HOME IN EXILE, EXILE FROM HOME: ROOTEDNESS AND ROOTLESSNESS IN DIASPORIC ILUKO LITERATURE
(Part VI of a Series)
Aurelio S. Agcaoili, Ph.D.
:
Salvador dela Raza, in Jose’s Viajero, says of the wandering Filipinos, those who go away to find some semblance of sanity and life elsewhere, away from the home country: “All of us, we do a lot of wandering, but in the end we have to return to where we came from. In a sense, that is what life is all about. An endless searching…”
Philippine exilic literatures are attempts, at times romanticized and naïve, to humanize and to come to terms with the requisite of space in a new territory against the remembered back grey of birth home and homeland.
The reclaiming of memory as active, continuing, living recollection of homeland and its meaning is a testimony to the empowering value of the exilic literatures such that territory ceases to be physical but becomes a psychic, epistemic, cognitive bridge to the here-and-now, to the everyday action of renewing a commitment to life.
The literatures of exile are symbols of what F. Sionil Jose, through his character Buddy dela Raza, call “a lot of wandering.”
There is that veiled hope in Sionil-Jose’s view of exile. He writes: “In the end we have to return to where we came from.”
But the question is: What kind of returning there is that is available to the exile?
Corollary to this is the question Is the return physical, territorial?
What if the return happens not in the region of one’s birth but in the region of memory?
When we return instead to the region of memory, do we ever return at all?
The phenomenon of exile, the “prolonged living away from one’s country” which the Philippine government euphemistically calls as migration is alarming. Government data reveals that more than five million Filipinos have become “global Filipinos.” Other data would tell a more numerous exiles: about eight million or ten percent of the Philippines population are in places away from the homeland.
The parallelism of exile between the Filipinos today and the Jews of the 6th century B.C.E. is striking, true, but the tragedy of the Filipinos is that many of those who went on exile remained as exiles, wandering aimlessly, taking refuge in the territory of memoria, remembering, mindfully remembering but in a way that is both plastic and plasticized, but not successfully re-membering, not successfully becoming a part again of the country of his birth. Buddy dela Raza’s tragic return comes to mind here; in a certain way so is Sionil-Jose’s Tony Samson in The Pretenders.
Bino Realuyo’s epistolary essay on the exile’s attempt to language his “voyage back” speaks of ghosts in the memory of every exile, ghosts the exile needs to exorcise. Writing to his “dear country,” he states the facts: “America has become a safe haven for many of us migrants. We have become part of a global viewership of fabricated and overwrought news that has diminished our national pride and intensified delight in our displacement.”
He narrates of his experience of lack of order in the home country: “My friends would be thrilled to hear that I was in Glorietta Mall when it was bombed. Sabi ko na nga iyo, eh, they would tell me, part accusation, part validation of the same fear that I had the moment I set foot on the hotel terrace in Malate for my first bird’s eye encounter with your capital city, my birthplace, the Manila I hardly know, the first glimpse of which frightened me—aluminum rooftops, sampayan windows, tagpi-tagpi walls—so that afternoon when my brother called from the states, I wanted to get out of here.”
From here, we are told of the exile’s other choices, alternatives that are not readily available to the more than 70 millions Filipinos who are left behind to eke out a living despite inflation the inflation rate that inflates everything but not life and choices and therefore possibilities for refuge.
Asked by his brother—an exile like him, perhaps a permanent resident or a citizen of the states—why Realuyo wanted to go home, he said: “Natatakot kasi ako rito.”
Home, for Realuyo, is New York City, “my city of steel and bricks, a global village of people who don’t look like anyone because uniqueness in America is a cultural prerequisite. It is a country where the individual comes before community.”
If for Calixto the “scarcities and inadequacies and the turbulence of the weather in Ilocos” are the reasons why the Ilokano leaves his homeland and becomes “an adventurer, a wayfarer, a voyager,” Realuyo romances the Manila sun after the rain (not Calixto’s “a long dry season of scorching suns”) and settles in the Manila of his birth that he hardly knows, the place, in his mind’s romantic territory coming back to life with the sun’s coming back: “The faces, the faces, the faces, I became one with the faces, all thousand of them that walked the streets every day enveloped in smog, the language I only spoke with my family was all around me so suddenly, music almost. I stood in complete awe of what was probably taken for granted by the people who live here: your Filipino people. Heavenly grace, what these faces and voices can do to a wandering soul I never thought I would end up feeling like this: a sudden sense of belonging as if in the few days I stood on your grounds, my feet have begun to grow roots. Around me, a graceful movement in brown.”
As in Alex Hufana’s sensitive portrayal of Filipinos in Long Beach, California, where he speaks of pain of being an exile, Yoro poeticizes a noontime experience in a strange land. Away from Sta. Romana where he comes from and in doing so extends space from the territorial and physical to the psychic, the extension made possible by the fusing of time and space, of the past and the present, of there and here: “I am sun rising/ In my coming over here if/ My being a stranger stands in the way/” And again: “I left Sta. Romana/ I brought along with me a dream/ Beyond misery and want.”//
The sacrifice Yoro goes through has its reasons, both personal and social: “I felt, indeed, I felt/ My sweat wetting the dust/ To earn a dollar to improve my lot.”//
Towards the end, the poet in exile comes full circle, confronts the distance separating Sta. Romana (his there-before) and Waipio Peninsula (his here-now), and writes not of longing but a consolation for visiting his homeland. The visit happens in the poem: “In exile: growth/ In sacrifice and faith: transition/ I have been buried in my poems/ The pen crying out made me rise again/ And then once again I saw Sta. Romana/ In the rising of the sun: hope and understanding.//” (To be continued).
Published, INQ, V1N18, Oct 2005
Wayawaya-Kabanata 18
Wayawaya. Kalayaan. Kuwento ng limang henerasyon ng isang pamilya na testigo sa kasaysayan.
Simula kay Ina Wayawaya noong huling bahagi ng ika-19 na siglo hanggang kay Wayawaya sa kasalukuyan, ang kuwento ng rebolusyon ay nananatiling di tapos na dula ng buhay ng mga Filipino.
Mailap ang katubusang pangako nito. Laging lumalampas sa palad ng mga nangangarap ang kalayaan para sa inangbayan—ang buong-buong wayawaya para sa sambayanan.
Isasadula ng nobelang Wayawaya ang masalimuot na kuwento ng mga kababaihan sa pamilya Agtarap na nag-alay ng sarili para sa higit na malaking sanhi—ang wayawaya na nakabatay sa panlipunang katarungan.
Magsisimula ang kuwento sa kasalukuyan—sa People Power II—at magtatapos din sa kasalukuyan. Subalit pumapaloob ang kuwento sa iba’t ibang pook at panahon ng mga pangyayaring kinakasangkutan ng limang Wayawaya. Ang pagsasaksi ay sa kanilang puntodebista.
Limang Wayawaya ng limang henerasyon ng mga Agtarap—silang mga malay at mulat na tauhan sa di natatapos na kasaysayan ng pakikipagtunggali para sa pagkapantay-pantay, para sa kaunlaran, para sa kapayapaan.
Limang Wayawaya—limang pangarap. Limang Wayawaya—limang kuwento ng pakikibaka. Ng kaligtasan para sa sarili. Ng kaligtasan kasama ang kapwa.
Ako si Bannuar mula sa pagmamahalan nina Ili at Teresa.
Si Bannuar din ang aking kapatid, siya na anak ng gera, ng hamon, ng pakikipagtunggali, ng pakikipagtaguan sa mga military, ng batas militar, ng lahat na yata ng uri ng pakikibaka hanggang sa isang araw, sa araw din na iyon na idineklara ang batas military, hinuli ang aking inang, siya na nagdadalantao sa kanilang panganay ng itang, hinuli at kinaladkad, pinalakad ng pinalakad mula sa liblib na nayon na iyon na kung saan sila ay kinubkob ng mga kaaway na pawang mga bagong gradweyt sa akademya military, mga sundalong magiging pinakatuso ng lahat ng mga tuso, pinakamarahas sa lahat ng mga mararahas, pinakademonyo sa lahat ng mga demonyo, silang mga sundalong magiging instrumento ng karuwagan.
Pagtatagpi-tagpiin natin ang kasaysayan ng mga Agtarap, mula sa nuno hanggang sa kasalukuyang panahon ng muling paghihikahos at pagkaduhagi.
Itatarak din natin sa mga muhon ng kasaysayang ito ang libong punyal, siyang armas ng mga naunang magdadangadang, silang mga nakababatid sa katarungang taglay ng paghihiganti laban sa mga kaaway at mga kaalyado.
Kay Ama Puon nanggaling ang sinaunang puot.
Ipinanganak nang araw mismong paslangin o garotehin o kitlin ang buhay ng tatlong pareng namuno sa pakikipaglaban para sa karapatan ng mga mamamayan, si Ama Puon ang puno’t dulo ng lahat ng mga hinaing, ng lahat ng mga tapang na nabuo sa kalooban ng mga inapi at dinuhagi, mga pinagsamantalahan sa pamamagitan ng pananampalataya at sa pangako ng higit na maiging kabihasnan.
Namulat sa hikahos, namulat din sa kaisipang mapanghimagsik.
Ang ama ay kaalyado ng mga antigong dumadangadang.
Ang ina ay kasama sa mga nag-aaruga sa mga sugatan.
At mga angkan ay kasapi sa kilusang lihim na nagsusumikap sipatin ang kakayahang tapatan ang lakas ng mga abusadong Kastila at mga bayarang ayuda.
Dumating ang punto na ang paghihimagsik ay ang kapwa laban sa kapwa, kaili laban sa kaili.
Marahas ang kaaway.
Walang awa ang kaaway.
At sa panahon na sumuko si Puon sa subukan isang umagang tirik ang araw, tumatarak ang sinag sa naghihintay na malamig na tubig ng ilog at sa mga linang na naghihintay din ng haplos ng malamig na ulan, napagtanto niya ang ibang kahulugan ng pagtutuli.
Sumusuko siya sa lumang tipan ng mga kalalakihan sa ilog na iyon.
Sa pagnguya sa dahon ng bayabas at sa nganga at ikmo, ramdam niya ang kaapihan ng mga kababayan.
Matutuli ang isip, matutuli din ang isip, sabi niya. Hindi niya alam kung ano ang ibig sabihin ng mga katagang iyon.
Subalit alam din niya.
Ikinulong ang ama ni Wayawaya na kapatid ng kanyang ama.
Pinagkaitan ng pagkain.
Pinagkaitan ng kabutihan.
Pinarusahan na parang hayup.
Hinagupit sa plaza, doon sa lugar na iyon na minsan, noong matagal nang panahon, ay pinag-alayan ng kanyang nasirang ina ng niniugan, inialay sa mga antigong poon ng buhay, mga poon ng mga gubat, mga poon ng mga kagubatan, mga poon ng mga ilog, mga poon ng mga gabi, mga poon ng mga araw, mga poon ng mga pagkain—silang mga poon na giya ng kanilang buhay, sanhi ng kanilang buhay, sanhi ng mga sanhi, kasanhian ng mga kasanhian.
Nakasakit noon si Puon sa isang aggigian doon sa lugar na iyon ng isang malabay na puno ng balita, doon mismo sa kinatitirikan ng rotunda ng plaza.
Naroon noon ang balite bago ito sirain ng mga Kastila at gawing lugal ng pampublikong pagpaparusa sa mga nadadakip na manghihimagsik.
Isang tag-araw ng laro at kasiyahan, isang tag-araw ng kabataan, sumilong doon si Puon, hindi humingi ng pahintulot sa pag-aakalang walang aggigian doon, walang nakatirang ibang nilalang doon.
Sabi nila ay binabahayan ng mga kaibaan ang malabay na balita.
Sabi nila ay meron daw nagpapakita doon na isang pareng walang ulo, pareng pinugutan marahil ng mga dumadangadang.
Sabi nila ay doon din ang lugal ng mga milagro at kababalaghang kayhirap ipaliwanag.
Tulad ng bigla-biglang paglakas ng hangin.
O ng pagliwanag ng buwan.
O ng pagkawala ng sinag ng araw hanggang sa ikaw ay mapapasuong sa mga ugat ng malabay na puno at doon, doon sa mga ugat na nagmimistulang kurtina ng mga entrada sa mga tagong kuweba ng malapad na puno, doon nagtatago ang mga di nakikitang nilalang, silang mga nangawala noong dumating ang agua bendita at pater noster ng mga Kastila, silang mga nangawala sa ulirat at pinalitan sila ng mga anghel na iba-iba ang pangalan, iba-iba ang katangian at kakayahan. Pinalitan di sila ng mga santo at santa na may kanya-kanya rin angking galing at kakayahang magpagaling ng mga sari-saring sakit at alalahanin.
May kung anong hatak ang malabay na balite kay Puon.
Hinihigop siya ng malabay na balite.
Sinasakmal siya ng malabay na balite.
Mabigat ang kanyang mga paa at hindi siya makahakbang papalayo.
May kung anong bigat ang kanyang mga paa at tuwing humahakbang siyang papalayo, may kung anong pagkamanhind ang umaangkin sa kanyang katawan, sa buong katawan.
Nagsisimula ang manhid sa kanyang hinlalaki, kakalat sa mga daliri, aakyat patungo sa kanyang mga hita, magtatagal doon sa mga hita ng ilang sandali hanggang sa aangkinin siya ng lamig, ng pagkamanhid, ng kawalan ng kakayahan na magsabi ng pagtutol, doon sa mga hita, doon sa mga singit, doon sa puson, hanggang sa paakyat ang manhid patungo sa kanyang pusod, banayad na aakyat sa kanyang leeg hanggang sa kanyang sentido.
Mula sa sentido ay wala na siyang mararamdaman pa.
Wala na siyang alam.
Wala na siyang ulirat—at alam niyang wala na siyang ulirat.
Hahayaan ang manhid na angkinin ang buong pagkatao.
Hahayaan ang manhid na angkinin ang kanyang isip.
Hahayaan ang manhid na angkinin ang kanyang puso.
Hahayaan ang manhid na angkihin ang kanyang kaluluwa.
Makakalimutan ang kanyang pangalan.
Makalimutan kung sino siya.
Makakalimutan kung saan siya nagmula.
Hanggang sa iluluwa siya ng balite at mag-iiba ang kanyang anyo.
Magiging pinsan siya ng mga balite, ng lahat ng mga balite, ng lahat ng mga punong malalabay ang mga sanga.
Ako ang buhay, sabi niya.
Anak ko, sabi ng kanyang ina.
Minarkahan ang aking noo, sabi niya.
Nakasalamuha mo sila, sabi ng ina.
Markado raw ako, sabi niya.
Ibalik mo ang anting-anting, sabi ng ina.
Ang anting-anting ay nasa isip, sabi niya.
Ibalik mo ang anting-anting, sabi ng ina.
Nakita ko silang lahat, silang mga humihingi ng tulong, sabi niya.
Ang aking itay ay markado rin noon, sabi ng ina. Nasira ang aming buhay.
Nakita ko ang aking marka, sabi niya.
Wag mong tanggapin ang tungkulin, anak. Magiging ama ka ng mga dumadangadang. Araw-araw nilang kaharap ang panganib.
Ang minarkahan ay minarkahan, sabi niya. Ang namarkahan na ay namarkahan.
Isa na namang alay ito, Apo a Mannakabalin, sabi ng ina. Bukas, bukas, bukas ako gagawa ng niniugan. Bukas ako hihingi ng tulong mga mamamayan. Magpupunta kami rito, isang dosenang mananampalataya at sabay-sabay namin hingin ang buhay ni Bannuar, amanos sa amin, kabayaran ng lahat ng pagtalikod ng ama sa kilusang lihim.
Si Ama Puon ang henesis ng aming pakikibaka, siya na nuno ng aming nuno.
Bannuar akong turing pero hindi ibig sabihin ay isa akong bannuar.
Ang bansag ay isa ring kabalintunan, kung minsan.
Tagapagmana ako ng isang pangalang hindi kayang patinagin ng salapi.
Ako si Bannuar na kasangkot sa mga usapin ngayon tulad ng tungkol sa paglaya.
Panglima ako mula kay Ama Puon. Anong saklap!
Limang salinlahing nakaangkla sa pakikibaka araw-araw.
Mula noon hangga ngayon, ang pakikibaka ay ganoon at ganoon pa rin: isang paulit-ulit na paghingi ng tunay na kalayaan.
Ngayon, sa Mendiola, ngayon namin hihilingin ito sa pinuno ng bansa.
Sababihin namin ang aming hinakit.
Isasawika namin ang aming hinagpis.
Mula dito, hahayaan naming sumigaw ang aming mga isip upang doon ay mahihikayat namin na sumama sa aming pagkilos ang mga kapanalig ng mga kaaway.
Nagbalik na ang mga sundalo at pulis sa Mendiola.
Nagbalik na ang mga pulahang bandila.
Nagbalik na ang taumbayan sa Mendiola.
At nagbalik na rin ang mga rolyo-rolyong barb wire na panangga sa mga nagngangalit na nagsisiprotesta.
Nagbalik na rin ang aming tinig.
Bukas, makalawa, maaangkin na namin muli ang Mendiola.
Published, INQ, V1N18, Oct 2005
Simula kay Ina Wayawaya noong huling bahagi ng ika-19 na siglo hanggang kay Wayawaya sa kasalukuyan, ang kuwento ng rebolusyon ay nananatiling di tapos na dula ng buhay ng mga Filipino.
Mailap ang katubusang pangako nito. Laging lumalampas sa palad ng mga nangangarap ang kalayaan para sa inangbayan—ang buong-buong wayawaya para sa sambayanan.
Isasadula ng nobelang Wayawaya ang masalimuot na kuwento ng mga kababaihan sa pamilya Agtarap na nag-alay ng sarili para sa higit na malaking sanhi—ang wayawaya na nakabatay sa panlipunang katarungan.
Magsisimula ang kuwento sa kasalukuyan—sa People Power II—at magtatapos din sa kasalukuyan. Subalit pumapaloob ang kuwento sa iba’t ibang pook at panahon ng mga pangyayaring kinakasangkutan ng limang Wayawaya. Ang pagsasaksi ay sa kanilang puntodebista.
Limang Wayawaya ng limang henerasyon ng mga Agtarap—silang mga malay at mulat na tauhan sa di natatapos na kasaysayan ng pakikipagtunggali para sa pagkapantay-pantay, para sa kaunlaran, para sa kapayapaan.
Limang Wayawaya—limang pangarap. Limang Wayawaya—limang kuwento ng pakikibaka. Ng kaligtasan para sa sarili. Ng kaligtasan kasama ang kapwa.
Ako si Bannuar mula sa pagmamahalan nina Ili at Teresa.
Si Bannuar din ang aking kapatid, siya na anak ng gera, ng hamon, ng pakikipagtunggali, ng pakikipagtaguan sa mga military, ng batas militar, ng lahat na yata ng uri ng pakikibaka hanggang sa isang araw, sa araw din na iyon na idineklara ang batas military, hinuli ang aking inang, siya na nagdadalantao sa kanilang panganay ng itang, hinuli at kinaladkad, pinalakad ng pinalakad mula sa liblib na nayon na iyon na kung saan sila ay kinubkob ng mga kaaway na pawang mga bagong gradweyt sa akademya military, mga sundalong magiging pinakatuso ng lahat ng mga tuso, pinakamarahas sa lahat ng mga mararahas, pinakademonyo sa lahat ng mga demonyo, silang mga sundalong magiging instrumento ng karuwagan.
Pagtatagpi-tagpiin natin ang kasaysayan ng mga Agtarap, mula sa nuno hanggang sa kasalukuyang panahon ng muling paghihikahos at pagkaduhagi.
Itatarak din natin sa mga muhon ng kasaysayang ito ang libong punyal, siyang armas ng mga naunang magdadangadang, silang mga nakababatid sa katarungang taglay ng paghihiganti laban sa mga kaaway at mga kaalyado.
Kay Ama Puon nanggaling ang sinaunang puot.
Ipinanganak nang araw mismong paslangin o garotehin o kitlin ang buhay ng tatlong pareng namuno sa pakikipaglaban para sa karapatan ng mga mamamayan, si Ama Puon ang puno’t dulo ng lahat ng mga hinaing, ng lahat ng mga tapang na nabuo sa kalooban ng mga inapi at dinuhagi, mga pinagsamantalahan sa pamamagitan ng pananampalataya at sa pangako ng higit na maiging kabihasnan.
Namulat sa hikahos, namulat din sa kaisipang mapanghimagsik.
Ang ama ay kaalyado ng mga antigong dumadangadang.
Ang ina ay kasama sa mga nag-aaruga sa mga sugatan.
At mga angkan ay kasapi sa kilusang lihim na nagsusumikap sipatin ang kakayahang tapatan ang lakas ng mga abusadong Kastila at mga bayarang ayuda.
Dumating ang punto na ang paghihimagsik ay ang kapwa laban sa kapwa, kaili laban sa kaili.
Marahas ang kaaway.
Walang awa ang kaaway.
At sa panahon na sumuko si Puon sa subukan isang umagang tirik ang araw, tumatarak ang sinag sa naghihintay na malamig na tubig ng ilog at sa mga linang na naghihintay din ng haplos ng malamig na ulan, napagtanto niya ang ibang kahulugan ng pagtutuli.
Sumusuko siya sa lumang tipan ng mga kalalakihan sa ilog na iyon.
Sa pagnguya sa dahon ng bayabas at sa nganga at ikmo, ramdam niya ang kaapihan ng mga kababayan.
Matutuli ang isip, matutuli din ang isip, sabi niya. Hindi niya alam kung ano ang ibig sabihin ng mga katagang iyon.
Subalit alam din niya.
Ikinulong ang ama ni Wayawaya na kapatid ng kanyang ama.
Pinagkaitan ng pagkain.
Pinagkaitan ng kabutihan.
Pinarusahan na parang hayup.
Hinagupit sa plaza, doon sa lugar na iyon na minsan, noong matagal nang panahon, ay pinag-alayan ng kanyang nasirang ina ng niniugan, inialay sa mga antigong poon ng buhay, mga poon ng mga gubat, mga poon ng mga kagubatan, mga poon ng mga ilog, mga poon ng mga gabi, mga poon ng mga araw, mga poon ng mga pagkain—silang mga poon na giya ng kanilang buhay, sanhi ng kanilang buhay, sanhi ng mga sanhi, kasanhian ng mga kasanhian.
Nakasakit noon si Puon sa isang aggigian doon sa lugar na iyon ng isang malabay na puno ng balita, doon mismo sa kinatitirikan ng rotunda ng plaza.
Naroon noon ang balite bago ito sirain ng mga Kastila at gawing lugal ng pampublikong pagpaparusa sa mga nadadakip na manghihimagsik.
Isang tag-araw ng laro at kasiyahan, isang tag-araw ng kabataan, sumilong doon si Puon, hindi humingi ng pahintulot sa pag-aakalang walang aggigian doon, walang nakatirang ibang nilalang doon.
