan, ti fraseologia nga addaan iti
imaginativo a panagimutektek iti ordinario a padas ti tao. Ngem daytoy nga
ordinario a padas ti tao ket agbalin nga extraordinario gapu iti panagusar
kadagiti aginaldaw a balikas, ngem iduronna dagitoy a balikas tapno iti kasta
ket ipannaka iti tapaw, iti pallayog dagiti agsusupadi a rikna, iti amak
kadagiti rangkis ti panagsirmata: agkarkaranting kano ti oras dagiti marigrigat
a mapan makigubal iti talon, agkarkaranting kas iti panagkarkaranting mismo
dagiti oras!
Ti panagkarkaranting—daytay panagkamkamat iti oras—ket
aginaldaw nga episodo ti biag dagiti marigrigat, iti man Balungao wenno iti
Madrid a nakaipadpadan dagiti dadduma. Ngem saan nga uniko a padas daytoy:
kadagiti siudad kas iti away nga adda kumitment iti panagagawa, masapul nga
agriing a nasapa ni Puliana, masapul a riingenna ti bigat, ken masapul nga
unnaanna ti pitik ti oras tapno iti kasta ket makapagubra a nasayaat. Apaman a
makamurmuray, adda dita nga agkakaribuso dagiti aramid a mababaetan iti
panaggangganat, aramid a madagullitto manen iti sumuno a bigat iti maysa a rueda
ti isu met laeng a sikliko a panagbiag dagiti pada nga awanan. Awan
pagpunganan—awan pagsadagan—no di ti bukod a pakinakem mismo: pakinakem a napigsa,
sibubukel, situtured. Kas iti kastoy nga afirmasion:
No kabaelanda,
Kabaelak met.
Kasta ti orasion iti isip,
Pampanunot iti amin a panawen.
Pagpuonak ti
pigsa, gaget, kararag
Amin a ladawan iti muging
Ipintak kas iti buya kadagiti
bengkak.
Matda ti mannaniw a marigrigat a mangpaspasablog iti bukodna
a bagi, pasablog a kasukat ti panangay-ayna iti adda a kasasaad. Iti kastoy a
klompex a situasion—maysa a situasion a masapul ti panagpili kadagiti extrema,
makitatayo ti mannaniw a para responde kadagiti nagkaadu unay a situasion a
makitana, situasion nga ayanna, ken situasion a rumbeng unay a rimbawanna.
Ti engkanto ti memoria—the mahika ti lagip nga addaan iti
bukod a biag—ti puonan dagitoy nga ubra ni Delia. Iti kada daniw ket ti lagip,
ket iti kada lagip ket ti bukibok a daniw nga iti salamangka ti nadarisay unay
a daremdem ket agbalin daytoy a daringgar nga adda iti apagpagisu a darikmat,
adda a kas darnas a mangipalagip kadagiti nagkaadu nga annongen iti man
personal a biag wenno iti biag a kas mannaniw ti puli. Ni Gregory Maguire iti
“Son of a Witch,” babaen ken Candle, ti nagkuna iti kastoy maipapan iti lagip,
ken ti obligasion ti mannurat iti dayta a lagip: ‘Kapaset ti memoria ti agdama.
Agsantak manipud iti kaunggan; isilpona dagiti tulangtayo kadagiti pennettao
ket siertuenna ti panagtibuktibok ti pusotayo. Ti memoria ti mangidarirag kadagiti
bagitayo tapno agubra, ken ti memoria ti mangidarirag kadagiti espiritutayo
tapno aggunaytayo: daytoy ti mangsustenir iti kinaasinnotayo.’
Adu dagiti
panggep nga agdaliasat
Uray kadagiti makasudak a sanga.
Iti adayo, lagipen ti pinanawan:
Adu nga anniniwan.
Adu a
pamuspusan
Tapno mabugiaw
dagiti latok
A
manglanglangan iti idi ken ita
A panaglangan.
