Lagip Laeng ti Adda Kadatayo: Maysa a Kritikal nga Introduksion

Lagip Laeng ti Adda Kadatayo:

Maysa a Kritikal nga Introduksion

Aurelio Solver Agcaoili, PhD

Iti udina, agbalintayo a lagip. Ti importante ket ti panagkitakit tapno iti kasta ket dinatay irubo ti poder ni lipat. Ketdi, itundanatayo iti agnanayon ti lagip a nabiag, ti lagip a sibibiag, ti lagip nga nga agpatingga nga awanan-ressat.

Kastoy ti makitak a maysa kadagiti sentral a tema iti daytoy a koleksion ni Delia. Dayta ti namkuatak a nangted iti kastoy met laeng a paulo iti daytoy a koleksion idi intedna kaniak ti wayawaya a mangbuniag iti daytoy kaunnaan unay a koleksion dagiti ubrana iti panagdaniwan.

Ngem subliak man ti naturalesa ti lagip ken ti maysa kadagiti antonimo daytoy, ti lipat.

Iti simplistiko a panagipapan, nagkadua ti lagip.

Ti umuna unay ket ti lagip nga apagapaman, daytay umapay laeng iti isip iti apagdarikmat, ket iti sumuno a pitik ti paniemna ket ti panagpukaw daytoy a kas iti angep a no adda a sumingising ti nakaranraniag nga init ket ti panagawan met daytoy iti tuktok ti bantay.

Ti maikadua ket ti lagip nga adda iti amin a panawen ti mortal a biag, iti finitudo ti kinatao, iti beddeng dagiti amin a kabaelan ti maysa a pinarsua a pagkitakitan ti autoridad ken poder ni lipat. Daytoy daytay lagip a mangkontra iti amin a pannakaungaw dagiti banag nga importante iti biag ti tao, iti anag dayta a biag, ken iti wagas a mamagbalin nga eternal dayta a biag iti matris ti kinaadda daytoy iti patingga, iti ngudo, iti panungpalan.

Adu dagiti agkuna a maysa kadagiti obligasion a moral ti maysa a tao ket ti dina panangaklon iti lipat.

Ngamin ta iti lipat ket ti pannakaungaw met ti kinatao, ti kinapanagpartuat ti isip, ken ti kinawaya ti nakem a mangsawar iti universo tapno iti kasta a panagsawarna ket ti pannakaduktalna nga adda dagiti kari a nakalemmeng kadagiti masukainan a padas, kadagiti umapay a paset ti naglabas, ken kadagiti linabag nga ik-ikutan tapno iti kasta ket babaen kadagitoy, sindadaan ti pannakaifijo dagiti pagilasinan a giya iti panagdaliasat. 

Iti pannakaisar-ongko idiay Madrid gapu iti aramid a panagsukisok kadagiti datos iti maysa a libro a panggepko a suraten, nakaabrasa ken naam-ammok a personal ni Delia. Sakbayna ket ti panagam-ammomi iti maysa a media a sosial, panagam-ammo a ginubuay met laeng ti panagbirbirokko kadagiti agbalin nga informante iti dayta a libro a suratek pay laeng.

Idin ket makitkitak ti maysa a napudno a mannaniw kadagiti sursuratenna, ket iti panagam-ammomi idiay Madrid--iti siudad dagiti lagip iti kolonial a padas ti Filipinas ken dagiti amin a siudadano, adda man iti pagilian wenno nagtalawataw a kas kaniak-- naglalabbet a rikna ken padas ti immapay kaniak iti pannakabasak kadagiti daniwna.

Adu dagiti pimmusayen a bannuar ti naisar-ong iti Madrid, ket iti panangtaltaluntonko kadagiti avenida a nagnagnaanda iti panawen ti panagrurusing, kas iti pusaksak a nakita ti maysa a mannaniw iti isasar-ongna idiay Heidelberg, kas pagarigan, naimutektekak dagiti nakalemmeng a ladingit kadagiti linabag ti daniw ni Delia.