Sabi nila ay binabahayan ng mga kaibaan ang malabay na balita.
Sabi nila ay meron daw nagpapakita doon na isang pareng walang ulo, pareng pinugutan marahil ng mga dumadangadang.
Sabi nila ay doon din ang lugal ng mga milagro at kababalaghang kayhirap ipaliwanag.
Tulad ng bigla-biglang paglakas ng hangin.
O ng pagliwanag ng buwan.
O ng pagkawala ng sinag ng araw hanggang sa ikaw ay mapapasuong sa mga ugat ng malabay na puno at doon, doon sa mga ugat na nagmimistulang kurtina ng mga entrada sa mga tagong kuweba ng malapad na puno, doon nagtatago ang mga di nakikitang nilalang, silang mga nangawala noong dumating ang agua bendita at pater noster ng mga Kastila, silang mga nangawala sa ulirat at pinalitan sila ng mga anghel na iba-iba ang pangalan, iba-iba ang katangian at kakayahan. Pinalitan di sila ng mga santo at santa na may kanya-kanya rin angking galing at kakayahang magpagaling ng mga sari-saring sakit at alalahanin.
May kung anong hatak ang malabay na balite kay Puon.
Hinihigop siya ng malabay na balite.
Sinasakmal siya ng malabay na balite.
Mabigat ang kanyang mga paa at hindi siya makahakbang papalayo.
May kung anong bigat ang kanyang mga paa at tuwing humahakbang siyang papalayo, may kung anong pagkamanhind ang umaangkin sa kanyang katawan, sa buong katawan.
Nagsisimula ang manhid sa kanyang hinlalaki, kakalat sa mga daliri, aakyat patungo sa kanyang mga hita, magtatagal doon sa mga hita ng ilang sandali hanggang sa aangkinin siya ng lamig, ng pagkamanhid, ng kawalan ng kakayahan na magsabi ng pagtutol, doon sa mga hita, doon sa mga singit, doon sa puson, hanggang sa paakyat ang manhid patungo sa kanyang pusod, banayad na aakyat sa kanyang leeg hanggang sa kanyang sentido.
Mula sa sentido ay wala na siyang mararamdaman pa.
Wala na siyang alam.
Wala na siyang ulirat—at alam niyang wala na siyang ulirat.
Hahayaan ang manhid na angkinin ang buong pagkatao.
Hahayaan ang manhid na angkinin ang kanyang isip.
Hahayaan ang manhid na angkinin ang kanyang puso.
Hahayaan ang manhid na angkihin ang kanyang kaluluwa.
Makakalimutan ang kanyang pangalan.
Makalimutan kung sino siya.
Makakalimutan kung saan siya nagmula.
Hanggang sa iluluwa siya ng balite at mag-iiba ang kanyang anyo.
Magiging pinsan siya ng mga balite, ng lahat ng mga balite, ng lahat ng mga punong malalabay ang mga sanga.
Ako ang buhay, sabi niya.
Anak ko, sabi ng kanyang ina.
Minarkahan ang aking noo, sabi niya.
Nakasalamuha mo sila, sabi ng ina.
Markado raw ako, sabi niya.
Ibalik mo ang anting-anting, sabi ng ina.
Ang anting-anting ay nasa isip, sabi niya.
Ibalik mo ang anting-anting, sabi ng ina.
Nakita ko silang lahat, silang mga humihingi ng tulong, sabi niya.
Ang aking itay ay markado rin noon, sabi ng ina. Nasira ang aming buhay.
Nakita ko ang aking marka, sabi niya.
Wag mong tanggapin ang tungkulin, anak. Magiging ama ka ng mga dumadangadang. Araw-araw nilang kaharap ang panganib.
Ang minarkahan ay minarkahan, sabi niya. Ang namarkahan na ay namarkahan.
Isa na namang alay ito, Apo a Mannakabalin, sabi ng ina. Bukas, bukas, bukas ako gagawa ng niniugan. Bukas ako hihingi ng tulong mga mamamayan. Magpupunta kami rito, isang dosenang mananampalataya at sabay-sabay namin hingin ang buhay ni Bannuar, amanos sa amin, kabayaran ng lahat ng pagtalikod ng ama sa kilusang lihim.
Si Ama Puon ang henesis ng aming pakikibaka, siya na nuno ng aming nuno.
Bannuar akong turing pero hindi ibig sabihin ay isa akong bannuar.
Ang bansag ay isa ring kabalintunan, kung minsan.
Tagapagmana ako ng isang pangalang hindi kayang patinagin ng salapi.
Ako si Bannuar na kasangkot sa mga usapin ngayon tulad ng tungkol sa paglaya.
Panglima ako mula kay Ama Puon. Anong saklap!
Limang salinlahing nakaangkla sa pakikibaka araw-araw.
Mula noon hangga ngayon, ang pakikibaka ay ganoon at ganoon pa rin: isang paulit-ulit na paghingi ng tunay na kalayaan.
Ngayon, sa Mendiola, ngayon namin hihilingin ito sa pinuno ng bansa.
Sababihin namin ang aming hinakit.
Isasawika namin ang aming hinagpis.
Mula dito, hahayaan naming sumigaw ang aming mga isip upang doon ay mahihikayat namin na sumama sa aming pagkilos ang mga kapanalig ng mga kaaway.
Nagbalik na ang mga sundalo at pulis sa Mendiola.
Nagbalik na ang mga pulahang bandila.
Nagbalik na ang taumbayan sa Mendiola.
At nagbalik na rin ang mga rolyo-rolyong barb wire na panangga sa mga nagngangalit na nagsisiprotesta.
Nagbalik na rin ang aming tinig.
Bukas, makalawa, maaangkin na namin muli ang Mendiola.
Published, INQ, V1N18, Oct 2005
Ay-ayam iti Numero
isu ti ay-ayam
nga abalbalayentayo
pangsulisog iti gasat,
daytay man naimbag,
datayo nga agar-arapaap
kadagiti nasaysayaat
a panawen kadagiti nasaysayaat
a klima uray no kumugtar
ti lamiis ti angin,
daytay nakapigpigsa
tapno busalannatayo
iti ditay panamati
iti daton dagiti numero,
dagiti umuna tapno manen
mangnamnamatayo,
ti mega a numero
tapno makitatayo
ti kari dagiti amin a
mabalin kas iti pamsaakan
ti kalakayan kadagiti tallo
a lallaki nga agar-arapaap
kadagiti panangabak
pannakawanwan
kadagiti taeng ken lugan
para iti dua nga ub-ubing
panagtagtagainep
iti naunday a bakasion
para iti tallo tapno paginanaen
dagiti nabannog a tultulang,
bannog gapu iti panangibaklay
kadagiti pagpulkokan
iti lagip ti pannakaatiw
ken panagayat koma
a maigulpi tapno kaskasdi
ti panangsustini
iti biag kas iti ayat.
quick pick ti pamay-anmi,
kankanayon a lump sum
tapno mairanud iti buismi
dagiti amin a kadua
nga agar-arapaap
iti nabayagen,
dagiti agbirbirok iti gasat
kadagiti bituen ket sadiay
a biroken ti lawag
kadagiti anniniwan ti bulan,
parmata sagpaminsan,
bugas ti kina-
isu-met-laeng-nga-isu
ti ay-ayam nga abalbalayenmi
iti panawen dagiti bagyo
dagiti nagabuyo a darepdepmi
iti daytoy a siudad
ken pagilian a nakabirokanmi
iti bukod a bagi ken leddaang
kuarta ken salamangka
panungpalan ken regget
isu nga agay-ayamkami
kadagiti numero,
a kasla pot luck.
ipisokmi amin
dagiti tartaraudi a doliar,
pagtitiponenmi amin
iti kararag ket iti daytoy
a rabii dagiti nabaybay-an
a pampanunotmi,
makitami dagiti numero
a mangikeddeng iti panagari
dagiti ari
dagiti birkog
dagiti suitik
ken kinaasi.
Aurelio S. Agcaoili
Torrance, CA
Okt. 2005
nga abalbalayentayo
pangsulisog iti gasat,
daytay man naimbag,
datayo nga agar-arapaap
kadagiti nasaysayaat
a panawen kadagiti nasaysayaat
a klima uray no kumugtar
ti lamiis ti angin,
daytay nakapigpigsa
tapno busalannatayo
iti ditay panamati
iti daton dagiti numero,
dagiti umuna tapno manen
mangnamnamatayo,
ti mega a numero
tapno makitatayo
ti kari dagiti amin a
mabalin kas iti pamsaakan
ti kalakayan kadagiti tallo
a lallaki nga agar-arapaap
kadagiti panangabak
pannakawanwan
kadagiti taeng ken lugan
para iti dua nga ub-ubing
panagtagtagainep
iti naunday a bakasion
para iti tallo tapno paginanaen
dagiti nabannog a tultulang,
bannog gapu iti panangibaklay
kadagiti pagpulkokan
iti lagip ti pannakaatiw
ken panagayat koma
a maigulpi tapno kaskasdi
ti panangsustini
iti biag kas iti ayat.
quick pick ti pamay-anmi,
kankanayon a lump sum
tapno mairanud iti buismi
dagiti amin a kadua
nga agar-arapaap
iti nabayagen,
dagiti agbirbirok iti gasat
kadagiti bituen ket sadiay
a biroken ti lawag
kadagiti anniniwan ti bulan,
parmata sagpaminsan,
bugas ti kina-
isu-met-laeng-nga-isu
ti ay-ayam nga abalbalayenmi
iti panawen dagiti bagyo
dagiti nagabuyo a darepdepmi
iti daytoy a siudad
ken pagilian a nakabirokanmi
iti bukod a bagi ken leddaang
kuarta ken salamangka
panungpalan ken regget
isu nga agay-ayamkami
kadagiti numero,
a kasla pot luck.
ipisokmi amin
dagiti tartaraudi a doliar,
pagtitiponenmi amin
iti kararag ket iti daytoy
a rabii dagiti nabaybay-an
a pampanunotmi,
makitami dagiti numero
a mangikeddeng iti panagari
dagiti ari
dagiti birkog
dagiti suitik
ken kinaasi.
Aurelio S. Agcaoili
Torrance, CA
Okt. 2005
QUOTIDIAN
It is so familiar now. Quotidian. Everyday.
We refer to the state of the country—the state of life our fellow Filipinos go through each day.
The country is endlessly taking a beating because the presidency is perpetually taking a pounding.
This ugly reality is now the stuff of everyday life in the Philippines and unless something better happens to resolve the political crisis, the life there will always be marked by uncertainty.
The resolution to this political crisis plaguing the country is not in sight and the proposals from many sectors and groups and movements come as complicated as those protests staged by those who can afford to miss work because they do not have to punch a time card and may even claim benefits from their employment despite the fact that they are in the streets shouting slogans.
The priests, clerics and other religious leaders are also busy now as well.
Erap Estrada, a former president dethroned because of perceived excesses in his reign, shouts of vindication when Corazon Aquino, another former president who benefited from the first People Power, said she was mistaken when she threw her support for President Gloria Macapagal Arroyo.
Erap’s claim to “look-Ma-clean-hands” outside of the context that Aquino simply said that she was mistaken is something that needs reconsideration.
For one thing, Erap’s sins have nothing to do with Arroyo’s perceived flaws as president.
Absolution, we remind Erap, is not done in absentia.
We remind Aquino and Arroyo of the same.
We remind them of the forces of history—those forces that are linked with the memory of a people that has found itself again, a people that has found its path to redemption.
And now this: a movement’s proposal for the Aquino presidency to resign in shame and embarrassment in much the same way the Erap presidency was forced to call it a day and closed shop in order to put an end to its transactions with other characters, many of them do not have anything to do with the people that the presidency had promised to serve.
Another one proposes a snap election—one surefire way to perdition.
We have Marcos’ snap election to teach us of the chaos that happened afterwards.
All these tactics—and many of them antics like the way some bishops have maintained their silence when it came to the hosing down incident in order to sustain the media image that they were there, indeed, taking all the water and the beating and the punishing but in realty were either at the tail end of the march or had gone home to their well-appointed homes—have not regarded much the social condition of the poor, they who cannot miss a day from their workload unless they can afford to see their children going to sleep on an empty stomach.
We want a quick relief—not this prolonged, protracted anguish we are going through.
We want the political posturing to end—and soon.
We are driving away the middle class and we have lost a million middle class last year—the best ones we can ever be proud of—to other shores and other economies.
We cannot afford to keep on losing our best.
The chaos has to be addressed—and right away.
We cannot make our people keep on holding the empty bag while we stage protests after protests in the streets.
Perhaps we need to see the wisdom of the people’s protests against these protests?
Published, INQ, V1N18, Oct 2005
We refer to the state of the country—the state of life our fellow Filipinos go through each day.
The country is endlessly taking a beating because the presidency is perpetually taking a pounding.
This ugly reality is now the stuff of everyday life in the Philippines and unless something better happens to resolve the political crisis, the life there will always be marked by uncertainty.
The resolution to this political crisis plaguing the country is not in sight and the proposals from many sectors and groups and movements come as complicated as those protests staged by those who can afford to miss work because they do not have to punch a time card and may even claim benefits from their employment despite the fact that they are in the streets shouting slogans.
The priests, clerics and other religious leaders are also busy now as well.
Erap Estrada, a former president dethroned because of perceived excesses in his reign, shouts of vindication when Corazon Aquino, another former president who benefited from the first People Power, said she was mistaken when she threw her support for President Gloria Macapagal Arroyo.
Erap’s claim to “look-Ma-clean-hands” outside of the context that Aquino simply said that she was mistaken is something that needs reconsideration.
For one thing, Erap’s sins have nothing to do with Arroyo’s perceived flaws as president.
Absolution, we remind Erap, is not done in absentia.
We remind Aquino and Arroyo of the same.
We remind them of the forces of history—those forces that are linked with the memory of a people that has found itself again, a people that has found its path to redemption.
And now this: a movement’s proposal for the Aquino presidency to resign in shame and embarrassment in much the same way the Erap presidency was forced to call it a day and closed shop in order to put an end to its transactions with other characters, many of them do not have anything to do with the people that the presidency had promised to serve.
Another one proposes a snap election—one surefire way to perdition.
We have Marcos’ snap election to teach us of the chaos that happened afterwards.
All these tactics—and many of them antics like the way some bishops have maintained their silence when it came to the hosing down incident in order to sustain the media image that they were there, indeed, taking all the water and the beating and the punishing but in realty were either at the tail end of the march or had gone home to their well-appointed homes—have not regarded much the social condition of the poor, they who cannot miss a day from their workload unless they can afford to see their children going to sleep on an empty stomach.
We want a quick relief—not this prolonged, protracted anguish we are going through.
We want the political posturing to end—and soon.
We are driving away the middle class and we have lost a million middle class last year—the best ones we can ever be proud of—to other shores and other economies.
We cannot afford to keep on losing our best.
The chaos has to be addressed—and right away.
We cannot make our people keep on holding the empty bag while we stage protests after protests in the streets.
Perhaps we need to see the wisdom of the people’s protests against these protests?
Published, INQ, V1N18, Oct 2005
SNAP ELECTIONS AND THIS SENSE OF DEJA VU
Here we are again in this same state of crisis.
We had it coming because right after we have won back our freedoms in 1986 when what we had was a dim and grim life, we have not done anything right in terms of putting together a better social mold on which our basic institutions could have been anchored.
We do a reading here, a quick one. We use a simple framework, less complicated, we hope, for us to be able to see some substance with less of the accidents.
We take a review of the kind of politics we have, the economy, and our culture. We scratch their surface and we try to see what is in them.
We proceed by asking the basic questions.
What has happened to our political life since EDSA People Power I?
What has become of the economy that was ransacked by the rapacity of thieves and the greed of the power holders?
What has become of the culture that was formed and shaped and molded by fear and out of fear during the dark and dim days of the dictatorship and the equally dark and dim days decades after the agents of that dictatorship were driven out of the corridors of power and a new set of rulers came about trumpeting their own brand of the gospel of salvation?
We are asking the same questions again and again because of this feeling of déjà vu.
Here we go again in circles—the same circles that are responsible for our losing of our bearings.
We do not know where we are going with all these duplicitous transactions going on, with all the ulterior motives that range from saving the small man from the excesses of the Macapagal presidency to the calling for snap elections in order for the country to cut it clean with the chaos and the political pandemonium going on in the streets where lives come cheap, in the halls of Congress where rights are compromised and negotiated, in the media that tend to play up some positions at the expense of the other positions, and now even in the churches and religious groups that are now coming in concert with the opposition and other sectors that are pushing for President Arroyo to resign.
We have always argued that in all these dramaturgy, we have the least advantaged at the receiving end. And always, he bears the burden of carrying the cross of the country while those in power enjoy the largesse, the perks, and the privileges of ruling.
The argument for the snap elections comes close to the argument of starting all over again—as if in 1986 and then during Erap’s time we have not started all over.
This business of keeping on with difficult starts each time has become a form of sadism on the part of the rulers who can afford to play up their role in this social drama.
On the part of the people that have shown enduring courage and patience, this has become a form of masochism as they take in all the flagging and the beating and the pushing against the wall of no-alternatives.
So we have the dance of sadists and masochists, the sadists telling the steps and the footwork necessary to enjoy the dance while the masochists try to submit to the requisites of the unruly dance.
We take a review of the political life of the country.
This reality does not surprise us precisely because it is, in all counts, a déjà vu.
We have the same names of those going on to the corridors of power.
We have the surnames of those aspiring for the highest positions.
We have the same political clans.
We have the same political families.
We have the same people of dubious intents and dubious reasons for getting into public service.
We have the same people of mixed motives, their main motives centered on how much benefits they can rake in.
We think of changing for the better the political life of our people and this is what we get when we do not have the power in our hands to demand for the needed social change.
Politics is the distribution of power. When power gets into the hands of the people, that power is what makes the people the framer of their own political future.
However much we dream of this distributed power if we have the same names, surnames, families, and clans lording it over our public lives, there would be no way we can see a bright future for all of us.
Last year, the government reported that a million Filipinos went abroad to seek a better chance in life in strange lands.
While there is an economic tradeoff here—there is also a huge social loss.
We are losing the fiber of our collective life with this social disintegration that comes as a result of this exportation of warm bodies even in cold climates.
This exodus of Filipinos to other lands is at the same time an exodus of manpower and brainpower.
In many ways, the same Filipinos represent a middle class which is the source of a genuine political, economic, and cultural power.
With this exodus, this power gets into the hands of other countries. The loss is incalculable.
The big trouble with the economic institutions is that the resources to create wealth and employment and therefore production are in the hands of the political elites as well or those they are allied with.
The announcement, for instance, that another hacienda in the Visayas owned by a political clan is up for sale for so much indicates the history of economic injustice in the country, this injustice traceable to how these vast tracts of land had ended up in the hands of these people without having labored for them except for that accidental fact that they were born into the landowning family.
The hacienda of the Cojuangcos of which the former President Corazon Aquino is a part-owner is another example. It is up for sale as well—and then the revenues will yield the landowners so much.
How such amount of money is ending up in so few individuals who already have more than enough to live by when more than half of the population is starving boggles the imagination.
This leads us to the cultural.
With those elites cornering all the avenues that lead to both the political and economic life of the country, they now have the upper hand to produce, create, and manage—even administer and control—the consciousness of the nation.
This consciousness, as officially approved and recognized, can only be in the hands of those who can go to prayer rallies without getting hungry; those who can go to protest marches without having had to worry to get home safe and sound by clinging on to the extensions of jeepneys and tricycles; and those who can rant boisterously about the abuses of the regime that they at one time served faithfully without having have to go through eating rice porridge sprinkled with monosodium glutamate and salt to taste.
The producers of the culturally powerful images and mindsets are the very same people holding us hostage economically and politically.
No poor man will ever own a television or a newspaper for obvious reasons.
No poor man will ever hold an office in Congress for obvious reasons.
No poor man will ever win in elections for the simple reason that he does not have the money to buy the votes of the equally hungry, impoverished, ignorant, and opportunists—not necessarily rolled into one.
So the recourse of the poor is through the power of words and magic and charm and charisma that he can draw up and identify with in his watching of B-movies that catapulted Erap Estrada to the highest office of the land.
The movies, the all-time bang-bang and personality-oriented narrative of a hero trying to rescue the people from oppression and projecting the celluloid character with the booming voice as the redeemer and savior, have been responsible for the Fernando Poe Jr. candidacy that almost cost Gloria Arroyo her dream of recreating the nobility attached to the Macapagal surname.
The movies, as bearers of a controlled consciousness of what gives in a country, have not been owned and produced by the poor but the moneyed, including the actor FPJ.
Both Erap and FPJ did nothing during martial law. Like the rest of the members of the cultural elites, they kept mum of what was happening. There was a calculated, systemic acquiescence. We are now culturally impoverished because of this—because we lost the raison d’ etre of our right to protest and to dissent.
We begin each day with this sense of déjà vu and we tell ourselves: been here, been there—and here and now begins the same social tragedy of losing sight of our hopes and dreams.
Perhaps we need to gather these dreams and hopes again.
So even if we go through the motions of snap elections and more snap elections if we do not pay heed to the moral necessity of renewing and rearranging the basic social institutions attached to the political, cultural, and economic life of our people, we will certainly have the same problems.
The key to addressing these issues of our social life is to make it our serious business to rearrange these basic institutions by democratizing our processes.
In essence, we need to make the exercise of our political life available to the common man or woman; we need to have the economic resources available to all those who have the competency and the ability to participate in economic production and resource employment; and we need to liberate the consciousness of our people such that they will not anymore be enamored by personalities but by political programs aimed to alleviate the plight of the least advantaged.
Published, INQ, V1N18, Oct 2005
We had it coming because right after we have won back our freedoms in 1986 when what we had was a dim and grim life, we have not done anything right in terms of putting together a better social mold on which our basic institutions could have been anchored.
We do a reading here, a quick one. We use a simple framework, less complicated, we hope, for us to be able to see some substance with less of the accidents.
We take a review of the kind of politics we have, the economy, and our culture. We scratch their surface and we try to see what is in them.
We proceed by asking the basic questions.
What has happened to our political life since EDSA People Power I?
What has become of the economy that was ransacked by the rapacity of thieves and the greed of the power holders?
What has become of the culture that was formed and shaped and molded by fear and out of fear during the dark and dim days of the dictatorship and the equally dark and dim days decades after the agents of that dictatorship were driven out of the corridors of power and a new set of rulers came about trumpeting their own brand of the gospel of salvation?
We are asking the same questions again and again because of this feeling of déjà vu.
Here we go again in circles—the same circles that are responsible for our losing of our bearings.
We do not know where we are going with all these duplicitous transactions going on, with all the ulterior motives that range from saving the small man from the excesses of the Macapagal presidency to the calling for snap elections in order for the country to cut it clean with the chaos and the political pandemonium going on in the streets where lives come cheap, in the halls of Congress where rights are compromised and negotiated, in the media that tend to play up some positions at the expense of the other positions, and now even in the churches and religious groups that are now coming in concert with the opposition and other sectors that are pushing for President Arroyo to resign.
