0. Boses ti Buridek a Bullilising
Iti salamangka ti bannawag
A nangrugi ti banarbar
A dayyeng ti bullilising a siak.
Iti paparawko ket ti paparaw met
Dagiti adun nga aldaw a yaadayo
Iti natalinaay a taeng kadagiti bantay
Ken law-ang ken kasamsamekan
Sa kadagiti opera coluratura ti waig
Iti labes dagiti minuyongan a kasingin
Ti patag, sa dagiti umok ti ampapayyot
A no agkinni ket mannala a naglapitog.
Amin dagitoy ket nasaksiak,
Siak nga anak ti langit ken angin
Ken pannakigasanggasat kadagiti amian
Wenno abagat, waneswes, panagukom
Dagiti bagyo ken nepnep ken sal-it
Iti barukong, sa iti abaga, sa iti payak.
Buridekak a bullilising a kamaris
Ti agsusukot a bullalayaw iti nalamiis
A tengnga’t aldaw. Ania koma’t aramidek
No di agtayab, daliasaten ti baet
Ti tagainep ken ti nakas-ang a padas?
Iti ere ti panagwaywayas ti isip,
Ti panagpampanurnor ti mata ken regta
Iti iking dagiti patingga ti ragsac.
Isu a sarangtek ti daran ti init, kunak.
Isu a masapul ti naturod a nakem,
Mabuteng iti karit ngem saan iti buteng.
Ket sinarangetko ti darang ti init
Nga impasngay ti agpatnag.
Nasileng kadi dagiti dutdotko?
Nakarintar kadi ti panagtayabko
Kadagiti sanga ti narukbos a kayo?
Masalamaak kadi pay dagiti egges
Kadagiti uma, iti sabong ti sitaw
Nga intukit ti managbendision nga ima?
Kadkaduaendak dagiti bullalayaw:
Agsusukotda kadagiti kimmapas nga ulep
Iti ungto dagiti malinnaaw nga agpatnag
Iti salinong dagiti agbugi a darikmat
Kadagiti sabong ti atis, allagat, anonas,
Sinam-it amin iti pannakautoy panagkayabkab
Iti baet ti rabii ken aldaw a naladaw
Kas iti panagwayas kadagiti tangkal
Ti maysa nga ubing a nangtukma kaniak.
1.0 Boses ti Buridek nga Ubing
Lima ti tawenko ngem palugodandak
Nga agsao iti nalapat: agbuybuyaak
Iti bullalayaw kadagiti kansion ti tumatayab.
Makitak ti maris ti kada uni nga agapon lapayag
Iti nakaub-ubing a riknak.
Kasla gatas dagiti aweng.
Kasla duayya ti pannakigubal
Dagiti payak iti angin ket iti ere, sadiay
Sadiay ti awan patinggana a langit
Sadiay ti amin nga awan, kas iti ibit
Nga adda iti mamador, ti panagkullapit
Ti lata ti gatas ken aminen a naranggas.
Ngem adda man dagiti mahika ti karnabal
Ket ita, iti daytoy nga aldaw ket ti tumatayab,
Ti nasileng ken nalabaga a bullilising iti arpad.
Nakitak ti matana iti tangkal,
Ti nalabaga a maris dagiti mata.
Iti silensio dagiti panaginnallawat iti lengguahe
Nga awanas balikas, nasirpatko
Ti kasungi ti ragsak, ti residente sadiay a liday
Ti testamento mismo ti madagdagullit
A pannakatay. Kitaennak, kuna ti bullilising,
Ti buridek dagiti punganay nga ayat.
Diak masarkedan ti perreng ti tumatayab.
Sumarut iti puso dagiti dagum ti naitangkal
Metten a sagawisiw, ti duayya ti iruruk-at.
2.0 Boses ti Ina ti Buridek nga Ubing
Rabiin, balasangko a buridek.
Nabuyamon ti naitangkal a liday
Ti bullilising a buridek ti pannakapaay.
Nadanonen ti kanito ti panagungar ti sennaay
Tapno gulib ti tangkal itan makeltay.
Ubingka man ngem inkanto maawatan
Iti masungad a pammakadam iti iddam.
Inkanto met agwayas, di kadi,
Kas ti buridek a bullising a tagibi?
Isu nga iti agsipnget intan ita ruk-atan
Ta mairugi’t panagapon ti kaay-ayam.
Isu ket piman birbiroken itan
Ti nakakaasi nga ina ken amanan.
Kas kenka, kas met laeng ubing a buridek
Ti panagbirok iti kappia iti inam.
Iti saklot, sa iti bitegbiteg ti puso,
Ken ti apros ti ina iti arindaraen a kapuyo.
Ruk-atantan ta agawid naggapuan
Ti buridek a bullilising iti sardam.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
En 31/08
A DIFFICULT LOVE
A DIFFICULT LOVE
It is the month of hearts in our popular culture and in our already mass-produced consciousness and culture. The images of hearts cut-out to size, and that romance-laden, almost iconic two hearts pierced by an arrow is almost too sweet for comfort with our already ‘mass’ lives that we perform daily, with that everydayness sometimes devoid of surprise and desire, Valentine’s day or not.
