Kalpasan ti International Conference on Philippine Studies nga insayangkat ti Filipino Centennial Celebration Commission ken ti Center for Philippine Studies iti Unibersidad ti Hawaii, napagasatan daytoy numo a nakaam-ammok ni Karie Garnier, maysa a documentary filmmaker a taga British Columbia, Canada.
Nagsarak dagiti danami, kunak koma.
Kas iti naisayangkat a 2006 Nakem Centennial Conference ditoy Unibersidad ti Hawaii iti Manoa a konkontrobersiaen dagiti dadduma a partido gapu ta dida mabatok ti kaibatogan daytoy a Nakem Conference iti kritikal a produksion ti sirib ken laing ken ammo maipapan iti kina-Ilokano ken pannakipagili iti deppaarna iti Amianan a Luzon, nakaad-adu dagiti nain-iskolaran a conference papers ti naikalendario a maipresentar kadagiti nagduduma a panel ken sesion iti Philippine Studies conference.
Culminating activity daytoy ti centennial commission a pagmiembroan--pagkomisioneran--dagiti tallo a nasinged a gagayyem: Lindy Aquino iti Center for Philippine Studies-UH Manoa; Raymund Liongson iti Leeward Community College-UH; ken Amado Yoro, maysa kadagiti teddek a mannurat nga Ilokano iti Norte Amerika. Gapu iti kaadu dagiti sesion, imposible a maatendaram amin dagitoy--ket kadagiti experiensiado kadagiti international a conference, ammomon ti pamayam.
Agpilika kadagiti kayatmo a papanan. Ta ti kayat a sawen ti international a conference ket merkado daytoy dagiti idea, konsepto, adal, diskurso--saan a kas daytay ordinario a panagdiskurso lattan dagiti napusgan--wenno intudo--nga agdiskurso.
Kinitak ti kasla awan patinggana a listaan a no lablabesam ti agsao ket apo, anian, ta naglalaing ket aminen nga agdiskurso kadagiti nagduduman a panel!
Dua ti pinilik iti maudi nga aldaw: ti healing session ni Virgil Apostol a taga-California ken ti "The Silent Natives of Fuga" ni
Karie Garnier.
Sabalinto a blog ti para ken ni Virgil, ti mangngagas nga Ilokano nga Amerikano a luklukuek gapu ta ammona ti agilokano ngem Amerikano iti Los Angeles ti benggatna, maysa a bengngat a malasinko gapu ta sumagmamano met a tawen ti panagindegko iti dayta nga umabagatan a parte ti California.
Unaek ni Karie Garnier--ta ti Fuga ket maysa a lagip para kaniak ket ti documentary filmna ket maysa komitment iti dayta a lagip. Maysa metten daytoy nga obligasion.
Idi dekada saisenta ken setenta--iti agang-anged pay laeng datao--adda idi ulitegko nga agtrabtrabaho iti sawmill ni Alfonso Lim a nasinged a gayyem daydi Presidente Ferdinand Marcos.
Namin-adu a nakapanak iti Taggat, iti Claveria, no kasta a bakasion, ket iti kadaratan nga asideg iti sawmill, iti kadaratan nga agtunda iti maysa a turod a mapanmi idi ul-ulien tapno sirpatenmi ti Apo Lakay-lakay ken wanawananmi ti Isla ti Fuga, sadiaymi nga abalbalayen dagiti tarukoy. Sukitenmi ida kadagiti abut, ket dusaenmi ida, kas iti pannusa nga ipakpakat dagiti pada nga Ilokano a no tippuogenda dagiti natatangig a duogan a kayo ket kunam la no isuda a mismo ti nagpatanor ken nagpadakkel kadagitoy. Anian a panagubing--daytay panangbugtak kadagiti tarukoy! Iti pannakabuyak iti pelikula ni Karie, kasla man laeng tarukoy ti panagipapanko kadagiti tao iti Fuga.
Mangmangngegko idin dagiti estoria maipapan iti Isla ti Fuga. Numan pay as-asideg daytoy iti Claveria, iti Aparri ti pakairamanna a lugar, agarup innem nga oras a birayenda.
Mangmangngegko idin ti kina-islana: ti kinaadayona iti ili, ti kinawaywayasna, ti kinamisteriona.
Kinunak idi iti bagik, "Kayatko ti mapan sadiay. Kayatko ti agtalappuagaw nga agpuga iti Fuga. Sadiay a bulosak dagiti inuubing a darepdepko, bulosak tapno sumurot iti apres ti baybay, makisinnala kadagiti burek ti allon a no agsabbuag ket kunam la no katedral dagitoy."
Isu a napanak iti documentary film ni Karie--ket idiay a nakitak ti agdama a kapay-an dagiti taga-Fuga--ken ti Fuga iti lagipko idi ubingak pay.