We have always argued that in all these dramaturgy, we have the least advantaged at the receiving end. And always, he bears the burden of carrying the cross of the country while those in power enjoy the largesse, the perks, and the privileges of ruling.
The argument for the snap elections comes close to the argument of starting all over again—as if in 1986 and then during Erap’s time we have not started all over.
This business of keeping on with difficult starts each time has become a form of sadism on the part of the rulers who can afford to play up their role in this social drama.
On the part of the people that have shown enduring courage and patience, this has become a form of masochism as they take in all the flagging and the beating and the pushing against the wall of no-alternatives.
So we have the dance of sadists and masochists, the sadists telling the steps and the footwork necessary to enjoy the dance while the masochists try to submit to the requisites of the unruly dance.
We take a review of the political life of the country.
This reality does not surprise us precisely because it is, in all counts, a déjà vu.
We have the same names of those going on to the corridors of power.
We have the surnames of those aspiring for the highest positions.
We have the same political clans.
We have the same political families.
We have the same people of dubious intents and dubious reasons for getting into public service.
We have the same people of mixed motives, their main motives centered on how much benefits they can rake in.
We think of changing for the better the political life of our people and this is what we get when we do not have the power in our hands to demand for the needed social change.
Politics is the distribution of power. When power gets into the hands of the people, that power is what makes the people the framer of their own political future.
However much we dream of this distributed power if we have the same names, surnames, families, and clans lording it over our public lives, there would be no way we can see a bright future for all of us.
Last year, the government reported that a million Filipinos went abroad to seek a better chance in life in strange lands.
While there is an economic tradeoff here—there is also a huge social loss.
We are losing the fiber of our collective life with this social disintegration that comes as a result of this exportation of warm bodies even in cold climates.
This exodus of Filipinos to other lands is at the same time an exodus of manpower and brainpower.
In many ways, the same Filipinos represent a middle class which is the source of a genuine political, economic, and cultural power.
With this exodus, this power gets into the hands of other countries. The loss is incalculable.
The big trouble with the economic institutions is that the resources to create wealth and employment and therefore production are in the hands of the political elites as well or those they are allied with.
The announcement, for instance, that another hacienda in the Visayas owned by a political clan is up for sale for so much indicates the history of economic injustice in the country, this injustice traceable to how these vast tracts of land had ended up in the hands of these people without having labored for them except for that accidental fact that they were born into the landowning family.
The hacienda of the Cojuangcos of which the former President Corazon Aquino is a part-owner is another example. It is up for sale as well—and then the revenues will yield the landowners so much.
How such amount of money is ending up in so few individuals who already have more than enough to live by when more than half of the population is starving boggles the imagination.
This leads us to the cultural.
With those elites cornering all the avenues that lead to both the political and economic life of the country, they now have the upper hand to produce, create, and manage—even administer and control—the consciousness of the nation.
This consciousness, as officially approved and recognized, can only be in the hands of those who can go to prayer rallies without getting hungry; those who can go to protest marches without having had to worry to get home safe and sound by clinging on to the extensions of jeepneys and tricycles; and those who can rant boisterously about the abuses of the regime that they at one time served faithfully without having have to go through eating rice porridge sprinkled with monosodium glutamate and salt to taste.
The producers of the culturally powerful images and mindsets are the very same people holding us hostage economically and politically.
No poor man will ever own a television or a newspaper for obvious reasons.
No poor man will ever hold an office in Congress for obvious reasons.
No poor man will ever win in elections for the simple reason that he does not have the money to buy the votes of the equally hungry, impoverished, ignorant, and opportunists—not necessarily rolled into one.
So the recourse of the poor is through the power of words and magic and charm and charisma that he can draw up and identify with in his watching of B-movies that catapulted Erap Estrada to the highest office of the land.
The movies, the all-time bang-bang and personality-oriented narrative of a hero trying to rescue the people from oppression and projecting the celluloid character with the booming voice as the redeemer and savior, have been responsible for the Fernando Poe Jr. candidacy that almost cost Gloria Arroyo her dream of recreating the nobility attached to the Macapagal surname.
The movies, as bearers of a controlled consciousness of what gives in a country, have not been owned and produced by the poor but the moneyed, including the actor FPJ.
Both Erap and FPJ did nothing during martial law. Like the rest of the members of the cultural elites, they kept mum of what was happening. There was a calculated, systemic acquiescence. We are now culturally impoverished because of this—because we lost the raison d’ etre of our right to protest and to dissent.
We begin each day with this sense of déjà vu and we tell ourselves: been here, been there—and here and now begins the same social tragedy of losing sight of our hopes and dreams.
Perhaps we need to gather these dreams and hopes again.
So even if we go through the motions of snap elections and more snap elections if we do not pay heed to the moral necessity of renewing and rearranging the basic social institutions attached to the political, cultural, and economic life of our people, we will certainly have the same problems.
The key to addressing these issues of our social life is to make it our serious business to rearrange these basic institutions by democratizing our processes.
In essence, we need to make the exercise of our political life available to the common man or woman; we need to have the economic resources available to all those who have the competency and the ability to participate in economic production and resource employment; and we need to liberate the consciousness of our people such that they will not anymore be enamored by personalities but by political programs aimed to alleviate the plight of the least advantaged.
Published, INQ, V1N18, Oct 2005
Ay-ayam iti Numero
Game in Number
it is the game
we play
to temp fate,
the good
kind,
we who dream
of better seasons
of better climes
even when the winds
kick in,
the strong one
to muzzle us into
not believing the gift
the numbers offer,
the five numbers
to make us hope again,
the mega number
to make us see
the promise
of possibilities
like the way
the oldest
of the three
men imagining
the winnings seeing
houses and cars
for the two younger ones
dreaming of a grand
vacation
for them three
to rest
the tired bones,
tired from carrying
all the burdens
of the memory of loss
and wanting
for something more
to keep hanging on
in life as in love.
we do it the quick pick
way, make it
a lump sum
all the time
to share
the taxes with
those who had hoped
with you
a long time ago,
those who divined
the stars
and from there
see the light
of moonshadows
some vision perhaps,
some sense of sameness
in the game we play
during the storm seasons
of our wild wild dreams
in this city
and country
we have come to to find
self and sorrow
money and magic
destiny and desire.
so we play with
the numbers,
ala pot luck.
we put in all
our last dollars,
put them together
in prayer
and in this night
of our abandoned
imaginings,
we see numbers
determining
the reign
of kings,
of thieves,
of cheats,
and kindness.
A.S. Agcaoili
Torrance, CA
Oct 24, 2005
it is the game
we play
to temp fate,
the good
kind,
we who dream
of better seasons
of better climes
even when the winds
kick in,
the strong one
to muzzle us into
not believing the gift
the numbers offer,
the five numbers
to make us hope again,
the mega number
to make us see
the promise
of possibilities
like the way
the oldest
of the three
men imagining
the winnings seeing
houses and cars
for the two younger ones
dreaming of a grand
vacation
for them three
to rest
the tired bones,
tired from carrying
all the burdens
of the memory of loss
and wanting
for something more
to keep hanging on
in life as in love.
we do it the quick pick
way, make it
a lump sum
all the time
to share
the taxes with
those who had hoped
with you
a long time ago,
those who divined
the stars
and from there
see the light
of moonshadows
some vision perhaps,
some sense of sameness
in the game we play
during the storm seasons
of our wild wild dreams
in this city
and country
we have come to to find
self and sorrow
money and magic
destiny and desire.
so we play with
the numbers,
ala pot luck.
we put in all
our last dollars,
put them together
in prayer
and in this night
of our abandoned
imaginings,
we see numbers
determining
the reign
of kings,
of thieves,
of cheats,
and kindness.
A.S. Agcaoili
Torrance, CA
Oct 24, 2005
Prinsesang Dalisay
(Para kay Nasudi Anchin, prinsesang tunay, Okt. 21, 2005)
Prinsesang dalisay
Ikaw ngayon,
Sa hapon ng Marikina
Ng ating panaginip.
Sa karetela ng kaharian
Ng naglalayag
Na isip sa San Miguel,
Ikaw ay maglalakbay din
Sa mga matyag at paggiliw
Ng taumbayan, ina, kapatid,
Daniw at awit na
Sasaksi sa koronang angkin,
Ikaw na exilong anak,
Estranghero sa yakap
Ng amang nangangarap
Ng kaharian ng sapat:
Sapat na kanin
Sapat na ulam
Sapat na gatas
Sapat na paggiliw
Paglalambing
Pagsusumbong sanhi ng sugat
Paghingi ng pera na pambili
Ng matamis na itatapat
Sa pait ng alaala
Ng amang umalis
Upang hanapin ang damit
Ng prinsesa
Sa mga taludtod
Ng mala-amerikanong awit.
Dito sa layo,
Sa dayuhan ng ating mga bisig,
Ikaw ay yayapusin
Ng mahigpit na mahigpit
Habang ang karetalang lulan
Ay naglalakbay
Sa mga pamagat
Ng ating mumunting
Pag-ibig.
Pakamamahalin, prinsesang dalisay,
Ang koronang angkin.
Pakamamahalin, prinsesang dalisay,
Ang kaharian
Ng mga kagampan
Ng ating nais
Dito sa dayo
Diyan sa tahanan
Ng ating sintang
Pag-ibig.
Aurelio S. Agcaoili
Carson, CA
Okt 21/05
Prinsesang dalisay
Ikaw ngayon,
Sa hapon ng Marikina
Ng ating panaginip.
Sa karetela ng kaharian
Ng naglalayag
Na isip sa San Miguel,
Ikaw ay maglalakbay din
Sa mga matyag at paggiliw
Ng taumbayan, ina, kapatid,
Daniw at awit na
Sasaksi sa koronang angkin,
Ikaw na exilong anak,
Estranghero sa yakap
Ng amang nangangarap
Ng kaharian ng sapat:
Sapat na kanin
Sapat na ulam
Sapat na gatas
Sapat na paggiliw
Paglalambing
Pagsusumbong sanhi ng sugat
Paghingi ng pera na pambili
Ng matamis na itatapat
Sa pait ng alaala
Ng amang umalis
Upang hanapin ang damit
Ng prinsesa
Sa mga taludtod
Ng mala-amerikanong awit.
Dito sa layo,
Sa dayuhan ng ating mga bisig,
Ikaw ay yayapusin
Ng mahigpit na mahigpit
Habang ang karetalang lulan
Ay naglalakbay
Sa mga pamagat
Ng ating mumunting
Pag-ibig.
Pakamamahalin, prinsesang dalisay,
Ang koronang angkin.
Pakamamahalin, prinsesang dalisay,
Ang kaharian
Ng mga kagampan
Ng ating nais
Dito sa dayo
Diyan sa tahanan
Ng ating sintang
Pag-ibig.
Aurelio S. Agcaoili
Carson, CA
Okt 21/05
THE PROMISE OF POSSIBILITIES
The plot is getting thicker in the drama we call Philippine patronage politics.
Of late, we have the hosing down of protesters peacefully gathering at the Mendiola, on the murky canal that leads to and from the Palace and the Pasig. We have a powerful metaphor here, this dirt that has encapsulated what has become of public administration in these parts since the dictatorship.
Everywhere, we see writings on the wall, some challenging the vast promise of possibilities for the country many migrants and exiles and immigrants in other lands have left behind, some for good.
We can only cry in anguish now.
One reason for this sorrow, a Gethsemane of some sort for many of us, is this newest challenge to our democratic rights.
The administrators of our public lives call this the preemptive calibrated response.
The dissenters call this the beginning of an end to a repressive regime—or one that is trying to pass itself off as a benign one by playing a cheap pandanggo with oppositionists.
In many ways, we see that the Philippine presidency has been held hostage by many ugly political realities—and by oppositionists with evil intents. This is not to say that some of those who are propping up the Philippine presidency may also be held responsible for what has come of us as a people, with many of those ranting for the President Gloria Arroyo to hold on to power motivated by self-serving interests.
But to put in context dissent and opposition, we have the fates of millions to reckon with.
They are the poor, the underprivileged, the lowly factory workers and the equally lowly farmers.
They are those who live in squatter colonies and slums, the forgotten, the class that is invisible to the power holders excepts when politicos announce the public relations-oriented promises of liberation and progress and other big words.
The fact that the middle class has been wiped out—that what we have is a great divide between those who can afford to go to the rallies and protests and demonstrations and yet can go home to a hearty meal, a comfortable home, and some servants to pamper their whims and caprices and those who have only their wild and rich imagination to help them go through the sad and long night in these parts—is not something that is comic any longer.
Perhaps the landed elites, the political elites, the cultural elites, the religious elites, and the economic elites heading the peaceful rallies need some soul-searching too.
At the end of the rally, the habited religious have their cozy convents and fully stocked food cabinets to go back to. Now, they should at least go back to the meaning of poverty as defined by the Gospels they have vowed to follow.
At the end of the rally, the poor have their dreams of good food and bountiful harvests and a Philippines that will be just and fair and democratic for their children.
Here, we see the vast promise of possibilities greatly divided as well.
There is one vast promise of possibilities for the elites of all kinds.
There is one vast promise of possibilities for the poor and the deprived.
One is east—and the other is west. The Philippine presidency’s job is to make these vast promises of possibilities meet, rallies or no rallies, peaceful protests or no peaceful protests.
The key here is a preemptive calibrated response to meet the challenge of assuring social justice to the least advantaged.
This is the only true—the only historically justifiable—preemptive calibrated response and not the hosing down of protesters, some of them religious who cannot distinguish their vow of poverty from the poverty of the genuinely impoverished.
Published, INQ, V1N16 Oct 2005
Of late, we have the hosing down of protesters peacefully gathering at the Mendiola, on the murky canal that leads to and from the Palace and the Pasig. We have a powerful metaphor here, this dirt that has encapsulated what has become of public administration in these parts since the dictatorship.
Everywhere, we see writings on the wall, some challenging the vast promise of possibilities for the country many migrants and exiles and immigrants in other lands have left behind, some for good.
We can only cry in anguish now.
One reason for this sorrow, a Gethsemane of some sort for many of us, is this newest challenge to our democratic rights.
The administrators of our public lives call this the preemptive calibrated response.
The dissenters call this the beginning of an end to a repressive regime—or one that is trying to pass itself off as a benign one by playing a cheap pandanggo with oppositionists.
In many ways, we see that the Philippine presidency has been held hostage by many ugly political realities—and by oppositionists with evil intents. This is not to say that some of those who are propping up the Philippine presidency may also be held responsible for what has come of us as a people, with many of those ranting for the President Gloria Arroyo to hold on to power motivated by self-serving interests.
But to put in context dissent and opposition, we have the fates of millions to reckon with.
They are the poor, the underprivileged, the lowly factory workers and the equally lowly farmers.
They are those who live in squatter colonies and slums, the forgotten, the class that is invisible to the power holders excepts when politicos announce the public relations-oriented promises of liberation and progress and other big words.
The fact that the middle class has been wiped out—that what we have is a great divide between those who can afford to go to the rallies and protests and demonstrations and yet can go home to a hearty meal, a comfortable home, and some servants to pamper their whims and caprices and those who have only their wild and rich imagination to help them go through the sad and long night in these parts—is not something that is comic any longer.
Perhaps the landed elites, the political elites, the cultural elites, the religious elites, and the economic elites heading the peaceful rallies need some soul-searching too.
At the end of the rally, the habited religious have their cozy convents and fully stocked food cabinets to go back to. Now, they should at least go back to the meaning of poverty as defined by the Gospels they have vowed to follow.
At the end of the rally, the poor have their dreams of good food and bountiful harvests and a Philippines that will be just and fair and democratic for their children.
Here, we see the vast promise of possibilities greatly divided as well.
There is one vast promise of possibilities for the elites of all kinds.
There is one vast promise of possibilities for the poor and the deprived.
One is east—and the other is west. The Philippine presidency’s job is to make these vast promises of possibilities meet, rallies or no rallies, peaceful protests or no peaceful protests.
The key here is a preemptive calibrated response to meet the challenge of assuring social justice to the least advantaged.
This is the only true—the only historically justifiable—preemptive calibrated response and not the hosing down of protesters, some of them religious who cannot distinguish their vow of poverty from the poverty of the genuinely impoverished.
Published, INQ, V1N16 Oct 2005
Patronage Politics—and the Politics of the Future
There is no letup in the way President Gloria Macapagal Arroyo is being flagged.
The flagging comes from many sides now—from many points within the political spectrum, from the extreme left to the extreme right.
Even those who represent the center have banded to join forces with religious leaders and other groups to test the moral authority of Arroyo to lead.
The Mendiola hosing down of personalities who joined the prayer rally that began in Plaza Miranda and should have ended at the San Sebastian Church is not something that is coming in easy now for Arroyo.
The political blackmailing has begun and some bishops of the Catholic Church, in tandem with a running priest that even had, in the past, performed some sort of exorcism at the House of Representatives for its shock value, have called the hosing down a tyrannical act.
The test begins for how much promise the preemptive calibrated response can afford to give in permitting citizens—mostly personalities—to keep on staging prayer rallies, demonstrations, and other means of “peaceful” assemblies.
Some of these personalities, of course, have ulterior motives other than giving voice to the voiceless, giving power to the powerless, giving food to the hungry, giving clothes to the naked.
Many of these are the moneyed and even if the country will go hang they will still have the means to run away, run from where the heat is, run to the colder climates in other lands, and from there restage other peaceful assemblies. They can even lobby other governments.
Many of these are the propertied and if we go by the morals of ownership and the long history of oppression in the country, we can say that their claim to moral ascendancy is as flawed as the embattled Arroyo presidency.
We have seen them all—these scenes and spectacles.
We have read them before—these social scripts.
We have encountered them all—these dead ends that go with the absence of legitimacy in ruling over an unruly people and/or the dispossessed and that same absence of legitimacy on the part of those who are claiming to have more moral ascendancy.
The big trouble with the Arroyo presidency is that ab initio it is a regime plagued with the politics of patronage.
This politics of patronage is not Arroyo’s making but is her inheritance—and the Malacanang has become a house of inheritance that makes it sure that anyone who resides in there will be afflicted with the disease.
There is something sinister in this—and this requires the kind of exorcism that the running priest cannot do.
The problem is not a problem of metaphysical evils that some religious devotees are imagining. If it were, then the water-made-holy could have driven away the evils that lurk there, in the nooks of the palace, in the corridors leading to where Erap used to have his regular midnight Cabinet sessions where the fates of the 85 million people were being decided.
The problem is the intricate web of social relationships that go with political survival.
The problem is the presidency held hostage by interest groups other than the interest of the dispossessed, the deprived, the less privileged—those interests that rightly have been identified by the radical groups as the cause of this social malady and misery.
The problem is the presidency being slow to act because the stepping on delicate ground might rock the slow movement of reason to this social justice that we have long been dreaming of as a people.
The problem with the politics of patronage is that the leader is held hostage by whoever holds the real power and thus his responsibility to put together and reorganize the social institutions that guarantee the most benefit to the least advantaged takes a backseat, if not a beating.
There is a bad calculus in the politics of patronage—and that calculus is dependent on how a leader is able to strike a balance between the demands of the elite class of the powerful and the underclass of the least advantaged.
We cannot just dismiss the elite class of the powerful.
This class holds the coffers—and they can hold hostage the coffers.
This class can determine the price of rice and gasoline—and they can determine the cost of living as well as the cost of death.
This class can determine the images of social life to be consumed by the public, the international community included.
This class can make and unmake the presidency—or any leadership or regime for that matter.
This class can make the plot thicken—the plot to unseat a president for reasons that are known only to them.
Patronage politics—the kind in which the presidency has been held hostage for a long time—is a delicate dance of balancing power and distributing benefits that go with the power to rule.
The leader is not able to strike this balance and he is history.
There is hardly any redemption in this kind of politics.
There is hardly any future.
It is plain past frozen in time—and the past remains a fossil of how best to create the best feudal and medieval society of slaves, the dispossessed, the underprivileged.
It is the illogic of the status quo that cannot afford to see other perspectives for fear that they will see themselves as actors of the social injustices that have propped up the reign of elite class of patrons and their clientele.
It is the illogic of claiming a democratic life for all the people to believe and yet continuing to guarantee the rule of oligarchs and bestowing upon them the access to the economic resources of the country.
The only way for a presidency to redeem itself from this blackmailing and hijacking and hostage-taking is to be true to the people—to assure the people that leadership is for the least advantaged, first and foremost, and not for the blackmailers, the highjackers, and the hostage-takers.
This is going to take the presidency a bold move towards freedom—and not only the Arroyo presidency—but all presidencies that will come after her.
History is one unruly master and demands only what is true and just.
Perhaps there is a way out for the Arroyo presidency. The dilemma is not reduced to an either/or but to a choice between boldness and its lack.
What the Arroyo should do is to begin from here—to begin to draw up a politics of the future that is not held hostage to the narrow interests of the boisterous and the powerful.
Published, INQ, V1N17, Oct 2005
The flagging comes from many sides now—from many points within the political spectrum, from the extreme left to the extreme right.
Even those who represent the center have banded to join forces with religious leaders and other groups to test the moral authority of Arroyo to lead.
The Mendiola hosing down of personalities who joined the prayer rally that began in Plaza Miranda and should have ended at the San Sebastian Church is not something that is coming in easy now for Arroyo.
The political blackmailing has begun and some bishops of the Catholic Church, in tandem with a running priest that even had, in the past, performed some sort of exorcism at the House of Representatives for its shock value, have called the hosing down a tyrannical act.
The test begins for how much promise the preemptive calibrated response can afford to give in permitting citizens—mostly personalities—to keep on staging prayer rallies, demonstrations, and other means of “peaceful” assemblies.
Some of these personalities, of course, have ulterior motives other than giving voice to the voiceless, giving power to the powerless, giving food to the hungry, giving clothes to the naked.
Many of these are the moneyed and even if the country will go hang they will still have the means to run away, run from where the heat is, run to the colder climates in other lands, and from there restage other peaceful assemblies. They can even lobby other governments.
Many of these are the propertied and if we go by the morals of ownership and the long history of oppression in the country, we can say that their claim to moral ascendancy is as flawed as the embattled Arroyo presidency.
We have seen them all—these scenes and spectacles.
We have read them before—these social scripts.
We have encountered them all—these dead ends that go with the absence of legitimacy in ruling over an unruly people and/or the dispossessed and that same absence of legitimacy on the part of those who are claiming to have more moral ascendancy.
The big trouble with the Arroyo presidency is that ab initio it is a regime plagued with the politics of patronage.
This politics of patronage is not Arroyo’s making but is her inheritance—and the Malacanang has become a house of inheritance that makes it sure that anyone who resides in there will be afflicted with the disease.
There is something sinister in this—and this requires the kind of exorcism that the running priest cannot do.
The problem is not a problem of metaphysical evils that some religious devotees are imagining. If it were, then the water-made-holy could have driven away the evils that lurk there, in the nooks of the palace, in the corridors leading to where Erap used to have his regular midnight Cabinet sessions where the fates of the 85 million people were being decided.