Siaammoak a masapul a maysa a malmaldaang a tao ti mannaniw, a masapul nga arsagid, a masapul a nangato nivel ti panagsirigna kadagiti banag a makitana.

Siaammoak nga iti kada mannaniw a pudno ket ti maysa nga aktivista iti biag, maysa a protestador iti klasiko a definision daytoy a maysa a tao a publiko a mangipekpeksa kadagiti di umno a mapaspasamak.

Siaammoak nga iti kada mannaniw a napudno a mangisarsarming iti kritikal a wagas kadagiti tuuntuon a pasamak iti biag ti tao ket ti maysa a manglaglagip kadagiti napalabas-nga-agdama ken kadagiti agdama-a-masakbayan.

Klaro ti disso kadagiti daniw ni Delia: ti siudad dagiti adu a karit, ti Balungao a nangted iti umno unay a kananakem, ken ti ballasiw-taaw a nangilukat kenkuana iti maysa a ridaw tapno masaripatpatanna ti posibilidad ti namnama.  

Nagkalkallautangak iti Madrid ken kadagiti sabali pay a paset ti nasion-estado nga España, ngem naikkanak iti oportunidad a makisinninged kadagiti adu nga Ilokano iti Madrid, gapuna a nakitak mismo ti tektura ti panagbiagda sadiay a kas imigrante.

Saan a baro a padas kaniak ti panagbalin nga imigrante: pinanawak ti Ilocos, sa pinanawak ti pagilian. Namindua a daras a nagbalinak a tawataw, ket dagitoy a padas ti inaramatko tapno maimutektekak a nasayaat dagiti ikut a diskurso kadagiti daniw ni Delia. 

Saan nga a kas karina ti mangiladawan kadagiti kakastoy a padas. Aglallalo a saan a kas karina ti mangiladawan kadagiti etikal a situasion a ti maysa nga etikal nga aktor ket masapul nga agdesision, ket iti dayta a panagdesisionan ket ti kabulig daytoy a leddaang.

Dayta a pasamak ti biag, kas pagarigan, ket impinta ni Delia iti maysa a daniw nga indatonna iti pimmusayen nga asawa:

Nasakit nga aklonen panagmaymaysa.

Agdua dagiti pangngadua.

Ket iti kaawanmo, addaka

Kadagiti ladingit.

Ket irugina dagiti dagensen nga adu babaen iti pananglagipna kadagiti basar a padas:

Marigrigatta idi

Ngem iti baet ti ngatanga

Iti dennam awan kurang.

Dagiti aprosmo iti sardam

Temtem a nakadardarang.

Dagiti ragsak nga inta impananam

Sika laeng pangidatonan.

Dagupen ni Delia dagiti ladingit, ket iti panangmingmingna kadagiti bunga ti ayan-ayatda iti pimmusayen nga asawa, bigbigenna ti presensia ti manglanglangan gapu ta pimmanawen a kaingungot, gapu ta napanen iti sabali a biag:

Sikat’ mangbilbilin kadagiti bunga,

Mangiyadal nga iti kaawan

Ket addaka.

Dagitoy tallopulo a daniw nga adda iti daytoy nga antologia ket addaan iti nalawag a panirigan. Makitatayo ti maysa nga ina, asawa, kabsat, kailian, ken inanak. Makitatayo ti maysa a makiginnasanggasat iti sabali nga ili, kas iti Kamanilaan a nagtrabajuanna, nangipundaranna iti bukod a familia, ken pinanawanna tapno agbirok iti sabali a daga a naikari kenkuana.

Iti ipapanawna iti Balungao, dayta ket maysa a kondision tapno kadagiti naikari a tiempo ket agsubli, ket iti panagsublina ket ti pannakapabaro manen ken manen dagiti nabiag a lagip, dagiti lagip a nagbalin a ramen ti panagsalukag, dagiti nakakaskas-ang a pasamak ti kinapanglaw tapno amin dagitoy ket agbalin a bubon ti pigsat ti pakinakemna nga agbirok iti pamuspusan tapno dumur-as. Kasaona ti Balungao nga ilina, ket kunaenna:

Iti sidong nainayad

Addang darikmat

Aguray kadagiti karayo.