These and many other things visit us this month, the February of our memories of young love, mature relationships, domestic bliss, and lives lived happily ever after.
But even as we celebrate—and up the ante of that celebration by ‘cerebrating’ the meaning and relevance of love, we are assaulted by some grim statistics, with the latest about a boy—Cyrus Belt—thrown off a freeway before onrushing cars and in our own State, and two women succumbing to their death, their death caused by the very persons who are supposed to care for them, protect them, nurture them, and shield them from all the which is the antithesis of death, also in our State.
We can only question these realities that have otherwise turned ugly.
We can only question ourselves, our relationships, our communities, and all those unseen factors that push some of us to do the terribly wrong: this act of violence against our sense of good, this act of violence against our common sense, this act of violence inflicted upon others.
We cannot play victim here.
We can only accept the fact that in this social drama where the opposite of February is not love eternal but the pain of a people and a community that is going through this difficult rite of passage of either going out of this vicious circle of power and authority summoned for the wrong reasons or declaring ourselves advocates of what is just and fair in our human relationships, in our social relationships, and in our very institutions, including what some call as ‘intimate partnership.’
The anchor in all these is none other but that abstract thing we call ‘love’, as this month symbolizes.
But this ‘love’ is not really abstract in the end, as it demands articulation, elaboration, exemplification, and particularization.
This means simply that if we do love someone, that act of loving someone is plain and simple loving that someone in the here-and-how, an act that is particular, concrete.
Obviously, violence is not part of the equation of loving.
It is only when all of us recognize this fundamental concept that we can gain ground—and the recognition is one that is inclusive: all, all of us, and no one is supposed to be left out.
Love and justice go together—are inseparable wholes, two sides of the same coin, intertwined in a human relationship that can veritably be called human and humane.
Unless and until one person has not been left alone unable to act out—to realize—the duty to love and do just things, then our work is not yet finished, thus remaining undone, yet to be done.
Valentine’s day—and February—is supposed to be this.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
(Written for the Fil-Am Observer, February 2008)
It is the month of hearts in our popular culture and in our already mass-produced consciousness and culture. The images of hearts cut-out to size, and that romance-laden, almost iconic two hearts pierced by an arrow is almost too sweet for comfort with our already ‘mass’ lives that we perform daily, with that everydayness sometimes devoid of surprise and desire, Valentine’s day or not.
These and many other things visit us this month, the February of our memories of young love, mature relationships, domestic bliss, and lives lived happily ever after.
But even as we celebrate—and up the ante of that celebration by ‘cerebrating’ the meaning and relevance of love, we are assaulted by some grim statistics, with the latest about a boy—Cyrus Belt—thrown off a freeway before onrushing cars and in our own State, and two women succumbing to their death, their death caused by the very persons who are supposed to care for them, protect them, nurture them, and shield them from all the which is the antithesis of death, also in our State.
We can only question these realities that have otherwise turned ugly.
We can only question ourselves, our relationships, our communities, and all those unseen factors that push some of us to do the terribly wrong: this act of violence against our sense of good, this act of violence against our common sense, this act of violence inflicted upon others.
We cannot play victim here.
We can only accept the fact that in this social drama where the opposite of February is not love eternal but the pain of a people and a community that is going through this difficult rite of passage of either going out of this vicious circle of power and authority summoned for the wrong reasons or declaring ourselves advocates of what is just and fair in our human relationships, in our social relationships, and in our very institutions, including what some call as ‘intimate partnership.’
The anchor in all these is none other but that abstract thing we call ‘love’, as this month symbolizes.
But this ‘love’ is not really abstract in the end, as it demands articulation, elaboration, exemplification, and particularization.
This means simply that if we do love someone, that act of loving someone is plain and simple loving that someone in the here-and-how, an act that is particular, concrete.
Obviously, violence is not part of the equation of loving.
It is only when all of us recognize this fundamental concept that we can gain ground—and the recognition is one that is inclusive: all, all of us, and no one is supposed to be left out.
Love and justice go together—are inseparable wholes, two sides of the same coin, intertwined in a human relationship that can veritably be called human and humane.
Unless and until one person has not been left alone unable to act out—to realize—the duty to love and do just things, then our work is not yet finished, thus remaining undone, yet to be done.
Valentine’s day—and February—is supposed to be this.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
(Written for the Fil-Am Observer, February 2008)
Resureksion Redux
MEXICO, PAMPANGA -- A man died in his wheelchair while healing priest Fr. Fernando Suarez was celebrating Mass here Monday.
He came back to life 20 minutes later as he was being taken to a hospital, witnesses said. T. Orejes, Inquirer, Jan. 29/08
He came back to life 20 minutes later as he was being taken to a hospital, witnesses said. T. Orejes, Inquirer, Jan. 29/08
Beyond the Over
Over-to-the-maximum of happiness!” Renaldo Lapuz, a Fil-Am originally from Marikina and who auditioned for American Idol
Manero, Manero
MANILA, Philippines--NOTORIOUS priest killer NORberto Manero Jr. held the release order as if it were his most prized possession and kissed his wife repeatedly as the long wait for his release from 23 years of imprisonment finally ended Friday. J. Aning, Inquirer, Jan 26/08
Ania a dara ti adda iti appupo, sika
a nangkusbo iti samay ti kararag
ti ano ti arak a maipuslit nga itangguap
ti pakaasi iti Birken tapno ti ili ket agtalimeng
ngem iti maysa a kirat ti tamudo
ket sumuko ti gatilio iti nabangag a timek
tapno dagiti kitingkinting ti padi maparmek?