The problem is the intricate web of social relationships that go with political survival.
The problem is the presidency held hostage by interest groups other than the interest of the dispossessed, the deprived, the less privileged—those interests that rightly have been identified by the radical groups as the cause of this social malady and misery.
The problem is the presidency being slow to act because the stepping on delicate ground might rock the slow movement of reason to this social justice that we have long been dreaming of as a people.
The problem with the politics of patronage is that the leader is held hostage by whoever holds the real power and thus his responsibility to put together and reorganize the social institutions that guarantee the most benefit to the least advantaged takes a backseat, if not a beating.
There is a bad calculus in the politics of patronage—and that calculus is dependent on how a leader is able to strike a balance between the demands of the elite class of the powerful and the underclass of the least advantaged.
We cannot just dismiss the elite class of the powerful.
This class holds the coffers—and they can hold hostage the coffers.
This class can determine the price of rice and gasoline—and they can determine the cost of living as well as the cost of death.
This class can determine the images of social life to be consumed by the public, the international community included.
This class can make and unmake the presidency—or any leadership or regime for that matter.
This class can make the plot thicken—the plot to unseat a president for reasons that are known only to them.
Patronage politics—the kind in which the presidency has been held hostage for a long time—is a delicate dance of balancing power and distributing benefits that go with the power to rule.
The leader is not able to strike this balance and he is history.
There is hardly any redemption in this kind of politics.
There is hardly any future.
It is plain past frozen in time—and the past remains a fossil of how best to create the best feudal and medieval society of slaves, the dispossessed, the underprivileged.
It is the illogic of the status quo that cannot afford to see other perspectives for fear that they will see themselves as actors of the social injustices that have propped up the reign of elite class of patrons and their clientele.
It is the illogic of claiming a democratic life for all the people to believe and yet continuing to guarantee the rule of oligarchs and bestowing upon them the access to the economic resources of the country.
The only way for a presidency to redeem itself from this blackmailing and hijacking and hostage-taking is to be true to the people—to assure the people that leadership is for the least advantaged, first and foremost, and not for the blackmailers, the highjackers, and the hostage-takers.
This is going to take the presidency a bold move towards freedom—and not only the Arroyo presidency—but all presidencies that will come after her.
History is one unruly master and demands only what is true and just.
Perhaps there is a way out for the Arroyo presidency. The dilemma is not reduced to an either/or but to a choice between boldness and its lack.
What the Arroyo should do is to begin from here—to begin to draw up a politics of the future that is not held hostage to the narrow interests of the boisterous and the powerful.
Published, INQ, V1N17, Oct 2005
WAYAWAYA-Kabanata 17
WAYAWAYA-Kabanata 17
Wayawaya. Kalayaan. Kuwento ng limang henerasyon ng isang pamilya na testigo sa kasaysayan.
Simula kay Ina Wayawaya noong huling bahagi ng ika-19 na siglo hanggang kay Wayawaya sa kasalukuyan, ang kuwento ng rebolusyon ay nananatiling di tapos na dula ng buhay ng mga Filipino.
Mailap ang katubusang pangako nito. Laging lumalampas sa palad ng mga nangangarap ang kalayaan para sa inangbayan—ang buong-buong wayawaya para sa sambayanan.
Isasadula ng nobelang Wayawaya ang masalimuot na kuwento ng mga kababaihan sa pamilya Agtarap na nag-alay ng sarili para sa higit na malaking sanhi—ang wayawaya na nakabatay sa panlipunang katarungan.
Magsisimula ang kuwento sa kasalukuyan—sa People Power II—at magtatapos din sa kasalukuyan. Subalit pumapaloob ang kuwento sa iba’t ibang pook at panahon ng mga pangyayaring kinakasangkutan ng limang Wayawaya. Ang pagsasaksi ay sa kanilang puntodebista.
Limang Wayawaya ng limang henerasyon ng mga Agtarap—silang mga malay at mulat na tauhan sa di natatapos na kasaysayan ng pakikipagtunggali para sa pagkapantay-pantay, para sa kaunlaran, para sa kapayapaan.
Limang Wayawaya—limang pangarap. Limang Wayawaya—limang kuwento ng pakikibaka. Ng kaligtasan para sa sarili. Ng kaligtasan kasama ang kapwa.
Ito ang nilalaman ng nobelang inumpisahan ni Padre Ili bago siya pinaslang ng mga kaawaya:
Bago ideklara ng Pangulo ang batas militar, bago pumailalim ang bansa sa rehimen ng takot at pangamba, pinulong niya muna ang labindalawang alagad: maraming heneral na may kanya-kanyang poder na pinuprotektahan, ilang sibilyan, ilang abuyot na kapag sinabing tumalon sa isang tore ay tatalon, magpapakamatay sa ngalan ng Pangulong panginoon. Ibig sabihin, mga tuta ang lahat, ang mga heneral man o ang mga sibilyang oportunista rin sa kapangyarihan at sa kaginhawahan sa pera bilang resulta ng pagmamaang-maangan. Sa araw na iyon na idineklara ng Pangulo ang batas militar, binigyan niya isa-isa ng Rolex ang mga kapanalig sa pagbubuo ng palsong kasaysayan, isang uri ng mamahaling relo na ang katumbas, sa panahong iyon, ay mga dalawampung barung-barong ng mga dinuduhaging mamamayan.
Sa panahon ng hikahos, dito nasusubukan ang pagkatao.
Sa panahong ganito natin nakikilatis ang may katapatan.
Sa panahong ganito natin nakikita ang meron prinsipyong pinanghahawakan at pinaniniwalaan.
Sa panahong ito natin nakikita kung sino ang meron pagpapahalaga sa pagkatao.
Sa panahon din ito natin nakikita ang mga taksil, lumalantad upang maging multo sa ating pang-araw-araw na buhay.
Tulad ng isang mamamahayag na disinsana’y may angking pangako ng katubusan.
Isa siya sa sandosenang Rolex, ang bansag ng mga kakilala sa grupong iyon na pinagpala ng Pangulo sapagkat sila ang nanumpa ng katapatan hindi sa bayan kundi sa kanya, naglaslas ng pulso, nagpatulo ng itim na dugo, at doon, doon sa kopita ng kahunghangan, sa kopita ng mga dispalinghadong pag-iisip tungkol sa sambayanan, doon nila lilikumin lahat ng kanilang mga maiitim na balakin na ihinalo sa kanilang maitim na dugo, at pagkatapos ay isa-isa silang iinom mula sa iisang kopita ng pagsusulong sa pagtatatag ng bagong lipunan para sa kanilang mga sarili at kaibigan at kakilala.
Sa kanya ang mukha sa telebisyon, siya na tagapag-anunsiyo ng kaluwalhatian ng darating na pulahang umaga para sa bagong lipunan. Isa siyang mamamahayag na nagkamali sa pagtugon sa panawagan na maglingkod sa bayang maliit sa palasyo ng Malakanyang.
Sa umagang iyon ng batas military, paulit-ulit ang kanyang kalkuladong pananalita at sa kanyang mga bibig nanggagaling ang inuulit-ulit na kasinungalingan na sa bandang huli, sanhi ng pagkabugbog ng utak ng mga mamamayan, ay hinayaan na lang maniwala ang kanilang mga isip na may bagong bukas nga ang bagong lipunang nililikha ng mga kampon ng batas militar tulad ng mga sundalo na natuto sa sining ng tortyur.
Matututo ang Bannuar sa maraming kapalaluan na magaganap pagkatapos ng deklarasyon na kailangan ng bayan ang isang matinong pinuno, magaling na pinuno, isang pinunong nakakakilala sa kung ano ang kailangan ng bayan, ng tao, ng kaunlaran.
Matututo ang Bannuar na hanapin ang kanyang boses.
Matututo ang Bannuar na hanapin ang mga sagot sa katanungan sa mga masang gising.
Higit sa lahat, matututo ang Bannuar na magtanong, muli at muli, ng mga tanong na mahirap sagutin sapagkat hindi tapat ang Pangulo sa pagharap ng mga usapin sa bayan.
Isa-isa na ngayon kinukulong ang mga artista, mga manunulat, mga propesor.
Sa unibersidad ng estado, merong isang takot na dumikit sa mga pader, sa mga poste, sa mga bulwagan, sa mga pahina ng mga libro, sa mga salitang ginagamit ng mga intelektuwal upang maintindihan ang bagong dagok na ito sa sambayanan.
Naimpiltreyt nang matagal ang unibersidad. Maski sa hanay ng mga guro, meron sa kanilang espiya ng mga kaaway.
Tulad ng mga nagkukuwaring estudyante—mga nakaenrol sa mga kursong kinukuha ng mga lider ng mga mag-aaral upang lalo nilang matiktikan ang kaaway ng batas militar, ang ilang propesor din ay nakikinabang sa ganitong kaayusan.
Sa isang banda ay mga maka-kanan, purong-puro, kakampi ng poder, ng rehimen, ng mga sundalo, ng establisyimento, ng ilang puwersa ng di nag-iisip na simbahan.
Sa isang banda ay mga maka-kaliwa, humihingi ng panlipunang katarungan.
Sa unang sigwa, nagbarikada ang mga nagsisiprotesta.
Nabuo ang kauna-unahang komyun sa unibersidad at doon, doon sa harap ng aklatan, doon sila nagkuta, doon nila dinala ang mga silya at pisara at pakikiisa sa bayan, doon nag-analisa, doon nag-aral, doon hinamon ang kakayahan ng magaling na Pangulo.
At sinugod sila ng mga militar, binatuta, kinanyon ng tubig na may kulay para madaling makita kung sino ang kasama sa protesta.
Ang ilang kabataan ay sumuko sa karahasan, sumailalim sa interogasyon, kumanta, nagsitsit kung sino ang may pakana sa mga pulang sulat sa pader kahit sa katunayan ay wala rin silang alam, hindi alam kung sino ang pinagpipitaganang pinuno ng pakikipaglaban.
Pinaupo sa bloke ng yelo at sinabihang walang silbi.
Kinuryente ang mga bayag at sinabihang walang silbi.
Minura ang pagkatao at sinabihang walang silbi.
Nilapastanganan ang pagkasino at sinabihang walang silbi.
Tangina,. pati si Brother Camillo.
Pati si Brother Isaac.
Pati si Padre Ismael.
Silang lahat sa kilusang humihingi ng totoong kalayaan.
Silang lahat ay dumaan sa karahasan, pinahirapan.
Ngayon ay bangkay na si Brother Camillo, siya na unang namulat sa karahasan ng simbahan sa kanyang mga manggagawa.
Ngayon ay wala na sa ulirat si Brother Isaac, siya na pinakahuling sumali sa mapagpalayang samahan.
Ngayon ay nawawala si Padre Ismael. Dinukot kamakailan ng mga ahente ng rehimen, piniringan, isinakay sa itim na sasakyan at inilayo sa kung saan.
Maraming saksi, maraming nakasaksi.
Kahit sa katanghaliang tapat, marahas na ang karahasan.
Ipinapakita na ng kaaway ang kanyang kakayahan pasukuin ang mga mamamayan.
Wala na silang takot.
Wala na silang agam-agam na masasaksihan ng marami ang kanilang mala-demonyong paraan.
Tangina nilang lahat!
Magunaw sana ang mundo at kasama silang magunaw!
Agbirri koma ti daga ket alun-onenna amin ida!
Poon, tila ito na ang katapusan ng lahat.
Pagod na kami, Poon.
Pagod na kami, Poon na Makapangyarihan sa Lahat.
Iligtas mo kami.
Ilayo kami sa kapahamakan.
Tangina nilang lahat, Poon na Makapangyarihan sa Lahat.
Iligtas mo kamis a karimlang ito, Poon.
Tangina nilang lahat na sanhi ng kadilimang ito.
Wala na kaming makakain, Poon ng Mabuting Buhay.
Tangina nilang lahat na ganid.
Wala na kaming galang sa sarili, Poon ng Pagmamahal.
Tangina nilang lahat na walang pagmamahal sa kapwa.
Wala na kaming pagpapahalaga sa katotohanan, Poon ng Totoo.
Tangina nilang lahat na sinungaling.
Bukas, bukas, bukas ililibing sina Brother Camillo at Brother Isaac.
Winasak nila ang kanilang mga mukha.
Binutasan nila kung nasaan ang kanilang mga puso.
Binutasan nila kung nasaan ang kanilang mga mata.
At ang kanilang mga kaliwang tainga, pinutol.
Sabi ng mga saksi, alaala daw ng kumander ng mga militar na nagsagawa ng pagpaslang.
Nag-iipon daw ng kumander ng mga tainga, nakalagay ang mga ito sa garapon pagkatapos patuyuin sa matapang na darang ng araw.
Magiging dakila ang kumander na ito sa mga kudeta, sa pagpasuko sa rehimen ng Unang Babaeng Pangulo ng Bansa.
Nakikita ko ang mga ito sa aking puso, sa aking isip, sa mata ng aking personal na kasaysayan.
Maggagalak ang taumbayan sa pangyayaring ito.
Pero hindi magtatagal ang kagalakang ito.
Mauuwi ito sa kabulastugan.
Mauuwi sa panibagong kalungkutan.
Mauuwi ang lahat sa wala.
At muling magsisimula ang bansa sa wala.
Bukas, bukas, sasama na ako sa mga mulat na masa
Published, INQ, V1N17 Okt 2005
Wayawaya. Kalayaan. Kuwento ng limang henerasyon ng isang pamilya na testigo sa kasaysayan.
Simula kay Ina Wayawaya noong huling bahagi ng ika-19 na siglo hanggang kay Wayawaya sa kasalukuyan, ang kuwento ng rebolusyon ay nananatiling di tapos na dula ng buhay ng mga Filipino.
Mailap ang katubusang pangako nito. Laging lumalampas sa palad ng mga nangangarap ang kalayaan para sa inangbayan—ang buong-buong wayawaya para sa sambayanan.
Isasadula ng nobelang Wayawaya ang masalimuot na kuwento ng mga kababaihan sa pamilya Agtarap na nag-alay ng sarili para sa higit na malaking sanhi—ang wayawaya na nakabatay sa panlipunang katarungan.
Magsisimula ang kuwento sa kasalukuyan—sa People Power II—at magtatapos din sa kasalukuyan. Subalit pumapaloob ang kuwento sa iba’t ibang pook at panahon ng mga pangyayaring kinakasangkutan ng limang Wayawaya. Ang pagsasaksi ay sa kanilang puntodebista.
Limang Wayawaya ng limang henerasyon ng mga Agtarap—silang mga malay at mulat na tauhan sa di natatapos na kasaysayan ng pakikipagtunggali para sa pagkapantay-pantay, para sa kaunlaran, para sa kapayapaan.
Limang Wayawaya—limang pangarap. Limang Wayawaya—limang kuwento ng pakikibaka. Ng kaligtasan para sa sarili. Ng kaligtasan kasama ang kapwa.
Ito ang nilalaman ng nobelang inumpisahan ni Padre Ili bago siya pinaslang ng mga kaawaya:
Bago ideklara ng Pangulo ang batas militar, bago pumailalim ang bansa sa rehimen ng takot at pangamba, pinulong niya muna ang labindalawang alagad: maraming heneral na may kanya-kanyang poder na pinuprotektahan, ilang sibilyan, ilang abuyot na kapag sinabing tumalon sa isang tore ay tatalon, magpapakamatay sa ngalan ng Pangulong panginoon. Ibig sabihin, mga tuta ang lahat, ang mga heneral man o ang mga sibilyang oportunista rin sa kapangyarihan at sa kaginhawahan sa pera bilang resulta ng pagmamaang-maangan. Sa araw na iyon na idineklara ng Pangulo ang batas militar, binigyan niya isa-isa ng Rolex ang mga kapanalig sa pagbubuo ng palsong kasaysayan, isang uri ng mamahaling relo na ang katumbas, sa panahong iyon, ay mga dalawampung barung-barong ng mga dinuduhaging mamamayan.
Sa panahon ng hikahos, dito nasusubukan ang pagkatao.
Sa panahong ganito natin nakikilatis ang may katapatan.
Sa panahong ganito natin nakikita ang meron prinsipyong pinanghahawakan at pinaniniwalaan.
Sa panahong ito natin nakikita kung sino ang meron pagpapahalaga sa pagkatao.
Sa panahon din ito natin nakikita ang mga taksil, lumalantad upang maging multo sa ating pang-araw-araw na buhay.
Tulad ng isang mamamahayag na disinsana’y may angking pangako ng katubusan.
Isa siya sa sandosenang Rolex, ang bansag ng mga kakilala sa grupong iyon na pinagpala ng Pangulo sapagkat sila ang nanumpa ng katapatan hindi sa bayan kundi sa kanya, naglaslas ng pulso, nagpatulo ng itim na dugo, at doon, doon sa kopita ng kahunghangan, sa kopita ng mga dispalinghadong pag-iisip tungkol sa sambayanan, doon nila lilikumin lahat ng kanilang mga maiitim na balakin na ihinalo sa kanilang maitim na dugo, at pagkatapos ay isa-isa silang iinom mula sa iisang kopita ng pagsusulong sa pagtatatag ng bagong lipunan para sa kanilang mga sarili at kaibigan at kakilala.
Sa kanya ang mukha sa telebisyon, siya na tagapag-anunsiyo ng kaluwalhatian ng darating na pulahang umaga para sa bagong lipunan. Isa siyang mamamahayag na nagkamali sa pagtugon sa panawagan na maglingkod sa bayang maliit sa palasyo ng Malakanyang.
Sa umagang iyon ng batas military, paulit-ulit ang kanyang kalkuladong pananalita at sa kanyang mga bibig nanggagaling ang inuulit-ulit na kasinungalingan na sa bandang huli, sanhi ng pagkabugbog ng utak ng mga mamamayan, ay hinayaan na lang maniwala ang kanilang mga isip na may bagong bukas nga ang bagong lipunang nililikha ng mga kampon ng batas militar tulad ng mga sundalo na natuto sa sining ng tortyur.
Matututo ang Bannuar sa maraming kapalaluan na magaganap pagkatapos ng deklarasyon na kailangan ng bayan ang isang matinong pinuno, magaling na pinuno, isang pinunong nakakakilala sa kung ano ang kailangan ng bayan, ng tao, ng kaunlaran.
Matututo ang Bannuar na hanapin ang kanyang boses.
Matututo ang Bannuar na hanapin ang mga sagot sa katanungan sa mga masang gising.
Higit sa lahat, matututo ang Bannuar na magtanong, muli at muli, ng mga tanong na mahirap sagutin sapagkat hindi tapat ang Pangulo sa pagharap ng mga usapin sa bayan.
Isa-isa na ngayon kinukulong ang mga artista, mga manunulat, mga propesor.
Sa unibersidad ng estado, merong isang takot na dumikit sa mga pader, sa mga poste, sa mga bulwagan, sa mga pahina ng mga libro, sa mga salitang ginagamit ng mga intelektuwal upang maintindihan ang bagong dagok na ito sa sambayanan.
Naimpiltreyt nang matagal ang unibersidad. Maski sa hanay ng mga guro, meron sa kanilang espiya ng mga kaaway.
Tulad ng mga nagkukuwaring estudyante—mga nakaenrol sa mga kursong kinukuha ng mga lider ng mga mag-aaral upang lalo nilang matiktikan ang kaaway ng batas militar, ang ilang propesor din ay nakikinabang sa ganitong kaayusan.
Sa isang banda ay mga maka-kanan, purong-puro, kakampi ng poder, ng rehimen, ng mga sundalo, ng establisyimento, ng ilang puwersa ng di nag-iisip na simbahan.
Sa isang banda ay mga maka-kaliwa, humihingi ng panlipunang katarungan.
Sa unang sigwa, nagbarikada ang mga nagsisiprotesta.
Nabuo ang kauna-unahang komyun sa unibersidad at doon, doon sa harap ng aklatan, doon sila nagkuta, doon nila dinala ang mga silya at pisara at pakikiisa sa bayan, doon nag-analisa, doon nag-aral, doon hinamon ang kakayahan ng magaling na Pangulo.
At sinugod sila ng mga militar, binatuta, kinanyon ng tubig na may kulay para madaling makita kung sino ang kasama sa protesta.
Ang ilang kabataan ay sumuko sa karahasan, sumailalim sa interogasyon, kumanta, nagsitsit kung sino ang may pakana sa mga pulang sulat sa pader kahit sa katunayan ay wala rin silang alam, hindi alam kung sino ang pinagpipitaganang pinuno ng pakikipaglaban.
Pinaupo sa bloke ng yelo at sinabihang walang silbi.
Kinuryente ang mga bayag at sinabihang walang silbi.
Minura ang pagkatao at sinabihang walang silbi.
Nilapastanganan ang pagkasino at sinabihang walang silbi.
Tangina,. pati si Brother Camillo.
Pati si Brother Isaac.
Pati si Padre Ismael.
Silang lahat sa kilusang humihingi ng totoong kalayaan.
Silang lahat ay dumaan sa karahasan, pinahirapan.
Ngayon ay bangkay na si Brother Camillo, siya na unang namulat sa karahasan ng simbahan sa kanyang mga manggagawa.
Ngayon ay wala na sa ulirat si Brother Isaac, siya na pinakahuling sumali sa mapagpalayang samahan.
Ngayon ay nawawala si Padre Ismael. Dinukot kamakailan ng mga ahente ng rehimen, piniringan, isinakay sa itim na sasakyan at inilayo sa kung saan.
Maraming saksi, maraming nakasaksi.
Kahit sa katanghaliang tapat, marahas na ang karahasan.
Ipinapakita na ng kaaway ang kanyang kakayahan pasukuin ang mga mamamayan.
Wala na silang takot.
Wala na silang agam-agam na masasaksihan ng marami ang kanilang mala-demonyong paraan.
Tangina nilang lahat!
Magunaw sana ang mundo at kasama silang magunaw!
Agbirri koma ti daga ket alun-onenna amin ida!
Poon, tila ito na ang katapusan ng lahat.
Pagod na kami, Poon.
Pagod na kami, Poon na Makapangyarihan sa Lahat.
Iligtas mo kami.
Ilayo kami sa kapahamakan.
Tangina nilang lahat, Poon na Makapangyarihan sa Lahat.
Iligtas mo kamis a karimlang ito, Poon.
Tangina nilang lahat na sanhi ng kadilimang ito.
Wala na kaming makakain, Poon ng Mabuting Buhay.
Tangina nilang lahat na ganid.
Wala na kaming galang sa sarili, Poon ng Pagmamahal.
Tangina nilang lahat na walang pagmamahal sa kapwa.
Wala na kaming pagpapahalaga sa katotohanan, Poon ng Totoo.
Tangina nilang lahat na sinungaling.
Bukas, bukas, bukas ililibing sina Brother Camillo at Brother Isaac.
Winasak nila ang kanilang mga mukha.
Binutasan nila kung nasaan ang kanilang mga puso.