Aglayus dagiti lagip

Adda bagio iti barukong

Ket iti bantay a pagilasinan

Iti kaadayo, sadiay

A gaw-atek ti langit.

Iti ubbog a nabiag,

Sadiay ti di matay a ragsak.

Maep-epan ti uwaw

Kadagiti buya a partuat ti danum,

Agpussuak a paaklulo,

Agsalakan iti nakaballasiw a puso.

Ditoy a makitatayo ti kuna ni Salman Rushdie maipapan iti akem ti maysa a mannaniw: “Ti ubra ti maysa a mannaniw ket ti mangbuniag kadagiti di managanan a padas, ti mangirakurak iti kinabalangkantis, ti mangkanunong, ti mangirugi iti diskusion, ti mangsukog iti lubong, ken ti mangpasardeng iti daytoy tapno di mapan maturog.”

Saan a sinsinan ti panagsubli iti ili a pinanawan.

Saan a kankanayon a silulukat ti ridaw ti taeng a tinallikudan.

Saan nga iti amin a tiempo ket nalinak ti baybay a ballisiwen wenno addaan kalma kadagiti rabii ken aldaw. Adu dagiti relasion a marakrak gapu iti ipapanaw, ket iti mennamenna ni Delia iti kastoy a padas ti panagpanaw—kas iti panangpanaw kadagiti annak tapno agtaraken kadagiti annak ti sabali a tao ken sabali a familia—adda aprad ti kastoy a padas, aprad a no di ammo ti aramiden ket iduronna ti maysa a pimmanaw tapno kamatenna ti angesna. Iti pelikula nga ‘Anak’ a nagbidaan ni Vilma Santos a kas ina, kas pagarigan, makitatayo ditoy ti kastoy a tragedia iti agdama: pumanaw ti maysa nga ina tapno maisaganaanna ti masakbayan dagiti annakna, ngem iti panagsublina, awan metten masakbayan nga agur-uray kadagiti annak.

Malagipko ita ti estoria a personal kaniak ni Delia—daydi umuna amin a gundaway nga ipapanawna iti pagilian. Ubing pay ti inaudina idi. Malmalpes ti riknana a pumanaw. Marunrunaw ti bagina iti kada addangna tapno umadayo. Ngem masapul a patibkerenna ti nakem. Ngem masapul a tumakder, tapno iti itatakderna ket maaramidanna a bangonen manen ti familia a gapu iti panagsakit ti asawana ket naitublak a namimpinsan.

Ubbing pay unay dagiti tallo nga annakna idi—naganus nga edad a mangiparipirip a kasapulanda pay laeng ti presensiana.

Ngem a ta adda dita idi a masapulna nga ited ti karbengan iti agpapaungar pay laeng nga asawa nga idin ket naikkan iti transplante a bekkel. Kuna ti inaudi nga anak, ti kakaisuna a lalaki: ‘Nanang, no agsublika, agpaaramidtayonto iti maikadua a kadsaaran ti balaytayo, wen?’

‘Wen,’ kinuna ni Delia. Saanen a timmaliaw pay. Ketdi, intayengtengnan ti magna tapno iti kasta ket dina ipadlaw ti panaglayus ti luana.

Dagiti kakastoy a naata ken nasadiwa a karirikna ti makita kadagitoy a dandaniw. Awan daytoy sofistikado a teknik tapno iti kasta ilemmeng dagitoy a padas a domestika. Iti panangunur-unor iti desdes dagiti lagip a pimmanaw tapno umadayo, ngem immadayo tapno agsubli met laeng kadagiti umno a pitik ti oras, adda dagiti nagubsang a rikna nga umabay, adda dagiti leddaang nga umay agapon, ken adda dagiti agallaalla a saem a no dadduma ket adda iti ruar dagiti balikas, agkitkitakit a panaganan, saan a sumuko iti ritual ti panagbuniag. Ketdi, agallayag nga agtayab, ket iti tangatang dagiti kigaw a rikna, awan dagitoy iti lengguahe. Dayta ti gapuna a no dadduma ket saan a napinas ti topografia ti lengguahe nga us-usaren ni Delia. Ketdi, makitam iti dayta a topogradia dagiti bingkol, dagiti parparurok, dagiti babassit a dan-aw nga iti apagapaman ket agbalin a kasla gimbal wenno tangguyob a mangipalagip iti kolektivo a seremonia dagiti rikna, iti maysa a panagdadap-ay, iti maysa a panagpupurok.