Matimudko ditoy ti protestador a sirmata, ti protestador nga
isip, ken ti protestador a pluma ti mannaniw. Ngem daytoy a protestador ket di
pay nabunniagan, awanan pay iti nagan, awanan pay iti balala. Agdarinas ti
panunot a sumango kadagiti peligro ti pannakigubal iti man bukod a pagilian
wenno iti ballasiw-taaw, ngem masarimatmatantayo ti darimusmos dagiti ngarangay
a naimbag, ken naimbag gapu ta iramraman dagitoy ti kolektivo a panagbiag. Iti
kasta, agdariwanawar ti pakabuklan dagiti lagip nga adda kadatayo, dagiti lagip
a makapaimbag, dagiti lagip a makaagas, dagiti lagip a makaited iti iyuungar
ken panagsanikar dagiti uppat a kararua ni Ilokano a bayanggudaw.
Kadagiti daniw ni ayat, makitatayo ti umel nga uni ni Leona
Florentino, ti deklarasion iti nasudi nga ayat, ti masindadaan a
panagsakrifisio, ti ayat nga agnanayon. Adda ditoy ti maysa nga ispiker a
makaammo iti napudno a balabala ni ayat, ti telos ti ayat a managpartuat, ti
apokalipsis ni ayat a mamagbalbaliw kadagiti padas a makaidagel, ti estoria a
mangsimbalud iti saka nga umad-addang, ti kantata iti sardam a mangipakdaaw iti
anaraar.
Kunaen dagiti dagiti dadduma a feminista a maysa a martir
daytoy a kita ni ayat. Ngem di ket ta ti panggep ni ayat ket ti mangsupli iti
ayat nga idaton ti sabali, panagsupli nga adda iti labes dagiti pulitikal a
diskurso ti no ania ken asinno ti prioridad, wenno asinno ti addaan iti mas
karbengen kontra iti sabali?
Iyarasaasko ti
bisin iti pusom
Tapno allawatem kaniak
Ti tawing ni bannog
Ti kadus ni liday.
Ken daytoy:
Agurayak iti
pangirakusmo
Kaniak kadagiti nabara a takiag
Ket riknaek a sika ti espiritu
Ti biag, sika a namarua
Iti ladingit ken rigat,
Sika a namarsua
Iti narabuy a ragsak.
Dagiti premisas kadagiti daniw ni Delia ket premisas manipud
iti frangka a panangsango kadagiti karit ti biag. Babai ti agsasao ken ina ken
kabsat ken asawa ken anak. Ngem iti udina, mannaniw daytoy nga ispiker,
mannaniw iti labes dagitoy a kategoria, mannaniw nga agam-ampayag iti ulep
tapno iti panagampayagna ket agbalin a kas maysa kadagiti theoros, maysa
kadagiti didiosen a tumantannawag kadagiti mortal nga adda iti daga.
Iti formal a panagasintada, addaan kari iti daytoy nga
antologia, ket dayta a kari ket nagsadag iti tured daytoy a mangipinta iti adu
a padas a mangisarming iti agpampanunot a mannaniw, ken agpampanunot gapu ta
naynay a dardariragen ti maysa a boses a mangibagbaga a nasken nga agsurat, a
rumbeng unay a di agsardeng nga agikur-it. Adda di panagpapada iti kalidad
dagiti sinurat ni Delia, ket natural laeng daytoy a pagkurangan kadagiti
agdadamo mangsaranget iti nakabutbuteng a karit ti panid. Ken uray pay kadagiti
bangolan, adda dagiti kakastoy a di sustenido nga estetika. Awan nagbado a
mannaniw iti instansia ti pannakaisingayna iti daytoy a biag. Ti laeng padas
ken lagipna ti mangted kenkuana iti pagan-anay a mangted kenkuana iti darang
iti panawen ti lamiis.
Siaammotayo iti daytoy: a no agtultuloy ni Delia—a no dina
ibbatan ti panangtengngel, panangrienda, ken panagipeksana iti nainsirmataan a
panagimutektekna—mangiyalnagto pay kadagiti sumuno nga aramid a mangted iti
pammaneknek a ti Balungao ken Madrid ket nakapatanoren iti nalaing a mannaniw.
No comments:
Post a Comment