Binutasan nila kung nasaan ang kanilang mga mata.
At ang kanilang mga kaliwang tainga, pinutol.
Sabi ng mga saksi, alaala daw ng kumander ng mga militar na nagsagawa ng pagpaslang.
Nag-iipon daw ng kumander ng mga tainga, nakalagay ang mga ito sa garapon pagkatapos patuyuin sa matapang na darang ng araw.
Magiging dakila ang kumander na ito sa mga kudeta, sa pagpasuko sa rehimen ng Unang Babaeng Pangulo ng Bansa.
Nakikita ko ang mga ito sa aking puso, sa aking isip, sa mata ng aking personal na kasaysayan.
Maggagalak ang taumbayan sa pangyayaring ito.
Pero hindi magtatagal ang kagalakang ito.
Mauuwi ito sa kabulastugan.
Mauuwi sa panibagong kalungkutan.
Mauuwi ang lahat sa wala.
At muling magsisimula ang bansa sa wala.
Bukas, bukas, sasama na ako sa mga mulat na masa
Published, INQ, V1N17 Okt 2005
No Apay Nga Agbanag a Mannaniw ni Migrante
No apay nga agbanag a mannaniw
Ni migrante iti amin a sulinek
Ti kuadrado a lubong
Exilo a burburtia daytoy.
Adda aglemlemmeng a daniw
Iti amin a kailian
A nakasursuro nga umaddang
Nga umadayo
Iti balay dagiti estranghero
A kari ti kanam-ayan
Iti iriridep a maminsayud
No kasta a mautoyan ti isip
Iti panagbirbirok iti salakan
Ti nakasalda nga innapuy ken masida
Iti pagilian a pinanawan
Ket no dadduma,
Saanen pay a sublian.
Awanan imbag ti gapu
Kas iti pannakabangles
Ti namnamaen nga ittip
A laokan iti danum,
Piritan iti asin,
Pakuyogan koma iti kararag
Tapno makagteng
Ti diaya a regta
Ti makan kadagiti urat
Iti panunot ken iti lasag
Iti imatayo,
Datayo a nakasanggir
Iti lamiis ken leddaang
Ti agwalangwalang nga angin
Ti agwalangwalang a rabii
Ti agwalangwalang nga agsapa
Ti pannakamurmuray
Iti daraan a partaan
Kadagiti protesta ti linabag
Iti makankanion a protestador
Iti Malakaniang wenno
Iti Plaza Miranda wenno
Iti Welcome Rotunda
Ti adun a pannakidangadangtayo
Iti gawat ti pudno
Kadatayo, datayo nga agalmusar
Iti apges ti rusoktayo
Ti naisangsangayan a liday ti dulang
Ti imahen ti tig-ab ken maysa pay
Ragsak met iti panagingat.
Ammotayon
A ti dadaulo dagiti daniw
Ket mairaman
Iti di namnamaen nga arapaap
Nga adda pakabuklan
Dagiti linabag ken bersikulo
Ti pannakaisalakantayo iti pagilian
Datayo a nabayagen nga agar-araraw
Ken agkarkararag para iti rikna
Ti pannakabsog saan laeng nga itatta
No di ket iti amin a panawen
Saan laeng a para iti bagitayo
No di ket para kadagiti an-annak
A tumrarong iti baro a derrep.
Isu a dagiti migrante
Aminda ket mannaniw
Ti yaadayo ket leddaang
Ti tudo iti kalgaw
A mangbisbisibis kadagiti saotayo
Nga agbalbaliudong
Agpaspasiar kas kadagiti aldawtayo
Nga ikis-ikisantayo
Iti kalendario a kasingin
Dagiti agal-alangan a duaduatayo
A kunam la no ti sungbat
Dagiti panagkapuy ti rikna
Ket sangasiglo manen a panagur-uray
Ti baro a pannakigubat
Ti agdandaniw a pungtot
Panagunget ti pagsasaotayo
Panagbirbirok iti wayawaya
Iti nakakarsel a lagip
Iti nalabbaga a pangnamnamaan.
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Oktubre 2005
Ni migrante iti amin a sulinek
Ti kuadrado a lubong
Exilo a burburtia daytoy.
Adda aglemlemmeng a daniw
Iti amin a kailian
A nakasursuro nga umaddang
Nga umadayo
Iti balay dagiti estranghero
A kari ti kanam-ayan
Iti iriridep a maminsayud
No kasta a mautoyan ti isip
Iti panagbirbirok iti salakan
Ti nakasalda nga innapuy ken masida
Iti pagilian a pinanawan
Ket no dadduma,
Saanen pay a sublian.
Awanan imbag ti gapu
Kas iti pannakabangles
Ti namnamaen nga ittip
A laokan iti danum,
Piritan iti asin,
Pakuyogan koma iti kararag
Tapno makagteng
Ti diaya a regta
Ti makan kadagiti urat
Iti panunot ken iti lasag
Iti imatayo,
Datayo a nakasanggir
Iti lamiis ken leddaang
Ti agwalangwalang nga angin
Ti agwalangwalang a rabii
Ti agwalangwalang nga agsapa
Ti pannakamurmuray
Iti daraan a partaan
Kadagiti protesta ti linabag
Iti makankanion a protestador
Iti Malakaniang wenno
Iti Plaza Miranda wenno
Iti Welcome Rotunda
Ti adun a pannakidangadangtayo
Iti gawat ti pudno
Kadatayo, datayo nga agalmusar
Iti apges ti rusoktayo
Ti naisangsangayan a liday ti dulang
Ti imahen ti tig-ab ken maysa pay
Ragsak met iti panagingat.
Ammotayon
A ti dadaulo dagiti daniw
Ket mairaman
Iti di namnamaen nga arapaap
Nga adda pakabuklan
Dagiti linabag ken bersikulo
Ti pannakaisalakantayo iti pagilian
Datayo a nabayagen nga agar-araraw
Ken agkarkararag para iti rikna
Ti pannakabsog saan laeng nga itatta
No di ket iti amin a panawen
Saan laeng a para iti bagitayo
No di ket para kadagiti an-annak
A tumrarong iti baro a derrep.
Isu a dagiti migrante
Aminda ket mannaniw
Ti yaadayo ket leddaang
Ti tudo iti kalgaw
A mangbisbisibis kadagiti saotayo
Nga agbalbaliudong
Agpaspasiar kas kadagiti aldawtayo
Nga ikis-ikisantayo
Iti kalendario a kasingin
Dagiti agal-alangan a duaduatayo
A kunam la no ti sungbat
Dagiti panagkapuy ti rikna
Ket sangasiglo manen a panagur-uray
Ti baro a pannakigubat
Ti agdandaniw a pungtot
Panagunget ti pagsasaotayo
Panagbirbirok iti wayawaya
Iti nakakarsel a lagip
Iti nalabbaga a pangnamnamaan.
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Oktubre 2005
Kung Bakit Nagiging Makata ang Migrante
Kung bakit nagiging makata
Ang bawat migrante
Sa lahat ng sulok
Ng kuwadradong mundo
Ay isang exilong palaisipan.
May tagong tula
Sa lahat ng kababayang
Natutong humakbang papalayo
Sa balay ng mga estrangherong
Pangako ng katiwasayan
Sa pag-idlip sumandali
Kapag nahahapo ang isip
Sa paghahanap ng katubusan
Ng nakasanlang kanin at ulam
Sa bayang iniiwan
At minsan,
Hindi na na babalikan.
Ang rason ay masaklap
Tulad ng pagkapanis
Ng inaasahang tutong
Na hahaluan ng tubig,
Bubudburan ng asin,
Sasamahan sana ng dalangin
Upang makarating
Ang tangang lakas
Ng pagkain sa mga ugat
Sa isip at sa laman
Sa mga kamay natin,
Tayong nakasandig
Sa lamig at lumbay
Ng banyagang hangin
Ng banyagang gabi
Ng banyagang umaga
Ng paggising mula
Sa duguang pangitain
Sa mga protesta ng saknong
Sa kinakanyong nagsisiprotesta
Sa Malakanyang o
Sa Plaza Miranda o
Sa Welcome Rotunda
Ng ating marami-raming paghihimagsik
Sa paghihikahos sa katotohan
Sa atin, tayong nag-aalmusal
Ng hapdi ng sikmura
Ng kakaibang lungkot sa dulang
Ng hiraya ng dighay at isa pa
Galak din sa pagtitinga.
Alam na natin
Na ang pamagat
Ng ating mga tula
Ay may kinalaman
Sa walang maaasahang panaginip
Na merong kagampan
Sa taludtod at bersikulo
Ng ating kaligtasan sa kailihan
Tayo na matagal nang nagsusumamo
At nagdadasal para sa pakiramdam
Ng kabusugan hindi lang ngayon
Kundi sa lahat ng panahon
Hindi para sa ating mga sarili
Kundi para sa mga supling
Na malilikha sa ating
Mga baong panaginip.
Kaya nga ang mga migrante
Ay pawang mga makata
Ng paglayo at lungkot
Ng ulan sa tag-araw
Na dumidilig sa ating
Mga salitang nagliliwaliw
Naglalakbay tulad ng ating
Mga araw na ating iniikisan
Sa kalendaryong kakambal
Ng ating alanganing agam-agam
Na para bang ang tugon
Ng mga siphayo
Ay sansiglo na namang paghihintay
Ng bagong pag-aklas
Ng nagtutulang panibugho
Pagngangalit ng ating wika
Paghahanap ng paglaya
Sa ating nakakakulong
Na alaala sa pulahang pag-asa.
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Okt 15, 2005
Ang bawat migrante
Sa lahat ng sulok
Ng kuwadradong mundo
Ay isang exilong palaisipan.
May tagong tula
Sa lahat ng kababayang
Natutong humakbang papalayo
Sa balay ng mga estrangherong
Pangako ng katiwasayan
Sa pag-idlip sumandali
Kapag nahahapo ang isip
Sa paghahanap ng katubusan
Ng nakasanlang kanin at ulam
Sa bayang iniiwan
At minsan,
Hindi na na babalikan.
Ang rason ay masaklap
Tulad ng pagkapanis
Ng inaasahang tutong
Na hahaluan ng tubig,
Bubudburan ng asin,
Sasamahan sana ng dalangin
Upang makarating
Ang tangang lakas
Ng pagkain sa mga ugat
Sa isip at sa laman
Sa mga kamay natin,
Tayong nakasandig
Sa lamig at lumbay
Ng banyagang hangin
Ng banyagang gabi
Ng banyagang umaga
Ng paggising mula
Sa duguang pangitain
Sa mga protesta ng saknong
Sa kinakanyong nagsisiprotesta
Sa Malakanyang o
Sa Plaza Miranda o
Sa Welcome Rotunda
Ng ating marami-raming paghihimagsik
Sa paghihikahos sa katotohan
Sa atin, tayong nag-aalmusal
Ng hapdi ng sikmura
Ng kakaibang lungkot sa dulang
Ng hiraya ng dighay at isa pa
Galak din sa pagtitinga.
Alam na natin
Na ang pamagat
Ng ating mga tula
Ay may kinalaman
Sa walang maaasahang panaginip
Na merong kagampan
Sa taludtod at bersikulo
Ng ating kaligtasan sa kailihan
Tayo na matagal nang nagsusumamo
At nagdadasal para sa pakiramdam
Ng kabusugan hindi lang ngayon
Kundi sa lahat ng panahon
Hindi para sa ating mga sarili
Kundi para sa mga supling
Na malilikha sa ating
Mga baong panaginip.
Kaya nga ang mga migrante
Ay pawang mga makata
Ng paglayo at lungkot
Ng ulan sa tag-araw
Na dumidilig sa ating
Mga salitang nagliliwaliw
Naglalakbay tulad ng ating
Mga araw na ating iniikisan
Sa kalendaryong kakambal
Ng ating alanganing agam-agam
Na para bang ang tugon
Ng mga siphayo
Ay sansiglo na namang paghihintay
Ng bagong pag-aklas
Ng nagtutulang panibugho
Pagngangalit ng ating wika
Paghahanap ng paglaya
Sa ating nakakakulong
Na alaala sa pulahang pag-asa.
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Okt 15, 2005
WAYAWAYA-Kabanata 16
Wayawaya. Kalayaan. Kuwento ng limang henerasyon ng isang pamilya na testigo sa kasaysayan.
Simula kay Ina Wayawaya noong huling bahagi ng ika-19 na siglo hanggang kay Wayawaya sa kasalukuyan, ang kuwento ng rebolusyon ay nananatiling di tapos na dula ng buhay ng mga Filipino.
Mailap ang katubusang pangako nito. Laging lumalampas sa palad ng mga nangangarap ang kalayaan para sa inangbayan—ang buong-buong wayawaya para sa sambayanan.
Isasadula ng nobelang Wayawaya ang masalimuot na kuwento ng mga kababaihan sa pamilya Agtarap na nag-alay ng sarili para sa higit na malaking sanhi—ang wayawaya na nakabatay sa panlipunang katarungan.
Magsisimula ang kuwento sa kasalukuyan—sa People Power II—at magtatapos din sa kasalukuyan. Subalit pumapaloob ang kuwento sa iba’t ibang pook at panahon ng mga pangyayaring kinakasangkutan ng limang Wayawaya. Ang pagsasaksi ay sa kanilang puntodebista.
Limang Wayawaya ng limang henerasyon ng mga Agtarap—silang mga malay at mulat na tauhan sa di natatapos na kasaysayan ng pakikipagtunggali para sa pagkapantay-pantay, para sa kaunlaran, para sa kapayapaan.
Limang Wayawaya—limang pangarap. Limang Wayawaya—limang kuwento ng pakikibaka. Ng kaligtasan para sa sarili. Ng kaligtasan kasama ang kapwa.
Ganito ang paraan ng pagkain ng tupig, sabi ni Ili kay Teresa.
Iniabot ni Ili ang tupig kay Teresa. Galing ang tupig sa mga kasama sa bayan na nagpapasabilis upang makarating ang mensahe tungkol sa kinahihinatnan ng mga kababayan sa Gitnang Luzon.
Pinadapa ng bagyong iyon na kapangalang ng Unang Ginang ang mga nayon. Nilubog ang mga pananim. Inianod ang mga bahay at mga pag-asa na makapag-ani ng sapat para sa pamilya.
Bumisita rin ang napakalakas na bagyo sa pook na iyon na kanilang inoorganisa.
Ang pook ay sa paanan ng mga bundok na kabit-kabit na dumudulo sa dalawang dalampasigang binaybay ng mga ninuno mula sa mga pulo-pulo sa kalakhang Asya upang sa pagparito ay lumikha ng ibayong pag-iisip, ibayong paraan ng pamumuhay, ayon sa mga pantas ng mga sibilisasyon.
Tila mag-asawang tubigan ang mga dalampasigan kapag nasa tuktok ka ng mga bundok.
Minsan nang napagawi sina Ili at Teresa sa bahaging ito ng kabundukan at mula sa tugatog na tinatakpan ng mga matatayog na mga narra at molave na sa bandang huli ay wawarakin ng mga magtotrosong malapit sa mga makapangyarihang tao sa Palasyo.
Galing ang tupig sa mga pawis ng ating mga ninuno, sabi ni Ili.
Ang marahas na tunog ng hangin ang sumagot sa sinabi ni Ili.
Itinatali ni Teresa ang bintana, gamit ang taling ibinigay ng isang dumating na kasama na naghatid ng balita na lumubog na ang Pampanga at Tarlac at bahagi ng Nueva Ecija. May nginig sa mga kamay ni Teresa habang nagtatali at napansin ito ni Ili.
Palibhasa ay burgis, sabi ni Ili.
Tarantado, sagot ni Teresa.
Ngumiti lamang ang bagontao. Isang edad medya na galing sa uri ng mga magbubukid at nagkumit na magiging bahagi ng pambansang pagkilos sa kalayaan. Maitim ang bagontao, sunog ang balat sa pakikipagbuno sa mga pilapil, sa pakikipagsukatan ng kakayahan sa araw, sa pagpapatotoo ng kakayahan sa umaga at hapon na gumagapi sa kanyang lakas, pagkatao, at kabataan.
Darating ang panahon na ang mga burgis ay magtatrabaho sa bukid, sabi ni Ili. Nakatawa, nang-aasar.
Darating ang panahon na ang mga kleriko-pasistang tulad mo ay magbubukangkal ng lupa sa may mga batuhan ng Pampanga. O Ilokos kaya, sagot ni Teresa.
May ingay na nilikha ng pagbagsak ng malaking sanga ng algarrubo sa harap ng kubong iyon na kanilang tinutuluyan. Walang tao sa paligid at tila ang nayon ay natutulog.
Umalis si Ili sa kinaroroonang bangkong yari sa pira-pirasong dos por dos na mga sobra
ng mga magtotroso. Nagtungo sa duag, ang espasyo sa harap ng kalakhang parte ng bahay na tinitigilan ng bisita pagkaakyat. Mga basar ang sahig at may it-it na sumasabay paghakbang ni Ili.
Nakiupo sa kinaroroonan ng kasama na nagdala ng balita tungkol sa sinapit ng Gitnang Luzon.
Isa na namang dagok sa atin ito, sabi ng kasama.
May awa ang Panginoon. Si Ili, ang alagad ng simbahan.
Makakaahon pa kaya ang taumbayan, Padre Ili?
Huwag mo na akong tawaging Padre Ili, kasama. Nasa yugto na tayo ng pagkapantay-pantay.
May takot sa aking dibdib. Tila hindi na natin malalampasan ang mga bagyong dumarating sa atin. Nagpakawala ang kasama ng isang buntong-hininga. Tumingin sa kalangitan. Pinatunog ang kanyang kalyadong mga daliri. Nagpakawala uli ng isa pang buntong-hininga.
Tiningnan ni Ili ang kalangitan.
Magkape na tayo, sabi ni Teresa. Nagsangag ako ng bigas. Nagdala ang kasama ng panutsa. Inilatag ni Teresa ang nakatabing dulang, nakasandal sa isang parte ng banggerahan. Panay ang wes-wes ng hangin at pumapasok ang ulan sa lalagyan ng pinggan, sumusuot sa mga butas ng buhong dingding ng kubo.
Palalim na ang gabing iyon na nagluluksa ang paligid at nagnangalit ang panahon. Nagsasayaw ang mga dahon, at may bangis sa pagkasira ng mga sanga at pagkakahiwalay ng mga ito sa puno.
Ang karahasan ay galing sa kaaway, sabi ni Ili.
Marahas din ang panahon, sabi ng kasama.
May dahas ang buhay. Pero may katarungan. May nakalaan para sa atin, tayong mga inaapi, tayong mga umaasa.
Hinahanap ko ang katarungan. Matagal nang panahon.
Mangyayari ang dapat mangyari, sabi ni Ili.
Sagana pa rin ang buhos ng ulan. Ligaw na sayaw ang palabas ng kalikasan sa batang gabing iyon na dumating ang daluyong. May lamig na dulot ang bagyo at ang lamig ay gumagapang sa kalamnan.
Didigran, sabi ng kasama.
Madi pay, sabi ni Ili. Adda asi ti Apo a Mannakabalin.
Magkape na kayo, sabi ni Teresa. Dala ang tatlong sartin. Umuusok ang kapeng bigas sa halumigmig.
Kinuha ni Ili ang isang sartin at iniabot sa kasama.
Kinuha ng kasama ang kape kay Ili. Salamat, Padre, sabi niya, nakangisi. Salamat sa inumin para sa mga nauuhaw.
Tangina mo, sagot ni Ili sa kasama, tumatawa.
Tangina mo rin, sabi ng kasama, humahagalpak. Teka muna, ngayon lang ako nakamura ng pari a. Ang sarap parang pakiramdam ang dulot ng pagmumura sa uri ng mga manunupil.
Ala di magmurahan kayong dalawa, sabi ni Teresa, tumatawa. Lumabas ang kanyang mga biloy sa magkabilang pisngi. Mga biloy iyon ng tukso na gumising kay Ili sa kanyang pagkatao bilang nagmamahal sa kapwa sa paraang pisikal.
Katawan sa katawan.
Kaluluwa sa kaluluwa.
Puso sa puso.
Hita sa hita.
Sa hirap at ginhawa ay isinumpa ni Ili ang walang kamatayang pagmamahal kay Teresa.
Ilang taon silang pinaghiwalay ng pambansang kilusan upang makita nila kung sila nga ay para sa isa’t isa.
Sa seminaryo nagbalik si Ili. Doon nagpakadalubhasa, nagpakita ng pagsuyo sa abstraktong diyos ng mga birtud at pananampalatayang walang dugo, walang laman, walang nasa.
Sa seminaryo din niya itinago ang kanyang pagkamulat.
Sa seminaryo din niya unti-unting ipinangako ang kumitment sa masa.
Heto ang tupig, sabi ni Teresa. Iniabot ang isa sa kasama.
Si Padre Ili, bigyan mo rin, sabi ng kasama. Nakangisi.
Panahon na ng pagkapantay-pantay, kasama.
Si Padre Ili naman, hindi na mabiro.
Mabangis ang bagyo ngayon, sabi ni Teresa. Ang pangalan ay Unang Ginang. Parang sa residente ng Palasyo.
Angkop na simbolo. Bagyo at daluyong ang ihinahatid sa atin sa kanilang kambal na pang-aabuso sa ating pagkatao, sabi ni Padre Ili. Malayo ang tingin.
Namnamin natin ang tupig ng masa, sabi ng kasama. Bukas, makalawa, wala nang maaaning malagkit. Sinira na ng bagyo. Winasak na ng daluyong.
Walang matutulog, sabi ni Ili. Salubungin natin ang bagyo.
Walang matutulog, sabi ni Teresa. Aabangan natin ang daluyong.
Ako, sabi ng kasaama, nanamnamin ko ang tupig ng masa.
Published, INQ, V1N16 Oct 2005
Simula kay Ina Wayawaya noong huling bahagi ng ika-19 na siglo hanggang kay Wayawaya sa kasalukuyan, ang kuwento ng rebolusyon ay nananatiling di tapos na dula ng buhay ng mga Filipino.
Mailap ang katubusang pangako nito. Laging lumalampas sa palad ng mga nangangarap ang kalayaan para sa inangbayan—ang buong-buong wayawaya para sa sambayanan.
Isasadula ng nobelang Wayawaya ang masalimuot na kuwento ng mga kababaihan sa pamilya Agtarap na nag-alay ng sarili para sa higit na malaking sanhi—ang wayawaya na nakabatay sa panlipunang katarungan.
Magsisimula ang kuwento sa kasalukuyan—sa People Power II—at magtatapos din sa kasalukuyan. Subalit pumapaloob ang kuwento sa iba’t ibang pook at panahon ng mga pangyayaring kinakasangkutan ng limang Wayawaya. Ang pagsasaksi ay sa kanilang puntodebista.
Limang Wayawaya ng limang henerasyon ng mga Agtarap—silang mga malay at mulat na tauhan sa di natatapos na kasaysayan ng pakikipagtunggali para sa pagkapantay-pantay, para sa kaunlaran, para sa kapayapaan.