Kaduak ni Raymund Liongson a mangimaton met iti Philippine Studies iti Leeward Community College ti Unibersidad ti Hawaii, ni Fred Magdalena a maysa a sosiolohista, indarasmi ti nangaramid iti programa tapno manen maipresentar ti sasaaden dagiti taga-Fuga. Inaramidmi daytoy iti Tokioka Room iti UH ket inimbitaranmi amin a mayat a makakakita iti pelikula. Naangay ti pabuya idi Disiembre 22.
Adda dagiti immay, numan pay awanen ti klase--numan pay kaslan 'ghost town' ti sibubukel nga unibersidad iti Manoa. Ti laengen bantay ti Tantalus ti nasaldet nga agtantannawag iti kampus nga awananen kadagiti agpaspasiar ken agpagnapagna ket agkatkatawa.
Iti maikadua a gundawat, maasika iti makitam--ken maasika iti bagim, ket maasika kadagiti taga-Fuga.
Maasika iti kapay-an dagiti agindeg sadiay, ti kinaawan ti makan iti laksid ti baybay a mangliklikmot iti isla, ti buteng nga agindeg kadagiti barukongka iti rabii ken aldaw, agindeg kadagiti utek dagiti agindeg a sipud pay idi ket nagin-indegen idiay Fuga. Anian a pakasaritaan daytoy!
Makitam dagiti ubbing a no agsakit ket matayda lattan nga awan labanda--agkidemda lattan ket mataydan.
Makitam dagiti masikog a matay lattan a di man makakita iti mangngagas--maudatalda lattan kalpasan ti panagpasngayda ta awan met ngamin makan iti Fuga, ta lugar ti panagbisin ken panaggagawat ti baro itan a nagan ti Fuga.
Mangngegmo dagiti estoria maipapan ti panag-desaperecido dagiti agsursuro a mangtakuat iti bukodda a bileg kadagiti timekda, maitabon iti bubon, wenno maipisok lattan iti narabaw nga abut.
Mangngegmo ti panagballa ti dati nga akinkukua.
Mangngegmo ti pannakaplano ti pannakapapapanaw--ti panangpapuga--kadagiti taga-Fuga. Anian!
Mano pay ngata a Fuga ti mapasamak tapno iti kasta ket makariing ti gobierno, makamurmuray iti maysa a kinapudno: a ti ili ket para iti umili, a ti pagilian ket para kadagiti amin nga agindeg iti pagilian?
Agdara la ketdi ti pusom a makabuya iti "The Silent Natives of Fuga."
Agbibinegka--ket kalpasanna a manguruska, kasla agtatapaw ti ulom.
Ita, rugiantayon ti kampania tapno iti kasta ket mapreserba ti isla ti Fuga--agtalinaed daytoy iti ima dagiti umili ket saan a maiwawa iti sabali.
A Solver Agcaoili
UH Manoa
Dis 25/06
3 comments:
mabuyak man la koma met dayta a documetario, aya! di met dayta isla ti fuga ket privado a kukua ti maysa a negosiante nga intsik a gayyem met la daydi marcos--a ginatangna dayta nga isla para iti privado ken personal a panggep ken kapritsona? ala, ket maipadpadamag pay a maysa dayta nga isla a yan ti dakkel sa idi a laboratorio ti shabu, agpayso ngata? nakas-ang man no kasta ti panagbiag dagiti agbibiag iti dayta nga isla a fuga a dida met makapagpuga iti dayta a kalak-amanda.
agpayso, ading, maipapan iti pannakaipaima itan ti Fuga iti pribado nga akinkukua--a nakakaskas-ang ti estoriana.
ti saludsod: kasano a naipaima iti pribado nga akinkukua dayta nga isla a kukua 'koma' dagiti umili? nakaro ti kasasaadda--isu a rugiantayon ti internasional a kampania tapno dinto met kunaen dagiti taga-Fuga a binuybuyatayo laeng ti kasasaadda. adu a dadakkel a nagnagan ti mairamraman--nagnagan iti pakasaritaan ti naliday--ti nakalidliday unay--a republikatayo a republika met ti kinaranggas ti gimong.
awan met pagtalappuagawan dagiti umili ta awan met alternatibo a papananda--kas iti kaawan ti alternatibo iti sibubukel a pagilian. addan sales pitch ita: i-developda kanon ti Fuga (addan dagiti buldoser sadiay) a pagpallailanganto dagiti adu't makukuartana.
mangbukeltayonto iti maysa a panel iti 2007 Nakem Conference--ket maipapan iti Fuga amin daytoy a panel. Alaekto met ti docu-film ta ipabuyatayonto iti kaaduan.
anya tagalog na ti narasay? appu nagrigat ket basaen detuy ilokanon aya... taga aparri nak ngem marigatan nak agbasa ti ilokano.. han nak pay nakapan fuga island ken hang ku ammu nu kasanu biag da dijay.... nasayaat met ti biag dijay aparri town proper... hang ku ammu nu kasanu jay fuga... ngem nu ag rigrigat da dijay ket sana mangeg ni mayor detuy a ta matulungan na isuda..... mabuhay mga aparriano!!....
Post a Comment