Itoy a tipografia ket dagiti naglalabbet a riknak.

Adda dita ti panagasug.

Adda dita ti panagkatawa a gubuayen ti komediko a panagasintada kadagiti padas.

Adda dita ti nakain-inaka a panangayab kadagiti awanan nagan a panagayat, ti pananglagip iti intimasion nga adda iti puso, maysa nga intimasion a maawatan laeng ti sabali pay nga ipatpateg.

Adda dita dagiti reklamo ti maysa nga ina kontra iti anak, reklamo a kumon gapu ta aginaldaw iti pakasaritaan ti maysa a familia, ngem iti laksid ti kinaaginaldaw daytoy ket ti agdada a kinapudno a ti padas ti maysa a domestika iti maysa nga ili ket padas met laeng ti maysa a domestika iti sabali nga ili—badas a di mangbigbig iti kinaasinno no di ket pagpapadapadaen ti kondision ti kina-OFW.

Kitaentayo iti daytoy, ti napnuan namnama nga adda iti maysa a mangmangged iti bengkag:   

Petpetam magapas a pagay

Ket sumuko ti garami, malpay

Tapno kenka ket ti daton nga irik,

Maapit iti babaen ti regget

Mabuksilan babaen iti rugso

Nga agbiag iti labes ti init

Tapno iti kinelleng, iti urit

Sadiay nga umadu ti maimula

A dardarepdep.

Ken ti maysa a deposision iti ipatpateg:

Ngem ti musika a sika

Innak timuden

Sonata a sika

A maysa a talugading.

Kadagiti dadduma a daniw ni Delia ket ti bileg nga adda iti panagisuro. Ti didaktiko a textura dagitoy ket posible a di ayonan dagiti sumagmamano a kritiko a tumaltalunton iti talaytayan a postmodernismo ken post-istrukturalismo ken agbasbasa a nasanay iti sabali nga ideologia ti panagsurat ken panagbasa. Ngem daytoy ti maibagatayo: adda akem ti didaktisismo a kas forma ti maysa a literatura a nakaangkla iti tradision nga oral. Ti kinaagpaysuanna ket daytoy: manipud 1620, iti pannakaipublikar ti Doctrina Cristiana iti umuna a gundaway tapno makita ti Romanisado a langa ti sao nga Ilokano manipud iti langa daytoy a kur-itan—ti langana a silabario ken abugida—di pay nakaadayo daytoy a literatura iti fijo a langana nga adayo iti lapayag, adayo iti uni, ken adayo iti melodia nga aggapu iti sistema dagiti uni manipud kadagiti bibig. Kayatna a sawen, dayta ibaballasiw ti sao nga Ilokano manipud iti literal a formana nga audio tapno mapan iti visual ken intelektual ket main-inaguraran pay laeng. Saan nga agpada a kasanayan ti kidkiddawen dagitoy dua a forma ti sao, ket ngarud, ti didaktisismo a textura ti literatura ket naynay a nakabasar iti oral, iti uni, iti bibig. Pamatigmaan ti kastoy, ballaag, palagip. Iti kasta, dagiti kakastoy a sinurat ni Delia ket nakamuhonda iti kastoy a naturalesa. Kitaentayo dagiti sumaganad, iti panangdiskurso iti biag ti maysa a marigrigat a dimmakkel, ken mangsangsango, iti karit ti bengkag, ti aginaldaw nga panagkurkuranges, ti buttuon nga adda iti kinapanglaw.

 

Bumangonka iti bigbigat

Ket agkaranting kas iti oras.