Limang Wayawaya—limang pangarap. Limang Wayawaya—limang kuwento ng pakikibaka. Ng kaligtasan para sa sarili. Ng kaligtasan kasama ang kapwa.
Ganito ang paraan ng pagkain ng tupig, sabi ni Ili kay Teresa.
Iniabot ni Ili ang tupig kay Teresa. Galing ang tupig sa mga kasama sa bayan na nagpapasabilis upang makarating ang mensahe tungkol sa kinahihinatnan ng mga kababayan sa Gitnang Luzon.
Pinadapa ng bagyong iyon na kapangalang ng Unang Ginang ang mga nayon. Nilubog ang mga pananim. Inianod ang mga bahay at mga pag-asa na makapag-ani ng sapat para sa pamilya.
Bumisita rin ang napakalakas na bagyo sa pook na iyon na kanilang inoorganisa.
Ang pook ay sa paanan ng mga bundok na kabit-kabit na dumudulo sa dalawang dalampasigang binaybay ng mga ninuno mula sa mga pulo-pulo sa kalakhang Asya upang sa pagparito ay lumikha ng ibayong pag-iisip, ibayong paraan ng pamumuhay, ayon sa mga pantas ng mga sibilisasyon.
Tila mag-asawang tubigan ang mga dalampasigan kapag nasa tuktok ka ng mga bundok.
Minsan nang napagawi sina Ili at Teresa sa bahaging ito ng kabundukan at mula sa tugatog na tinatakpan ng mga matatayog na mga narra at molave na sa bandang huli ay wawarakin ng mga magtotrosong malapit sa mga makapangyarihang tao sa Palasyo.
Galing ang tupig sa mga pawis ng ating mga ninuno, sabi ni Ili.
Ang marahas na tunog ng hangin ang sumagot sa sinabi ni Ili.
Itinatali ni Teresa ang bintana, gamit ang taling ibinigay ng isang dumating na kasama na naghatid ng balita na lumubog na ang Pampanga at Tarlac at bahagi ng Nueva Ecija. May nginig sa mga kamay ni Teresa habang nagtatali at napansin ito ni Ili.
Palibhasa ay burgis, sabi ni Ili.
Tarantado, sagot ni Teresa.
Ngumiti lamang ang bagontao. Isang edad medya na galing sa uri ng mga magbubukid at nagkumit na magiging bahagi ng pambansang pagkilos sa kalayaan. Maitim ang bagontao, sunog ang balat sa pakikipagbuno sa mga pilapil, sa pakikipagsukatan ng kakayahan sa araw, sa pagpapatotoo ng kakayahan sa umaga at hapon na gumagapi sa kanyang lakas, pagkatao, at kabataan.
Darating ang panahon na ang mga burgis ay magtatrabaho sa bukid, sabi ni Ili. Nakatawa, nang-aasar.
Darating ang panahon na ang mga kleriko-pasistang tulad mo ay magbubukangkal ng lupa sa may mga batuhan ng Pampanga. O Ilokos kaya, sagot ni Teresa.
May ingay na nilikha ng pagbagsak ng malaking sanga ng algarrubo sa harap ng kubong iyon na kanilang tinutuluyan. Walang tao sa paligid at tila ang nayon ay natutulog.
Umalis si Ili sa kinaroroonang bangkong yari sa pira-pirasong dos por dos na mga sobra
ng mga magtotroso. Nagtungo sa duag, ang espasyo sa harap ng kalakhang parte ng bahay na tinitigilan ng bisita pagkaakyat. Mga basar ang sahig at may it-it na sumasabay paghakbang ni Ili.
Nakiupo sa kinaroroonan ng kasama na nagdala ng balita tungkol sa sinapit ng Gitnang Luzon.
Isa na namang dagok sa atin ito, sabi ng kasama.
May awa ang Panginoon. Si Ili, ang alagad ng simbahan.
Makakaahon pa kaya ang taumbayan, Padre Ili?
Huwag mo na akong tawaging Padre Ili, kasama. Nasa yugto na tayo ng pagkapantay-pantay.
May takot sa aking dibdib. Tila hindi na natin malalampasan ang mga bagyong dumarating sa atin. Nagpakawala ang kasama ng isang buntong-hininga. Tumingin sa kalangitan. Pinatunog ang kanyang kalyadong mga daliri. Nagpakawala uli ng isa pang buntong-hininga.
Tiningnan ni Ili ang kalangitan.
Magkape na tayo, sabi ni Teresa. Nagsangag ako ng bigas. Nagdala ang kasama ng panutsa. Inilatag ni Teresa ang nakatabing dulang, nakasandal sa isang parte ng banggerahan. Panay ang wes-wes ng hangin at pumapasok ang ulan sa lalagyan ng pinggan, sumusuot sa mga butas ng buhong dingding ng kubo.
Palalim na ang gabing iyon na nagluluksa ang paligid at nagnangalit ang panahon. Nagsasayaw ang mga dahon, at may bangis sa pagkasira ng mga sanga at pagkakahiwalay ng mga ito sa puno.
Ang karahasan ay galing sa kaaway, sabi ni Ili.
Marahas din ang panahon, sabi ng kasama.
May dahas ang buhay. Pero may katarungan. May nakalaan para sa atin, tayong mga inaapi, tayong mga umaasa.
Hinahanap ko ang katarungan. Matagal nang panahon.
Mangyayari ang dapat mangyari, sabi ni Ili.
Sagana pa rin ang buhos ng ulan. Ligaw na sayaw ang palabas ng kalikasan sa batang gabing iyon na dumating ang daluyong. May lamig na dulot ang bagyo at ang lamig ay gumagapang sa kalamnan.
Didigran, sabi ng kasama.
Madi pay, sabi ni Ili. Adda asi ti Apo a Mannakabalin.
Magkape na kayo, sabi ni Teresa. Dala ang tatlong sartin. Umuusok ang kapeng bigas sa halumigmig.
Kinuha ni Ili ang isang sartin at iniabot sa kasama.
Kinuha ng kasama ang kape kay Ili. Salamat, Padre, sabi niya, nakangisi. Salamat sa inumin para sa mga nauuhaw.
Tangina mo, sagot ni Ili sa kasama, tumatawa.
Tangina mo rin, sabi ng kasama, humahagalpak. Teka muna, ngayon lang ako nakamura ng pari a. Ang sarap parang pakiramdam ang dulot ng pagmumura sa uri ng mga manunupil.
Ala di magmurahan kayong dalawa, sabi ni Teresa, tumatawa. Lumabas ang kanyang mga biloy sa magkabilang pisngi. Mga biloy iyon ng tukso na gumising kay Ili sa kanyang pagkatao bilang nagmamahal sa kapwa sa paraang pisikal.
Katawan sa katawan.
Kaluluwa sa kaluluwa.
Puso sa puso.
Hita sa hita.
Sa hirap at ginhawa ay isinumpa ni Ili ang walang kamatayang pagmamahal kay Teresa.
Ilang taon silang pinaghiwalay ng pambansang kilusan upang makita nila kung sila nga ay para sa isa’t isa.
Sa seminaryo nagbalik si Ili. Doon nagpakadalubhasa, nagpakita ng pagsuyo sa abstraktong diyos ng mga birtud at pananampalatayang walang dugo, walang laman, walang nasa.
Sa seminaryo din niya itinago ang kanyang pagkamulat.
Sa seminaryo din niya unti-unting ipinangako ang kumitment sa masa.
Heto ang tupig, sabi ni Teresa. Iniabot ang isa sa kasama.
Si Padre Ili, bigyan mo rin, sabi ng kasama. Nakangisi.
Panahon na ng pagkapantay-pantay, kasama.
Si Padre Ili naman, hindi na mabiro.
Mabangis ang bagyo ngayon, sabi ni Teresa. Ang pangalan ay Unang Ginang. Parang sa residente ng Palasyo.
Angkop na simbolo. Bagyo at daluyong ang ihinahatid sa atin sa kanilang kambal na pang-aabuso sa ating pagkatao, sabi ni Padre Ili. Malayo ang tingin.
Namnamin natin ang tupig ng masa, sabi ng kasama. Bukas, makalawa, wala nang maaaning malagkit. Sinira na ng bagyo. Winasak na ng daluyong.
Walang matutulog, sabi ni Ili. Salubungin natin ang bagyo.
Walang matutulog, sabi ni Teresa. Aabangan natin ang daluyong.
Ako, sabi ng kasaama, nanamnamin ko ang tupig ng masa.
Published, INQ, V1N16 Oct 2005
Kung Bakit Nagiging Makata ang Migrante
Kung bakit nagiging makata
Ang bawat migrante
Sa lahat ng sulok
Ng kuwadradong mundo
Ay isang exilong palaisipan.
May tagong tula
Sa lahat ng kababayang
Natutong humakbang papalayo
Sa balay ng mga estrangherong
Pangako ng katiwasayan
Sa pag-idlip sumandali
Kapag nahahapo ang isip
Sa paghahanap ng katubusan
Ng nakasanlang kanin at ulam
Sa bayang iniiwan
At minsan,
Hindi na na babalikan.
Ang rason ay masaklap
Tulad ng pagkapanis
Ng inaasahang tutong
Na hahaluan ng tubig,
Bubudburan ng asin,
Sasamahan sana ng dalangin
Upang makarating
Ang tangang lakas
Ng pagkain sa mga ugat
Sa isip at sa laman
Sa mga kamay natin,
Tayong nakasandig
Sa lamig at lumbay
Ng banyagang hangin
Ng banyagang gabi
Ng banyagang umaga
Ng paggising mula
Sa duguang pangitain
Sa mga protesta ng saknong
Sa kinakanyong nagsisiprotesta
Sa Malakanyang o
Sa Plaza Miranda o
Sa Welcome Rotunda
Ng ating marami-raming paghihimagsik
Sa paghihikahos sa katotohan
Sa atin, tayong nag-aalmusal
Ng hapdi ng sikmura
Ng kakaibang lungkot sa dulang
Ng hiraya ng dighay at isa pa
Galak din sa pagtitinga.
Alam na natin
Na ang pamagat
Ng ating mga tula
Ay may kinalaman
Sa walang maaasahang panaginip
Na merong kagampan
Sa taludtod at bersikulo
Ng ating kaligtasan sa kailihan
Tayo na matagal nang nagsusumamo
At nagdadasal para sa pakiramdam
Ng kabusugan hindi lang ngayon
Kundi sa lahat ng panahon
Hindi para sa ating mga sarili
Kundi para sa mga supling
Na malilikha sa ating
Mga baong panaginip.
Kaya nga ang mga migrante
Ay pawang mga makata
Ng paglayo at lungkot
Ng ulan sa tag-araw
Na dumidilig sa ating
Mga salitang nagliliwaliw
Naglalakbay tulad ng ating
Mga araw na ating iniikisan
Sa kalendaryong kakambal
Ng ating alanganing agam-agam
Na para bang ang tugon
Ng mga siphayo
Ay sansiglo na namang paghihintay
Ng bagong pag-aklas
Ng nagtutulang panibugho
Pagngangalit ng ating wika
Paghahanap ng paglaya
Sa ating nakakakulong
Na alaala sa pulahang pag-asa.
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Okt 15, 2005
Ang bawat migrante
Sa lahat ng sulok
Ng kuwadradong mundo
Ay isang exilong palaisipan.
May tagong tula
Sa lahat ng kababayang
Natutong humakbang papalayo
Sa balay ng mga estrangherong
Pangako ng katiwasayan
Sa pag-idlip sumandali
Kapag nahahapo ang isip
Sa paghahanap ng katubusan
Ng nakasanlang kanin at ulam
Sa bayang iniiwan
At minsan,
Hindi na na babalikan.
Ang rason ay masaklap
Tulad ng pagkapanis
Ng inaasahang tutong
Na hahaluan ng tubig,
Bubudburan ng asin,
Sasamahan sana ng dalangin
Upang makarating
Ang tangang lakas
Ng pagkain sa mga ugat
Sa isip at sa laman
Sa mga kamay natin,
Tayong nakasandig
Sa lamig at lumbay
Ng banyagang hangin
Ng banyagang gabi
Ng banyagang umaga
Ng paggising mula
Sa duguang pangitain
Sa mga protesta ng saknong
Sa kinakanyong nagsisiprotesta
Sa Malakanyang o
Sa Plaza Miranda o
Sa Welcome Rotunda
Ng ating marami-raming paghihimagsik
Sa paghihikahos sa katotohan
Sa atin, tayong nag-aalmusal
Ng hapdi ng sikmura
Ng kakaibang lungkot sa dulang
Ng hiraya ng dighay at isa pa
Galak din sa pagtitinga.
Alam na natin
Na ang pamagat
Ng ating mga tula
Ay may kinalaman
Sa walang maaasahang panaginip
Na merong kagampan
Sa taludtod at bersikulo
Ng ating kaligtasan sa kailihan
Tayo na matagal nang nagsusumamo
At nagdadasal para sa pakiramdam
Ng kabusugan hindi lang ngayon
Kundi sa lahat ng panahon
Hindi para sa ating mga sarili
Kundi para sa mga supling
Na malilikha sa ating
Mga baong panaginip.
Kaya nga ang mga migrante
Ay pawang mga makata
Ng paglayo at lungkot
Ng ulan sa tag-araw
Na dumidilig sa ating
Mga salitang nagliliwaliw
Naglalakbay tulad ng ating
Mga araw na ating iniikisan
Sa kalendaryong kakambal
Ng ating alanganing agam-agam
Na para bang ang tugon
Ng mga siphayo
Ay sansiglo na namang paghihintay
Ng bagong pag-aklas
Ng nagtutulang panibugho
Pagngangalit ng ating wika
Paghahanap ng paglaya
Sa ating nakakakulong
Na alaala sa pulahang pag-asa.
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Okt 15, 2005
Pagpapagaling ng Kaluluwa
(Sa mag-asawang Lani at Edison Dumayas)
Humihiling ka paminsan-minsan ng amoy
Ng lahat ng mga amoy na kinasanayan.
Parang sa alaala ng arusip o bagbagutot.
O dili kaya ang sabawil na kati ng isip,
Pangangati rin ng mga kamay na nagpapahid
Ng awa sa kalagayan ng mga nagsilayo
Tulad ko na marunong-runong sana
Pero hindi rin dahil almusal naman natin
Ang hirap at buntong-hininga
Kung hindi man ang palatak ng amo
Sa bayang itong kinasadlakan
Ng estrangherong kahulugan ng kalooban.
Lalo at kailangan mong sa ilong mo
Pararaanin ang pagbigkas,
Katulad ng pananalita
Ng mga dinatnan na animo’y
Nagpapapak ng lungkot
Sa pang-aalipusta sa mga bagong dating
Na pagdadalawang-isip.
Libong ulit mong isipin ang pagbabalik
Sa tabi at kandungan
Ng mga ginhawang kilala.
Pero hindi ka rin makakabalik
Sa maraming bangungot na dahilan
Ng paulit-ulit na paglisan.
Humihiling ka ng mga lasa
Na pinapanaginipan ng mga palad
Siyang lasang ihahalo sa puting kanin
Na pantawid-gutom na di na kilala,
Nakalimutan na ang pangalan.
Subalit maaalala mo uli-uli ang dinengdeng
Na pampagaling sa kaluluwa.
Hihilingin mo iyan sa mga kaibigan,
Susuhulan mo sila ng ibinabahaging galak
Sa maaga-aga pang batang gabi.
Published, INQ V1N16 2005
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Oktubre 2005
(Sa mag-asawang Lani at Edison Dumayas)
Humihiling ka paminsan-minsan ng amoy
Ng lahat ng mga amoy na kinasanayan.
Parang sa alaala ng arusip o bagbagutot.
O dili kaya ang sabawil na kati ng isip,
Pangangati rin ng mga kamay na nagpapahid
Ng awa sa kalagayan ng mga nagsilayo
Tulad ko na marunong-runong sana
Pero hindi rin dahil almusal naman natin
Ang hirap at buntong-hininga
Kung hindi man ang palatak ng amo
Sa bayang itong kinasadlakan
Ng estrangherong kahulugan ng kalooban.
Lalo at kailangan mong sa ilong mo
Pararaanin ang pagbigkas,
Katulad ng pananalita
Ng mga dinatnan na animo’y
Nagpapapak ng lungkot
Sa pang-aalipusta sa mga bagong dating
Na pagdadalawang-isip.
Libong ulit mong isipin ang pagbabalik
Sa tabi at kandungan
Ng mga ginhawang kilala.
Pero hindi ka rin makakabalik
Sa maraming bangungot na dahilan
Ng paulit-ulit na paglisan.
Humihiling ka ng mga lasa
Na pinapanaginipan ng mga palad
Siyang lasang ihahalo sa puting kanin
Na pantawid-gutom na di na kilala,
Nakalimutan na ang pangalan.
Subalit maaalala mo uli-uli ang dinengdeng
Na pampagaling sa kaluluwa.
Hihilingin mo iyan sa mga kaibigan,
Susuhulan mo sila ng ibinabahaging galak
Sa maaga-aga pang batang gabi.
Published, INQ V1N16 2005
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Oktubre 2005
Panagpaungar Iti Kararua
(Ken ti agassawa a Lani ken Edison Dumayas)
Agumbika sagpaminsan iti angot
Dagiti amin nga angot a nakairuaman.
Kas iti lagip ti arusip wenno bagbagutot.
Wenno ti sabawil a budobudo ti nakem,
Gatel met dagiti ima a mangipilgad
Iti kakaasi a kasasaad dagiti nagtalawataw
A kas kaniak, simmangkalaingan man
Koma ngem saan met ta pammigat laeng
Datao ti rigat ken banang-es
No di man ket sakuntip ti amo
Iti daytoy nga ili a nakaisadsadan
Ti ganggannaet a bugas ti kinatao.
Numuna ta masapulmo a yagong met
Ti panagsao, agtulad iti bengngat
Dagiti sinangpetan a kunam la no
Agalunos kadagiti leddaang ti inda
Pamsaakan kadagiti kassangpet
A nakailawlaw-anan.
Maminribu a pampanunoten
Ti agsubli iti sibay ken sidong
Dagiti nam-ay nga am-ammo.
Ngem anian ta dika met makasubli
Kadagiti adu a bangungot a rason
Ti madagdagullit nga ipapanaw.
Agumbika kadagiti raman
Nga ar-arapaapen dagiti dakulap
A mailabay iti napudaw nga innapuy
Santo pangep-ep iti amin a bisin
A din am-ammo, nakalipaten iti nagan.
Ngem ammom latta ti dinengdeng
A makapagpaungar iti kararua.
Dawatem dayta kadagiti gagayyem,
Yay-ayom ti maipadigo a ray-a
Iti nasapa pay laeng a sardam.
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Oktubre 2005
Agumbika sagpaminsan iti angot
Dagiti amin nga angot a nakairuaman.
Kas iti lagip ti arusip wenno bagbagutot.
Wenno ti sabawil a budobudo ti nakem,
Gatel met dagiti ima a mangipilgad
Iti kakaasi a kasasaad dagiti nagtalawataw
A kas kaniak, simmangkalaingan man
Koma ngem saan met ta pammigat laeng
Datao ti rigat ken banang-es
No di man ket sakuntip ti amo
Iti daytoy nga ili a nakaisadsadan
Ti ganggannaet a bugas ti kinatao.
Numuna ta masapulmo a yagong met
Ti panagsao, agtulad iti bengngat
Dagiti sinangpetan a kunam la no
Agalunos kadagiti leddaang ti inda
Pamsaakan kadagiti kassangpet
A nakailawlaw-anan.
Maminribu a pampanunoten
Ti agsubli iti sibay ken sidong
Dagiti nam-ay nga am-ammo.
Ngem anian ta dika met makasubli
Kadagiti adu a bangungot a rason
Ti madagdagullit nga ipapanaw.
Agumbika kadagiti raman
Nga ar-arapaapen dagiti dakulap
A mailabay iti napudaw nga innapuy
Santo pangep-ep iti amin a bisin
A din am-ammo, nakalipaten iti nagan.
Ngem ammom latta ti dinengdeng
A makapagpaungar iti kararua.
Dawatem dayta kadagiti gagayyem,
Yay-ayom ti maipadigo a ray-a
Iti nasapa pay laeng a sardam.
Aurelio Solver Agcaoili
Carson, CA
Oktubre 2005
Land and Liberty—and the Question of Elite Motives, Part 2
The agrarian question in the Philippines has always been a thorny issue, the problem even dating back to the days of the Spanish colonizers.
With land consolidated in the hands of few owners and powerful families during the Spanish period, the farmers were reduced as tenants—veritably a contradiction in terms.
Ours was a case of a farming class that did not own most of the lands they were operating but only the small paddies divided farther into smaller plots that they worked on to sow their hopes for the future, however bitter those hopes were.
Many of the unrests staged by Filipinos against the Spanish rulers were agrarian in nature—and had all bore upon the requisites of basic justice: land for the land-tilling class—or for those who wish to become tillers.
But with greed as the operating principle for conquest under the guise of civilization, culture, and Christianity, the Spanish colonizers ended up owning vast tracks of land, with many of these haciendas eventually ending up in the hands of the friars who were supposed to be mendicants and living in simplicity and poverty.
One such hacienda ended up in the hands of the Cojuangco family—on the condition that once the Hacienda Tabacalera was acquired from its Spanish owner, it would soon pave the way for its parceling out to real—and genuine—farmers, those class of people who knew how to coax the earth and produce food for the nation and its people.
The terms of the first loan included a provision that says clearly that these lands were to be distributed to small farmers.
Another loan with the GSIS reiterates the same provision: the sale to bona fide farmers portions of the hacienda. How these provisions were forgotten in the flurry of economic development and in big-time agribusiness operations is one for the books.
Is it possible that some government factotums were not looking when the consolidation of these vast Cojuangco landholdings was taking place?
Or is it the case that the Cojuangco patriarch and his descendants were well-placed and that such social connections gave him the opportunity to shield himself from the demands of the two loans he entered into, the first one in 1957?
In the fight for the right to eke out a life from the hacienda that was exempted from the agrarian reform program because the farmers opted the SDO route to bettering their lot in life, the farmers have offered life and limb to continue the struggle.
In the November 2004 strike, seven lives were lost, a number of them children.
The military personnel who were supposed to be protectors of the people pumped bullets into the line of the strikers who had grown agitated, claimed the official government account, and “provoked” the gun-wielding “protectors of the people” into using their guns against the very people they were supposed to protect.
Such was the irony here—with people dying because they have been killed by their very own protectors.
While the intent of the agrarian reform program—now called “comprehensive” according to the law serving as its basis for implementation—is to provide the farmers with all the opportunities to operate their land, own it eventually, and enter into a safety net of having their produce protected against the vagaries of exploitative commerce, capital, and climate, it remains to be seen whether such good intention has had net effect on people in the countryside especially those that have been awarded the Certificate of Land Transfer.
The finding of the Task Force Luisita comes in with a concrete picture: that the lives of farmers at the Hacienda Luisita did not turn out better as promised and as premised in the stock distribution option agreement between the hacienda owners and the farmers.
The farmers have claimed that their condition has become worse and that the only way out now was to cancel the SDO and subject the hacienda to a genuine land distribution program.
In this set-up, about 5000 farmers will become beneficiaries of these vast landholdings that, the hacienda owners claim, have been economically unproductive because of the slump in the sugar industry.
The management of the hacienda has started to sound off an option for them so they can get out of the bind: the voluntary-offer-to-sell of the hacienda lands to the government at the cost of P1 million per hectare.
With the VOS, the inflated price will yield the Cojuangcos P5 billion, with so much of the money divided among the six owners, as claimed by former President Corazon Aquino. Aquino is one of the six.
The DAR has other valuations in mind, though.
Previous VOS of lands devoted to sugarcane production had fetched between P100,000 to P300,000—far lower than the asking price of the hacienda owners.
Either way, the hacienda owners are poised to end up in a win-win situation.
The SDO is cancelled, they benefit from the inflated price offer.
The SDO is retained, they keep the vast lands that seem to extend to the ends of the Tarlac horizons.
In the meantime, the farmers will keep tab of the vast promise of possibilities from the SDO cancellation.
Granting that the landholdings will be parceled off to them, with no government infrastructure program to help them operate the land, secure the sale of their produce at a profitable price, and assist them in other pre-production and post-production technologies and methods, they will remain the poor land-tilling owners who will be forced to sell their rights to the moneyed and the capitalist—the economic elites, who, in most cases, are also the members of the political class.
Here, the cycle begins.
This time around, the cycle become more sinister—and perhaps irredeemable unless something more logical comes as an alternative to this social malady of dispossession.
Published, INQ, V1N16, Oct 2005
With land consolidated in the hands of few owners and powerful families during the Spanish period, the farmers were reduced as tenants—veritably a contradiction in terms.
Ours was a case of a farming class that did not own most of the lands they were operating but only the small paddies divided farther into smaller plots that they worked on to sow their hopes for the future, however bitter those hopes were.
Many of the unrests staged by Filipinos against the Spanish rulers were agrarian in nature—and had all bore upon the requisites of basic justice: land for the land-tilling class—or for those who wish to become tillers.
But with greed as the operating principle for conquest under the guise of civilization, culture, and Christianity, the Spanish colonizers ended up owning vast tracks of land, with many of these haciendas eventually ending up in the hands of the friars who were supposed to be mendicants and living in simplicity and poverty.
One such hacienda ended up in the hands of the Cojuangco family—on the condition that once the Hacienda Tabacalera was acquired from its Spanish owner, it would soon pave the way for its parceling out to real—and genuine—farmers, those class of people who knew how to coax the earth and produce food for the nation and its people.
The terms of the first loan included a provision that says clearly that these lands were to be distributed to small farmers.
Another loan with the GSIS reiterates the same provision: the sale to bona fide farmers portions of the hacienda. How these provisions were forgotten in the flurry of economic development and in big-time agribusiness operations is one for the books.
Is it possible that some government factotums were not looking when the consolidation of these vast Cojuangco landholdings was taking place?
Or is it the case that the Cojuangco patriarch and his descendants were well-placed and that such social connections gave him the opportunity to shield himself from the demands of the two loans he entered into, the first one in 1957?
In the fight for the right to eke out a life from the hacienda that was exempted from the agrarian reform program because the farmers opted the SDO route to bettering their lot in life, the farmers have offered life and limb to continue the struggle.
In the November 2004 strike, seven lives were lost, a number of them children.
The military personnel who were supposed to be protectors of the people pumped bullets into the line of the strikers who had grown agitated, claimed the official government account, and “provoked” the gun-wielding “protectors of the people” into using their guns against the very people they were supposed to protect.
Such was the irony here—with people dying because they have been killed by their very own protectors.
While the intent of the agrarian reform program—now called “comprehensive” according to the law serving as its basis for implementation—is to provide the farmers with all the opportunities to operate their land, own it eventually, and enter into a safety net of having their produce protected against the vagaries of exploitative commerce, capital, and climate, it remains to be seen whether such good intention has had net effect on people in the countryside especially those that have been awarded the Certificate of Land Transfer.
The finding of the Task Force Luisita comes in with a concrete picture: that the lives of farmers at the Hacienda Luisita did not turn out better as promised and as premised in the stock distribution option agreement between the hacienda owners and the farmers.
The farmers have claimed that their condition has become worse and that the only way out now was to cancel the SDO and subject the hacienda to a genuine land distribution program.
In this set-up, about 5000 farmers will become beneficiaries of these vast landholdings that, the hacienda owners claim, have been economically unproductive because of the slump in the sugar industry.
The management of the hacienda has started to sound off an option for them so they can get out of the bind: the voluntary-offer-to-sell of the hacienda lands to the government at the cost of P1 million per hectare.
With the VOS, the inflated price will yield the Cojuangcos P5 billion, with so much of the money divided among the six owners, as claimed by former President Corazon Aquino. Aquino is one of the six.
The DAR has other valuations in mind, though.
Previous VOS of lands devoted to sugarcane production had fetched between P100,000 to P300,000—far lower than the asking price of the hacienda owners.
Either way, the hacienda owners are poised to end up in a win-win situation.
The SDO is cancelled, they benefit from the inflated price offer.
The SDO is retained, they keep the vast lands that seem to extend to the ends of the Tarlac horizons.
In the meantime, the farmers will keep tab of the vast promise of possibilities from the SDO cancellation.
Granting that the landholdings will be parceled off to them, with no government infrastructure program to help them operate the land, secure the sale of their produce at a profitable price, and assist them in other pre-production and post-production technologies and methods, they will remain the poor land-tilling owners who will be forced to sell their rights to the moneyed and the capitalist—the economic elites, who, in most cases, are also the members of the political class.
Here, the cycle begins.
This time around, the cycle become more sinister—and perhaps irredeemable unless something more logical comes as an alternative to this social malady of dispossession.
Published, INQ, V1N16, Oct 2005
Ora Pro Nobis
The supplication of the faithful as they invoke the mercy and grace of God has been violated by many political regimes. The Philippines, as is the case of many countries, is not exempt from this political plague.
Ora pro nobis used to be a phrase that summed up the prayerful disposition of the believers to ask for a transcending and abiding succor so that this earth becomes a glimpse of the promised heaven. Today, the phrase has been bastardized to mean that a reigning ruler—legitimate or not—has some kind of a “life line” to heaven as if political administration is a game of “Who wants to be a millionaire”.
Now, ora pro nobis spells the frustrations and disappointments of people as they watch helplessly the rapacity of government leaders. The trouble is that ora pro nobis has become a formula to justify government incompetence. It is conditioning people to keep on praying while playacting leaders prey on the people’s hopes and dreams.
The phrases used to rationalize incompetence can run from the gamut of “hearing voices from the heavens” to “having received a mandate from God.” We include here the notion that one has been the “anointed”—as many of our politicians in the House, the Senate, and the Palace would want us to believe.
This illogical play of language in these phrases is instructive; the phrases inaugurate a jugular and tragic return of the churchy excesses of medieval rule and the colloquialism of conquest during the period of the early Roman Empire that pushed for the mainstreaming—and the eventual world domination—of the Christian faith.
In the film Oropronobis—one of the more powerful aesthetic rendering of the abuses and atrocities of the Marcos regime and then, eventually, the Cory Aquino administration, Kumander Contra, among others, is a trope of the merciful murderer. He frees those whom he accuses of conniving with the revolutionaries only to pump them with bullets as they run for their lives.
Kumander Contra is the one terrorist who has that surprising capacity to put side by side the pictures of The Terminator—with the bandoliers X-ing on his chest, his machine gun on the ready—and those of Virgin Mary and Jesus Christ.
The kumander derides contrary opinion and shows absolute vehemence of the rebels he calls agents of the devil. This means that no one has the right to neither protest nor gather in a peaceful assembly in order to voice out his view on matters concerning the life of the country.
You gather in the name of the constitutional right to demand that the government deliver the basic services to the people and you are tagged as co-conspirator with those who are plotting to overthrow the government.
There is something bothersome in this disposition to sow fear and terror in order to make people toe the line.
This simply does not work in a democracy—this killing of contrary opinion and dissent.
While we acknowledge the right and duty of government to control and manage social chaos, that right and duty are not at the expense of the basic human rights enshrined in the fundamental law of the land.
We sow terror and we shall have citizens cowering in fear and unable to even utter the salving “Ora pro nobis.”
We have a terrorized citizenry and the nation becomes sick in the soul—and in the head.
We have a nation sick in the soul and in the head and we end up with robots, kibitzers, zombies, and phantoms. In the end, we become a nation of the haunted—and a haunted nation.
We need to redeem ourselves from all of these—away from the orapronobis-like mentality of the small and gigantic Kumander Contra in the corridors of power.
Published, INQ, V1N16 Oct 2005
Ora pro nobis used to be a phrase that summed up the prayerful disposition of the believers to ask for a transcending and abiding succor so that this earth becomes a glimpse of the promised heaven. Today, the phrase has been bastardized to mean that a reigning ruler—legitimate or not—has some kind of a “life line” to heaven as if political administration is a game of “Who wants to be a millionaire”.
Now, ora pro nobis spells the frustrations and disappointments of people as they watch helplessly the rapacity of government leaders. The trouble is that ora pro nobis has become a formula to justify government incompetence. It is conditioning people to keep on praying while playacting leaders prey on the people’s hopes and dreams.
The phrases used to rationalize incompetence can run from the gamut of “hearing voices from the heavens” to “having received a mandate from God.” We include here the notion that one has been the “anointed”—as many of our politicians in the House, the Senate, and the Palace would want us to believe.
This illogical play of language in these phrases is instructive; the phrases inaugurate a jugular and tragic return of the churchy excesses of medieval rule and the colloquialism of conquest during the period of the early Roman Empire that pushed for the mainstreaming—and the eventual world domination—of the Christian faith.
In the film Oropronobis—one of the more powerful aesthetic rendering of the abuses and atrocities of the Marcos regime and then, eventually, the Cory Aquino administration, Kumander Contra, among others, is a trope of the merciful murderer. He frees those whom he accuses of conniving with the revolutionaries only to pump them with bullets as they run for their lives.
Kumander Contra is the one terrorist who has that surprising capacity to put side by side the pictures of The Terminator—with the bandoliers X-ing on his chest, his machine gun on the ready—and those of Virgin Mary and Jesus Christ.
The kumander derides contrary opinion and shows absolute vehemence of the rebels he calls agents of the devil. This means that no one has the right to neither protest nor gather in a peaceful assembly in order to voice out his view on matters concerning the life of the country.
You gather in the name of the constitutional right to demand that the government deliver the basic services to the people and you are tagged as co-conspirator with those who are plotting to overthrow the government.
There is something bothersome in this disposition to sow fear and terror in order to make people toe the line.
This simply does not work in a democracy—this killing of contrary opinion and dissent.
While we acknowledge the right and duty of government to control and manage social chaos, that right and duty are not at the expense of the basic human rights enshrined in the fundamental law of the land.
We sow terror and we shall have citizens cowering in fear and unable to even utter the salving “Ora pro nobis.”
We have a terrorized citizenry and the nation becomes sick in the soul—and in the head.
We have a nation sick in the soul and in the head and we end up with robots, kibitzers, zombies, and phantoms. In the end, we become a nation of the haunted—and a haunted nation.
We need to redeem ourselves from all of these—away from the orapronobis-like mentality of the small and gigantic Kumander Contra in the corridors of power.
Published, INQ, V1N16 Oct 2005
WAYAWAYA-Kabanata 15
Wayawaya. Kalayaan. Kuwento ng limang henerasyon ng isang pamilya na testigo sa kasaysayan.
Simula kay Ina Wayawaya noong huling bahagi ng ika-19 na siglo hanggang kay Wayawaya sa kasalukuyan, ang kuwento ng rebolusyon ay nananatiling di tapos na dula ng buhay ng mga Filipino.
Mailap ang katubusang pangako nito. Laging lumalampas sa palad ng mga nangangarap ang kalayaan para sa inangbayan—ang buong-buong wayawaya para sa sambayanan.
Isasadula ng nobelang Wayawaya ang masalimuot na kuwento ng mga kababaihan sa pamilya Agtarap na nag-alay ng sarili para sa higit na malaking sanhi—ang wayawaya na nakabatay sa panlipunang katarungan.
Magsisimula ang kuwento sa kasalukuyan—sa People Power II—at magtatapos din sa kasalukuyan. Subalit pumapaloob ang kuwento sa iba’t ibang pook at panahon ng mga pangyayaring kinakasangkutan ng limang Wayawaya. Ang pagsasaksi ay sa kanilang puntodebista.
Limang Wayawaya ng limang henerasyon ng mga Agtarap—silang mga malay at mulat na tauhan sa di natatapos na kasaysayan ng pakikipagtunggali para sa pagkapantay-pantay, para sa kaunlaran, para sa kapayapaan.
Limang Wayawaya—limang pangarap. Limang Wayawaya—limang kuwento ng pakikibaka. Ng kaligtasan para sa sarili. Ng kaligtasan kasama ang kapwa.
Sa rebolusyong iyon ng mga masa laban sa mga abusadong manunungkulan, iwinagayway ni Bannuar ang kanyang bandila habang nagsasalita sa entabladong trak si Ka Laya.
Siya na rin ang bagong Wayawaya, naisip ni Bannuar. Ang liksi ng kasintahan ay sa isang musang na ayaw paawat sa kanyang paghingi ng sariling kalayaan. Ligaw ang musang at ang katangiang pagiging ligaw at malaya ang siyang nakita ni Bannuar kay Ka Laya.
Sapagkat ganoon din siya.
Ligaw din ang kanyang isip. Hindi nakukulong, hindi nagpapakulong. Hinahayaan na ang isip ay lumilipad at nakakarating sa lahat ng teritoryo ng kaalaman alam man niya ang kaalaman o hindi.
Ligaw din ang kanyang kaluluwa. Nagsasamusang ang kanyang paghahanap kung ano ang tama at mali, kung ano ang ipinapalirip sa kanya ng mga pangyayari.
Ligaw din ang kanyang puso. Hinahanap niya ang isang kasintahang marunong sa katwiran, hindi nagkakasya sa paglalaba ng kanyang damit, ng pagluluto ng kanyang isusubo sa bibig, ng paglilinis sa kanyang tahanan, ng pag-aaruga ng mga anak.
Hinahanap niya ang isang kasintahang kanyang makakatuwang sa maraming bagay.
Sa diskurso tungkol sa sitwasyon ng lipunan, halimbawa.
O ng tungkol sa kahingian ng pagiging tibak.
O sa kahingian ng hindi na pagsunod sa mga mapanupil na institusyong sosyal.
O sa kahingian ng relasyon habang ang magkarelasyon ay nananatiling nagsisilbi sa taumbayan.
Naisip niya ngayon: Ligaw din ang kanyang mga nuno. Ligaw sila sa paghahanap ng kalayaan sa kabila ng puwersa ng kalaban, ng kanilang kakayahang itumba ang kanilang kalaban.
Iwinagayway ni Bannuar ang kanyang bandilang nangangako ng pakikiisa ng organisasyon sa taumbayang gising at mulat at nag-iisip. Hindi sa lahat—at hindi para sa lahat ang pangako.
Mayroon tila ligaw na hangin ang dumapo sa kanyang leeg, mukha, at balikat at naramdaman niya ang kakaibang pagluwag ng kanyang dibdbi.
Ngayon ay Malaya na siyang nakakahinga.
Ngayon ay punong-puno na ng lansangan ng mga taumbayan na lahat ay nagpapahiwatig ng mithiin na tapusin na ang kabaluktutan ng kasalukuyang rehimen.
Matagal nang nagsalita ang matalik na kaibigan ng pangulo.
Sinabi ng kaibigan: Tumatanggap ng suhol mula sa huweteng ang inyong pangulo.
Sagot ng pangulo: Sinungaling!
Sabi uli ng kaibigan ng pangulo: Tumatanggap ng suhol mula sa mga maghuhuweteng ang pangulo ng inyong bayan!
Sagot ng pangulo: Tamaan sana ng kidlat ang nagsisinungaling!
Pero hindi tinamaan ang kidlat ang nagsisinuling. Kinakailangan nang paalisin sa puwesto ang sinungaling.
Nakinabang ng husto ang pangulo.
Bayong-bayong na pakinabang. Mga salaping pakinabang na pambili ng lote sa isang lugar ng mga mayayaman.
Natatanging karangalan. Mga papuri sa mga kaibigan at kamag-anakan kahit sabihing wala namang dahilan para purihin.
“Papayagan ba natin na lapastanganan ang ating pagkatao mga kasama?” tanong ni Ka Laya sa mga nandun sa raling iyon sa EDSA..
Singkapal na ng mga ulap sa panahon ng tag-ulan ang kapal ng tao sa kahabaan ng EDSA na tumatanod sa Birhen na nakatanod din sa riles ng tren patungong Monumento. Puno na ng mga taon sa riles sa hapong iyon na ang artista ng masa, si Nora Aunor, ay dumating upang iparating ang kanyang pakikiisa sa bayang nag-aaklas laban sa kapalaluan ng rehimen.
May kung anong samyo ng simoy ng hangin sa mga kabahayan ng mga mayayaman sa may Corinthian Gardens na ngayon ay nagmistulang mga pipi at binging saksi ng nagaganap na kasaysayan ng sambayanang gising na sa mga kalabisan ng mga nanunungkulan.
Galit na ang tao.
Ang kanilang galit ay sukdulan at nakakarating sa mga maiitim na ulap na nangangako ng tag-ulan, ng bagong pag-asa sa mga magbubukid, sa mga tanimang matagal nang nanghihingi ng pagdilig at paglago.
Dumagundong ang sigaw ng mga nagrali.
May kung anong bangis ng galit ang kumawala sa bibig ng mga tao. Alam ni Bannuar iyon.
“Papayagan ba natin na salaulain tayo ng presidente na nangako sa ating ng katubusan?”
Kumanta ang mga tao: “Huling-huli! Huling-huli! Huling-huli!”
Umindak ang mga tao.
Sumigaw: “Erap resign! Erap resign!”
Magpapasalin-salin ang bangungot ng bayan sa mga henerasyon, sabi ni Ina Wayawaya sa ligaw na hanging dumikit sa mga dahon ng algarrubo sa balikat na iyon ng mga kabit-kabit na bundok.
Paparating na noon ang takip-silim at ang Didaya ay halos mababalutan na ng dilim na nanggagaling sa malawak na kapatagan na ang sentro nito ay ang kabisera ng lalawigan.
Simula pa noong itakda ng pamahalaan na ang mga maka-Diyos ay sa malapit sa simbahan at munisipyo titira, hindi na naniwala si Ina Wayawaya sa mga sabi-sabi ng mga prayle o ng gobernadorcillo na paminsan-minsan ay nakakapasyal sa kabisera upang alamin kung ilan na ang binyagang mga pagano na nakatira sa mga gubat at bundok sa parting iyong ng Kailokuhan.
Nakikita ni Ina Wayawaya ang bandilang pula ni Bannuar, ang bagong salinlahi ng mga nakikibaka para sa kapakanan ng bayan.
Nakikita ni Ina Wayawaya si Ka Laya. Sa kanya niya nakikita ang sarili noong nagdaang siglo. Kay laya niya nakikita ang kawalan ng kakayahan ninuman na pigilin ang isip niya upang makarating sa lugar na di nararating ng pang-araw-araw na pag-iisip.
Nakikita ni Ina Wayawaya ang magaganap.
Patatalsikin ng taumbayan ang kasalukuyang pangulo.
Hahamunin ng taumbayan ang kakayahan ng pangulo.
Itutulad ng taumbayan ang pangulo upang ang huli ay mag-aalsa-balutan at doon, doon sa ilog na maburak at mabaho, doon, doon dadaan ang pangulo upang kanyang maiwasan ang simbuyo ng damdamin ng bayan, ang simbuyo ng pagkatantao na ang pangulo ay mapanlamang, nanlalamang,
Makikita ni Ina Wayawaya ang pagdating ng malaking bituin sa pinilakang-tabin upang makiisa sa mga inaapi, upang makatulong sa pakikipaglaban para sa kanilang paglaya.
Nakikita ni Ina Wayawaya ang talas ng isip ni Ka Laya at sasabihin sa mga ligaw na hangin: Yan, yan, ang magiging kabiyak ng aking apo sa pag-irog at pagmamahal sa bayan.
Nakikita ni Ina Wayawaya ang lahat, siya ang kairalan ay sa mga huni ng ibong ibig kumawala, mga awit ng mga ilog at dagat na ibig kumawala, mga tugtog ng kutibeng na ibig kumawala, patutungo sa mga dalampasigan ng katinuan, pag-asap, pag-unlad.
“Erap, salot sa bayan!” sigaw ni Ka Laya. Nakataas ang kanang kamao. Ang boses ay dumadagundong sa kahabaan ng EDSA.
“Arestuhin! Arestuhin!” sigaw ng tao.
“Salot! Salot!”
“Arestuhin! Arestuhin.”
Simula kay Ina Wayawaya noong huling bahagi ng ika-19 na siglo hanggang kay Wayawaya sa kasalukuyan, ang kuwento ng rebolusyon ay nananatiling di tapos na dula ng buhay ng mga Filipino.
Mailap ang katubusang pangako nito. Laging lumalampas sa palad ng mga nangangarap ang kalayaan para sa inangbayan—ang buong-buong wayawaya para sa sambayanan.
Isasadula ng nobelang Wayawaya ang masalimuot na kuwento ng mga kababaihan sa pamilya Agtarap na nag-alay ng sarili para sa higit na malaking sanhi—ang wayawaya na nakabatay sa panlipunang katarungan.
Magsisimula ang kuwento sa kasalukuyan—sa People Power II—at magtatapos din sa kasalukuyan. Subalit pumapaloob ang kuwento sa iba’t ibang pook at panahon ng mga pangyayaring kinakasangkutan ng limang Wayawaya. Ang pagsasaksi ay sa kanilang puntodebista.
Limang Wayawaya ng limang henerasyon ng mga Agtarap—silang mga malay at mulat na tauhan sa di natatapos na kasaysayan ng pakikipagtunggali para sa pagkapantay-pantay, para sa kaunlaran, para sa kapayapaan.
Limang Wayawaya—limang pangarap. Limang Wayawaya—limang kuwento ng pakikibaka. Ng kaligtasan para sa sarili. Ng kaligtasan kasama ang kapwa.
Sa rebolusyong iyon ng mga masa laban sa mga abusadong manunungkulan, iwinagayway ni Bannuar ang kanyang bandila habang nagsasalita sa entabladong trak si Ka Laya.