Linnaaw a nasin-aw

Sumlep iti kudil a napuskol

Kenni mannalon a napanglaw

A kas iti ama

A kas iti ina

A kas iti kabsat

A kas iti manongen

A kas iti kabagian

A kas kaniak

Iti isu met laeng nga isu a kasasaad.

Iti nivel ti lengguahe, makita ditoy ti kalkulado a panangimuntar, ti prosodia a naimpartuatan, ti fraseologia nga addaan iti imaginativo a panagimutektek iti ordinario a padas ti tao. Ngem daytoy nga ordinario a padas ti tao ket agbalin nga extraordinario gapu iti panagusar kadagiti aginaldaw a balikas, ngem iduronna dagitoy a balikas tapno iti kasta ket ipannaka iti tapaw, iti pallayog dagiti agsusupadi a rikna, iti amak kadagiti rangkis ti panagsirmata: agkarkaranting kano ti oras dagiti marigrigat a mapan makigubal iti talon, agkarkaranting kas iti panagkarkaranting mismo dagiti oras!

Ti panagkarkaranting—daytay panagkamkamat iti oras—ket aginaldaw nga episodo ti biag dagiti marigrigat, iti man Balungao wenno iti Madrid a nakaipadpadan dagiti dadduma. Ngem saan nga uniko a padas daytoy: kadagiti siudad kas iti away nga adda kumitment iti panagagawa, masapul nga agriing a nasapa ni Puliana, masapul a riingenna ti bigat, ken masapul nga unnaanna ti pitik ti oras tapno iti kasta ket makapagubra a nasayaat. Apaman a makamurmuray, adda dita nga agkakaribuso dagiti aramid a mababaetan iti panaggangganat, aramid a madagullitto manen iti sumuno a bigat iti maysa a rueda ti isu met laeng a sikliko a panagbayag dagiti pada nga awanan. Awan pagpunganan—awan pagsadagan—no ti bukod a pakinakem: napigsa, sibubukel, situtured. Kas iti kastoy nga afirmasion: 

No kabaelanda,  

Kabaelak met.

Kasta ti orasion iti isip,

Pampanunot iti amin a panawen.

Pagpuonak ti pigsa, gaget, kararag

Amin a ladawan iti muging

Ipintak kas iti buya kadagiti bengkak.

Matda ti mannaniw a marigrigat a mangpaspasablog iti bukodna a bagi, pasablog a kasukat ti panangay-ay iti adda a kasasaad. Iti kastoy a klompex a situasion—maysa a situasion a masapul ti panagpili kadagiti extrema, makitatayo ti mannaniw a para responde kadagiti nagkaadu unay a situasion a makitana, situasion nga ayanna, ken situasion a rumbeng unay a rimbawanna.

Ti engkanto ti memoria—the mahika ti lagip nga addaan iti bukod a biag—ti puonan dagitoy nga ubra ni Delia. Iti kada daniw ket ti lagip, ket iti kada lagip ket ti bukibok a daniw nga iti salamangka ti nadarisay unay a daremdem ket agbalin daytoy a daringgar nga adda iti apagpagisu a darikmat, adda a kas darnas a mangipalagip kadagiti nagkaadu nga annongen iti man personal a biag wenno iti biag a kas mannaniw ti puli. Ni Gregory MaGuire iti ‘Son of a Witch,’ babaen ken Candle, ti nagkuna iti kastoy maipapan iti lagip, ken ti obligasion ti mannurat iti dayta a lagip: “Kapaset ti memoria ti agdama. Agsantak manipud iti kaunggan; isilpona dagiti tulangtayo kadagiti pennettao ket siertuenna ti panagtibuktibok ti pusotayo. Ti memoria ti mangidarirag kadagiti bagitayo tapno agubra, ken ti memoria ti mangidarirag kadagiti espiritutayo tapno aggunaytayo: daytoy ti mangsustenir iti kinaasinnotayo.”

Adu dagiti panggep nga agdaliasat

Uray kadagiti makasudak a sanga.

Iti adayo, lagipen ti pinanawan:

Adu nga anniniwan.