Siya na rin ang bagong Wayawaya, naisip ni Bannuar. Ang liksi ng kasintahan ay sa isang musang na ayaw paawat sa kanyang paghingi ng sariling kalayaan. Ligaw ang musang at ang katangiang pagiging ligaw at malaya ang siyang nakita ni Bannuar kay Ka Laya.
Sapagkat ganoon din siya.
Ligaw din ang kanyang isip. Hindi nakukulong, hindi nagpapakulong. Hinahayaan na ang isip ay lumilipad at nakakarating sa lahat ng teritoryo ng kaalaman alam man niya ang kaalaman o hindi.
Ligaw din ang kanyang kaluluwa. Nagsasamusang ang kanyang paghahanap kung ano ang tama at mali, kung ano ang ipinapalirip sa kanya ng mga pangyayari.
Ligaw din ang kanyang puso. Hinahanap niya ang isang kasintahang marunong sa katwiran, hindi nagkakasya sa paglalaba ng kanyang damit, ng pagluluto ng kanyang isusubo sa bibig, ng paglilinis sa kanyang tahanan, ng pag-aaruga ng mga anak.
Hinahanap niya ang isang kasintahang kanyang makakatuwang sa maraming bagay.
Sa diskurso tungkol sa sitwasyon ng lipunan, halimbawa.
O ng tungkol sa kahingian ng pagiging tibak.
O sa kahingian ng hindi na pagsunod sa mga mapanupil na institusyong sosyal.
O sa kahingian ng relasyon habang ang magkarelasyon ay nananatiling nagsisilbi sa taumbayan.
Naisip niya ngayon: Ligaw din ang kanyang mga nuno. Ligaw sila sa paghahanap ng kalayaan sa kabila ng puwersa ng kalaban, ng kanilang kakayahang itumba ang kanilang kalaban.
Iwinagayway ni Bannuar ang kanyang bandilang nangangako ng pakikiisa ng organisasyon sa taumbayang gising at mulat at nag-iisip. Hindi sa lahat—at hindi para sa lahat ang pangako.
Mayroon tila ligaw na hangin ang dumapo sa kanyang leeg, mukha, at balikat at naramdaman niya ang kakaibang pagluwag ng kanyang dibdbi.
Ngayon ay Malaya na siyang nakakahinga.
Ngayon ay punong-puno na ng lansangan ng mga taumbayan na lahat ay nagpapahiwatig ng mithiin na tapusin na ang kabaluktutan ng kasalukuyang rehimen.
Matagal nang nagsalita ang matalik na kaibigan ng pangulo.
Sinabi ng kaibigan: Tumatanggap ng suhol mula sa huweteng ang inyong pangulo.
Sagot ng pangulo: Sinungaling!
Sabi uli ng kaibigan ng pangulo: Tumatanggap ng suhol mula sa mga maghuhuweteng ang pangulo ng inyong bayan!
Sagot ng pangulo: Tamaan sana ng kidlat ang nagsisinungaling!
Pero hindi tinamaan ang kidlat ang nagsisinuling. Kinakailangan nang paalisin sa puwesto ang sinungaling.
Nakinabang ng husto ang pangulo.
Bayong-bayong na pakinabang. Mga salaping pakinabang na pambili ng lote sa isang lugar ng mga mayayaman.
Natatanging karangalan. Mga papuri sa mga kaibigan at kamag-anakan kahit sabihing wala namang dahilan para purihin.
“Papayagan ba natin na lapastanganan ang ating pagkatao mga kasama?” tanong ni Ka Laya sa mga nandun sa raling iyon sa EDSA..
Singkapal na ng mga ulap sa panahon ng tag-ulan ang kapal ng tao sa kahabaan ng EDSA na tumatanod sa Birhen na nakatanod din sa riles ng tren patungong Monumento. Puno na ng mga taon sa riles sa hapong iyon na ang artista ng masa, si Nora Aunor, ay dumating upang iparating ang kanyang pakikiisa sa bayang nag-aaklas laban sa kapalaluan ng rehimen.
May kung anong samyo ng simoy ng hangin sa mga kabahayan ng mga mayayaman sa may Corinthian Gardens na ngayon ay nagmistulang mga pipi at binging saksi ng nagaganap na kasaysayan ng sambayanang gising na sa mga kalabisan ng mga nanunungkulan.
Galit na ang tao.
Ang kanilang galit ay sukdulan at nakakarating sa mga maiitim na ulap na nangangako ng tag-ulan, ng bagong pag-asa sa mga magbubukid, sa mga tanimang matagal nang nanghihingi ng pagdilig at paglago.
Dumagundong ang sigaw ng mga nagrali.
May kung anong bangis ng galit ang kumawala sa bibig ng mga tao. Alam ni Bannuar iyon.
“Papayagan ba natin na salaulain tayo ng presidente na nangako sa ating ng katubusan?”
Kumanta ang mga tao: “Huling-huli! Huling-huli! Huling-huli!”
Umindak ang mga tao.
Sumigaw: “Erap resign! Erap resign!”
Magpapasalin-salin ang bangungot ng bayan sa mga henerasyon, sabi ni Ina Wayawaya sa ligaw na hanging dumikit sa mga dahon ng algarrubo sa balikat na iyon ng mga kabit-kabit na bundok.
Paparating na noon ang takip-silim at ang Didaya ay halos mababalutan na ng dilim na nanggagaling sa malawak na kapatagan na ang sentro nito ay ang kabisera ng lalawigan.
Simula pa noong itakda ng pamahalaan na ang mga maka-Diyos ay sa malapit sa simbahan at munisipyo titira, hindi na naniwala si Ina Wayawaya sa mga sabi-sabi ng mga prayle o ng gobernadorcillo na paminsan-minsan ay nakakapasyal sa kabisera upang alamin kung ilan na ang binyagang mga pagano na nakatira sa mga gubat at bundok sa parting iyong ng Kailokuhan.
Nakikita ni Ina Wayawaya ang bandilang pula ni Bannuar, ang bagong salinlahi ng mga nakikibaka para sa kapakanan ng bayan.
Nakikita ni Ina Wayawaya si Ka Laya. Sa kanya niya nakikita ang sarili noong nagdaang siglo. Kay laya niya nakikita ang kawalan ng kakayahan ninuman na pigilin ang isip niya upang makarating sa lugar na di nararating ng pang-araw-araw na pag-iisip.
Nakikita ni Ina Wayawaya ang magaganap.
Patatalsikin ng taumbayan ang kasalukuyang pangulo.
Hahamunin ng taumbayan ang kakayahan ng pangulo.
Itutulad ng taumbayan ang pangulo upang ang huli ay mag-aalsa-balutan at doon, doon sa ilog na maburak at mabaho, doon, doon dadaan ang pangulo upang kanyang maiwasan ang simbuyo ng damdamin ng bayan, ang simbuyo ng pagkatantao na ang pangulo ay mapanlamang, nanlalamang,
Makikita ni Ina Wayawaya ang pagdating ng malaking bituin sa pinilakang-tabin upang makiisa sa mga inaapi, upang makatulong sa pakikipaglaban para sa kanilang paglaya.
Nakikita ni Ina Wayawaya ang talas ng isip ni Ka Laya at sasabihin sa mga ligaw na hangin: Yan, yan, ang magiging kabiyak ng aking apo sa pag-irog at pagmamahal sa bayan.
Nakikita ni Ina Wayawaya ang lahat, siya ang kairalan ay sa mga huni ng ibong ibig kumawala, mga awit ng mga ilog at dagat na ibig kumawala, mga tugtog ng kutibeng na ibig kumawala, patutungo sa mga dalampasigan ng katinuan, pag-asap, pag-unlad.
“Erap, salot sa bayan!” sigaw ni Ka Laya. Nakataas ang kanang kamao. Ang boses ay dumadagundong sa kahabaan ng EDSA.
“Arestuhin! Arestuhin!” sigaw ng tao.
“Salot! Salot!”
“Arestuhin! Arestuhin.”
Land and Liberty—and the Question of Elite Motives
Aurelio S. Agcaoili, PhD
In the news again for the nth time since the aggressive and then supposedly pro-people land reform program of former President Ferdinand Marcos is the Hacienda Luisita, that 5,000 hectare estate of the Cojuangco family sprawled in much part of Tarlac. Marcos, of course, did not think of the land reform program as something that concerned only with titles and plots of lands to be distributed to farmers. Armed with some ideas he culled from the Russian and Israelite land operation programs that related to the kibbutz and the moshav, he talked of a philosophically grounded program that he called “agrarian reform.” Initially, this was to free rice and corn farmers from the bondage of oppression inflicted upon them for centuries and centuries on end by the landlords who live in towns and cities and whose only interest in their land ownership was their receipt of the produce.
The news is that the decision of the Department of Agrarian Reform to revoke the Stock Distribution Option agreement between the farmers and the management of Hacienda Luisita Incorporated is politically motivated and that it is part of President Gloria Macapagal Arroyo’s vendetta. We know, of course, that the former President Corazon Aquino has declared her vow to search for truth and that she is not “Anti-Gloria” but “pro-truth.” It is this position of going after truth, she says, that has moved her into joining forces with those calling after Arroyo to resign. There is a contradiction here nonetheless: that call for truth and at the same time that act of crying foul and thus calling the present president to resign. The truth, at least in the way we are to approach it with wisdom, is searched through the process of unraveling it by untangling the tall tales and knots masking it and this does not necessarily mean calling for the resignation of the president in order to accomplish that. Aquino, with the Freedom Constitution, could have called the shots in 1986. With that, she could have saved the Cojuangco clan the embarrassment that it is going through now. With that Constitution, she could have declared a bolder and more daring approach to land distribution, something Marcos failed to do despite his high-profile claim to success.
Sometime ago, the news jolted us when in the melee between the picketing farmer beneficiaries and the military a number of farmers died from gunshot wounds, some of those dead the children of the farmers. I remember writing about this incident, unable to contain the pain that I came to know from the news accounts. I quote from the poem, “Cariño Brutal” I wrote on November 18, 2004 when the news about the seven deaths in the dispersal at the hacienda picket line spread like wildfire. I quote from the piece:
I am another lord of the rings, the lord/ Ringing around what justice means/ In contested lands/ And fierce fields and quiet dreams./
Even those of children, I have robbed/ Them of their lusty nursery rhymes,/ Their lilting limericks about Fernando Poe Jr./ Giving hope to the hopeless, Erap blabbering/ About giving more for the less,/ And Alma Moreno promising that eternal sweetness/ And the ambience she buys in Hong Kong/ With Joey Marquez, they who talk of hometown/ Service like the one in the pueblos encircling/ The hacienda of Kris and Joshua and Philip,/ They who sell truth and politics and goodness,/ They who sell the feel-good quality/ Of pleasing me in that perpetuity of parodies./
There is that dark theatricality in all these,/ These children dying by waiting to live,/ These farmers living by waiting to die,/ But, well, oh well, this is how the script runs,/
All those who are useless,/ All those who dwell in the margins,/ Those who are nameless,
Those who are faceless,/ Those who cannot chant the mantra of keeping silence/ Those who fight and struggle and seek what is right/ Those who write verses to announce their fair aims,/ All of those, all of them, they are to play that role/ Of living by waiting to die/ Of dying by waiting to live/ And then they fade to black,/ The dark that declaims about darkness itself,/ The dark that consumes the spirit of the just/ The dark that does not know light/ The dark that owns the singing of children/ The dark that snatches their laughter/ The dark that poisons their once-a-day meal./
I am the lord of the rings, the rings/ That belong only to the dark/ That belong only to those who hear me sing/ In the dark. As it is, I preside in this blessed butchering, / This cariño brutal for sacadas and their prayers/ This cariño brutal for the bruised land and its nightmares/ This cariño brutal for the wounded spirit and its memories./
But I will see the coming of that dawn that erases/ All the traces of the bloodied stories of fourteen deaths/ In a day, the dawn that breaks into a morning of glory/ And then the food will announce their coming/ The fruits of the land will announce their rocky birthing/
And the feasting will commence and go on/ For days and days on end/ And the bounty will remember the dead, all those/ Who died in the name of this redeemed land./ And then, and then, I will fade to black,/ Be buried in the storms, the floods, the rains/ Swallowed by the sea and the light of that morning/ Of feasting and dancing and triumphing.//
It is seldom that we mix poetry—or what passes for one—with the brutalities of land reform and its pretentious sibling, agrarian reform. But in that November last year, the wounds of living life in misery and in the mercy of those who benefited much from the unjust structure of land and resource ownership in the country had become raw again—and there was blood. To think that agrarian reform has been put in place in order to give life to the oppressed and yet ending up killing the intended beneficiaries is an irony of ironies. And the whole exercise, at best, has become a farce.
We look closely at the history of land acquisition in Hacienda Luisita and we see the history of big land ownership all over the country. With the right opportunity and the right connections coupled with the documented right intentions, we get to accumulate vast tracks of land the way the Castila lord and master was touted to have acquired his vast landholding by simply looking at the horizon and by the force of his visual power and authority, would mark out his property. Other stories talk of the Castila lord and master riding on a horse and would whip his horse harshly and mercilessly for it to gallop far and wide and that would be the boundary of what he owned. There are certain exaggerations in these stories, of course—as there were machinations too in the awarding of Torrens titles to the usurpers and occupiers. But one reality remained: The farmers who needed the land to till did not have the land to till—or in certain circumstances, they ended up giving up their land in favor of the new lord and master, with the farmer eventually becoming a tenant for years and years on end.
This agrarian issue at the Hacienda Luisita comes to the fore because on September 23, the legal team of the Department of Agrarian Reform submitted its “terminal report on two petitions, recommending the revocation of the 16-year old Stock Distribution Option agreement” in the Hacienda.
The issues attendant to the recommendation to revoke the SDO go back to the time of the dispersal on November 16, 2004 that left seven dead and many injured. DAR, through Task Force Luisita, took to task and began investigation on the reasons for the strike that led to that brutality and violence. By July 2005, the task force had come up with its report and had the same submitted to DAR Secretary Nasser Pangandaman.
The task force’s recommendation was based on the failure of the SDO agreement “to improve the lives of more than 5,000 farmer beneficiaries.” Pangandaman, the Inquirer reported, said: “After 16 years of implementing the SDO at the Hacienda Luisita, the department is saddened by the fact that the living conditions of the plantation workers did not improve. Worse, it deteriorated through the years, which is contrary to the vision of the Comprehensive Agrarian Reform Program.”
In the Hacienda Luisita Timeline of the Inquirer News Service, we see the history of the acquisition of the Hacienda Luisita from Compania General de Tabacos de Filipinas—or Tabacalera. The acquisition began in 1957, with Jose Cojuangco Sr. buying in from Central Azucarera de Tarlac and the Hacienda Luisita. Two special historical points in the timeline are instructive: first, the condition for the Central Bank resolution approving a loan for Cojuangco and second, the condition for a loan from the Government Service Insurance System.
Both loan conditions were premised on some sense of social justice linked with land distribution to farmers. The Central Bank Monetary Board said: “There shall be a simultaneous purchase of Hacienda Luisita with the purchase of the shares, with a view to distributing this hacienda to small farmers in line with the administration’s social justice program.” In a letter to the GSIS as basis for the latter’s approval of a loan, Cojuangco wrote that this would “pave the way for the sale to bona fide planters on a long-term basis, portions of the hacienda.”
In an effort to make good with his promise of the good life to the least advantaged farmers, Marcos, through the then Ministry of Agrarian reform, filed a case against the Hacienda Luisita in 1980. Then something happened. (To be continued.)
Published, INQ V1N15 2005
In the news again for the nth time since the aggressive and then supposedly pro-people land reform program of former President Ferdinand Marcos is the Hacienda Luisita, that 5,000 hectare estate of the Cojuangco family sprawled in much part of Tarlac. Marcos, of course, did not think of the land reform program as something that concerned only with titles and plots of lands to be distributed to farmers. Armed with some ideas he culled from the Russian and Israelite land operation programs that related to the kibbutz and the moshav, he talked of a philosophically grounded program that he called “agrarian reform.” Initially, this was to free rice and corn farmers from the bondage of oppression inflicted upon them for centuries and centuries on end by the landlords who live in towns and cities and whose only interest in their land ownership was their receipt of the produce.
The news is that the decision of the Department of Agrarian Reform to revoke the Stock Distribution Option agreement between the farmers and the management of Hacienda Luisita Incorporated is politically motivated and that it is part of President Gloria Macapagal Arroyo’s vendetta. We know, of course, that the former President Corazon Aquino has declared her vow to search for truth and that she is not “Anti-Gloria” but “pro-truth.” It is this position of going after truth, she says, that has moved her into joining forces with those calling after Arroyo to resign. There is a contradiction here nonetheless: that call for truth and at the same time that act of crying foul and thus calling the present president to resign. The truth, at least in the way we are to approach it with wisdom, is searched through the process of unraveling it by untangling the tall tales and knots masking it and this does not necessarily mean calling for the resignation of the president in order to accomplish that. Aquino, with the Freedom Constitution, could have called the shots in 1986. With that, she could have saved the Cojuangco clan the embarrassment that it is going through now. With that Constitution, she could have declared a bolder and more daring approach to land distribution, something Marcos failed to do despite his high-profile claim to success.
Sometime ago, the news jolted us when in the melee between the picketing farmer beneficiaries and the military a number of farmers died from gunshot wounds, some of those dead the children of the farmers. I remember writing about this incident, unable to contain the pain that I came to know from the news accounts. I quote from the poem, “Cariño Brutal” I wrote on November 18, 2004 when the news about the seven deaths in the dispersal at the hacienda picket line spread like wildfire. I quote from the piece:
I am another lord of the rings, the lord/ Ringing around what justice means/ In contested lands/ And fierce fields and quiet dreams./
Even those of children, I have robbed/ Them of their lusty nursery rhymes,/ Their lilting limericks about Fernando Poe Jr./ Giving hope to the hopeless, Erap blabbering/ About giving more for the less,/ And Alma Moreno promising that eternal sweetness/ And the ambience she buys in Hong Kong/ With Joey Marquez, they who talk of hometown/ Service like the one in the pueblos encircling/ The hacienda of Kris and Joshua and Philip,/ They who sell truth and politics and goodness,/ They who sell the feel-good quality/ Of pleasing me in that perpetuity of parodies./
There is that dark theatricality in all these,/ These children dying by waiting to live,/ These farmers living by waiting to die,/ But, well, oh well, this is how the script runs,/
All those who are useless,/ All those who dwell in the margins,/ Those who are nameless,
Those who are faceless,/ Those who cannot chant the mantra of keeping silence/ Those who fight and struggle and seek what is right/ Those who write verses to announce their fair aims,/ All of those, all of them, they are to play that role/ Of living by waiting to die/ Of dying by waiting to live/ And then they fade to black,/ The dark that declaims about darkness itself,/ The dark that consumes the spirit of the just/ The dark that does not know light/ The dark that owns the singing of children/ The dark that snatches their laughter/ The dark that poisons their once-a-day meal./
I am the lord of the rings, the rings/ That belong only to the dark/ That belong only to those who hear me sing/ In the dark. As it is, I preside in this blessed butchering, / This cariño brutal for sacadas and their prayers/ This cariño brutal for the bruised land and its nightmares/ This cariño brutal for the wounded spirit and its memories./
But I will see the coming of that dawn that erases/ All the traces of the bloodied stories of fourteen deaths/ In a day, the dawn that breaks into a morning of glory/ And then the food will announce their coming/ The fruits of the land will announce their rocky birthing/
And the feasting will commence and go on/ For days and days on end/ And the bounty will remember the dead, all those/ Who died in the name of this redeemed land./ And then, and then, I will fade to black,/ Be buried in the storms, the floods, the rains/ Swallowed by the sea and the light of that morning/ Of feasting and dancing and triumphing.//
It is seldom that we mix poetry—or what passes for one—with the brutalities of land reform and its pretentious sibling, agrarian reform. But in that November last year, the wounds of living life in misery and in the mercy of those who benefited much from the unjust structure of land and resource ownership in the country had become raw again—and there was blood. To think that agrarian reform has been put in place in order to give life to the oppressed and yet ending up killing the intended beneficiaries is an irony of ironies. And the whole exercise, at best, has become a farce.
We look closely at the history of land acquisition in Hacienda Luisita and we see the history of big land ownership all over the country. With the right opportunity and the right connections coupled with the documented right intentions, we get to accumulate vast tracks of land the way the Castila lord and master was touted to have acquired his vast landholding by simply looking at the horizon and by the force of his visual power and authority, would mark out his property. Other stories talk of the Castila lord and master riding on a horse and would whip his horse harshly and mercilessly for it to gallop far and wide and that would be the boundary of what he owned. There are certain exaggerations in these stories, of course—as there were machinations too in the awarding of Torrens titles to the usurpers and occupiers. But one reality remained: The farmers who needed the land to till did not have the land to till—or in certain circumstances, they ended up giving up their land in favor of the new lord and master, with the farmer eventually becoming a tenant for years and years on end.
This agrarian issue at the Hacienda Luisita comes to the fore because on September 23, the legal team of the Department of Agrarian Reform submitted its “terminal report on two petitions, recommending the revocation of the 16-year old Stock Distribution Option agreement” in the Hacienda.
The issues attendant to the recommendation to revoke the SDO go back to the time of the dispersal on November 16, 2004 that left seven dead and many injured. DAR, through Task Force Luisita, took to task and began investigation on the reasons for the strike that led to that brutality and violence. By July 2005, the task force had come up with its report and had the same submitted to DAR Secretary Nasser Pangandaman.
The task force’s recommendation was based on the failure of the SDO agreement “to improve the lives of more than 5,000 farmer beneficiaries.” Pangandaman, the Inquirer reported, said: “After 16 years of implementing the SDO at the Hacienda Luisita, the department is saddened by the fact that the living conditions of the plantation workers did not improve. Worse, it deteriorated through the years, which is contrary to the vision of the Comprehensive Agrarian Reform Program.”
In the Hacienda Luisita Timeline of the Inquirer News Service, we see the history of the acquisition of the Hacienda Luisita from Compania General de Tabacos de Filipinas—or Tabacalera. The acquisition began in 1957, with Jose Cojuangco Sr. buying in from Central Azucarera de Tarlac and the Hacienda Luisita. Two special historical points in the timeline are instructive: first, the condition for the Central Bank resolution approving a loan for Cojuangco and second, the condition for a loan from the Government Service Insurance System.
Both loan conditions were premised on some sense of social justice linked with land distribution to farmers. The Central Bank Monetary Board said: “There shall be a simultaneous purchase of Hacienda Luisita with the purchase of the shares, with a view to distributing this hacienda to small farmers in line with the administration’s social justice program.” In a letter to the GSIS as basis for the latter’s approval of a loan, Cojuangco wrote that this would “pave the way for the sale to bona fide planters on a long-term basis, portions of the hacienda.”
In an effort to make good with his promise of the good life to the least advantaged farmers, Marcos, through the then Ministry of Agrarian reform, filed a case against the Hacienda Luisita in 1980. Then something happened. (To be continued.)
Published, INQ V1N15 2005
Subscribe to:
Posts (Atom)