Adu a pamuspusan

Tapno mabugiaw dagiti latok

A manglanglangan iti idi ken ita

A panaglangan.

Matimudko ditoy ti protestador a sirmata, ti protestador nga isip, ken ti protestador a pluma ti mannaniw. Ngem daytoy a protestador ket di pay nabunniagan, awanan pay iti nagan, awanan pay iti balala. Agdarinas ti panunot a sumango kadagiti peligro ti pannakigubal iti man bukod a pagilian wenno iti ballasiw-taaw, ngem masarimatmatantayo ti darimusmos dagiti ngarangay a naimbag, ken naimbag gapu ta iramramanna ti kolektivo a panagbiag. Iti kasta, agdariwanawar ti pakabuklan dagiti lagip nga adda kadatayo, dagiti lagip a makapaimbag, dagiti lagip a makaagas, dagiti lagip a maited iti iyuungar ken panagsanikar dagiti uppat a kararua ni Ilokano a bayanggudaw.

Kadagiti daniw ni ayat, makitatayo ti umel nga uni ni Leona Florentino, ti deklarasion iti nasudi nga ayat, ti masindadaan a panagsakrifisio, ti ayat nga agnanayon. Adda ditoy ti maysa nga ispiker a makaammo iti napudno a balabala ni ayat, ti telos ti ayat a managpartuat, ti apokalipsis ni ayat a mamagbalbaliw kadagiti padas a makaidagel, ti estoria a mangsimbalud iti saka nga umad-addang, ti kantata iti sardam a mangipakdaaw iti anaraar.

Kunaen dagiti dagiti dadduma a feminista a maysa a martir daytoy a kita ni ayat. Ngem di ket ta ti panggep ni ayat ket ti mangsupli iti ayat nga idaton ti sabali, panasupli nga adda iti labes dagiti pulitikal a diskurso ti no ania ken asinno ti prioridad, wenno asinno ti addaan iti mas karbengen kontra iti sabali?

Iyarasaasko ti bisin iti pusom

Tapno allawatem kaniak

Ti tawing ni bannog

Ti kadus ni liday.

Ken daytoy:

Agurayak iti pangirakusmo

Kaniak kadagiti nabara a takiag

Ket riknaek a sika ti espiritu

Ti biag, sika a namarua

Iti ladingit ken rigat,

Sika a namarsua

Iti narabuy a ragsak. 

Dagiti premisas kadagiti a daniw ket premisas manipud iti frangka a panangsango kadagiti karit ti biag. Babai ti agsasao ken ina ken kabsat ken asawa ken anak. Ngem iti udina, mannaniw daytoy nga ispiker, mannaniw iti labes dagitoy a kategoria, mannaniw nga agam-ampayag iti ulep tapno iti panagampayagna ket agbalin a kas maysa kadagiti theoros, maysa kadagiti didiosen a tumantannawag kadagiti mortal nga adda iti daga.

Iti formal a panagtasa, addaan kari iti daytoy nga antologia, ket dayta a kari ket nagsadag iti tured daytoy a mangipinta iti adu a padas a mangisarming iti agpampanunot a mannaniw, ken agpampanunot gapu ta naynay a dardariragen ti maysa a boses a mangibagbaga a nasken nga agsurat, a rumbeng unay a di agsardeng nga agikur-it. Adda di panagpapada iti kalidad dagiti sinurat, ket natural laeng daytoy a bassit a pagkurangan kadagiti agdadamo mangsaranget iti nakabutbuteng a karit ti panid. Awan nagbado a mannaniw iti instansia ti pannakaisingayna iti daytoy a biag. Ti laeng padas ken lagipna ti mangted kenkuana iti pagan-anay a mangted kenkuana iti darang iti panawen ti lamiis.

Siaammotayo iti daytoy: a no agtultuloy ni Delia—a no dina ibbatan ti panangtengngelna iti nainsirmataan a panagimutektekna—mangiyalnagto pay kadagiti sumuno nga aramid a mangted iti pammaneknek a ti Balungao ken Madrid ket nakapatanoren iti nalaing a mannaniw.