Ita, inton bigat, iti sumuno a dekada
inkanto agwaywayas ket iti sellang
idiay nga ipupuko dagiti ribo nga init
ti ar-aria ti anniniwan nga inkipas.
Di kadi ta sursurnadanaka koma
ti di agtalna a kararua ti naaradas
nga ayat, iti man nobena ti pinapatay
wenno iti karabukob dagiti agpapaarayat
Ania a dara ti adda iti appupo, sika
a nangkusbo iti samay ti kararag
ti ano ti arak a maipuslit nga itangguap
ti pakaasi iti Birken tapno ti ili ket agtalimeng
ngem iti maysa a kirat ti tamudo
ket sumuko ti gatilio iti nabangag a timek
tapno dagiti kitingkinting ti padi maparmek?
Ita, inton bigat, iti sumuno a dekada
inkanto agwaywayas ket iti sellang
idiay nga ipupuko dagiti ribo nga init
ti ar-aria ti anniniwan nga inkipas.
Di kadi ta sursurnadanaka koma
ti di agtalna a kararua ti naaradas
nga ayat, iti man nobena ti pinapatay
wenno iti karabukob dagiti agpapaarayat
Diskurso Sa Estado ng Estado 2008
GOBERNADOR LINDA LINGLE
DISKURSO SA ESTADO NG ESTADO
Enero 22, 2008
Magandang umaga kapwa residente ng Hawai’i, ating ‘ohana…kama’aina at malihini…keiki at kupuna…sibilyan at militari. Ispiker Say…Presidente Hanabusa…iba pang mga halal na opisial…at kagalang-galang na mga panauhin. Aloha kakou.
Buong pakumbaba at buong pusong nagpasasalamat na humarap ako ngayon sa inyo sa umagang ito para sa aking ikaanim na Diskurso sa Estado ng Estado.
Ang aking taunang report sa mga taumbayan nga Hawai’i tungkol sa estado ng ating minamahal na Estado ay isa sa mga pinakatanging pribilehiyo ng Gobernador.
Binibigyan ako ng oportunidad upang ibahagi kung saan tayo nakarating…at pagkatapos ay magbibigay ng pokus kung sa aking paniniwala ay kung saan tayo patutungo…at kung papaano tayo makakarating doon.
Bago ko talakayin ang mga ideyang ito sa inyo, ibig ko sanang malaman ninyo kung gaano katindi ang aking pasasalamat sa inyo sa tiwalang ibinigay ninyo sa akin.
Sa pagharap sa mga isyung dumarating araw-araw, ipinapaalala sa akin kung gaano kalaki ang responsibilidad na nakakabit sa aking trabaho…at buong pakumbabang humaharap ako sa inyo ngayon.
Mula noong ako ay nahalal muli noong huling bahagi ng 2006, tinatanong na ako ng mga tao at ang mga peryodista ay sumulat na tungkol sa kung anong puesto sa pamahalaan ako susunod na tatakbo.
At meron nang mga kolum ang nasulat tungkol sa kung susundan ko ang padron ng mga gobernador na bumabagal na ang kanilang paninilbihan sa kanilang pangalawang termino.
Ang aking mga direktor ng gabinete, si Tenyente Gobernador Aiona, at ako ay hindi ganoong mga tao a humihina sa paggawa…at nangangako kami na bawat araw ng mga susunod na tatlong taon ay maglilingkod kami ng buong husay.
Sa katunayan, lahat kami ay pare-parehong nagkaroon muli ng pagpapanibagong sigla at komitment sa aming pagsipat sa kinabukasang punumpuno ng dakilang pangako at potensial.
Mga kababayan…ngayon ang unang araw ng aking nalalabing Administrasion.
Inilalaan naming ang sarili sa pagsemento ng isang malinaw na direksyon para sa ating Estado: isang direksyon na nanghihikayat ng personal na responsibilidad, nagpapabago sa ekonomiya, nagbibigay ng pokus sa kasarinlan sa enerhiya, nagpepreserba sa ating mga kultural at natural na resorses, at nagdaragdag ng pangkalahatang kalidad ng buhay.
Mga kapwa mamamayan, wala na akong iba pang ambisyon kundi makamtan ang mga layuning ito.
PERSONAL NA RESPONSIBILIDAD
Ang nakaraang reduksyon ng inaasahang pagdagdag ng paglago ng rentas sa buwis ay nagpi-prisinta sa atin ng isang oportunidad upang magpanibago ang ating diwa sa ‘ohana at upang tanggapin ang higit na responsibilidad para sa kinabukasan ng Hawai’i.
Ang personal na responsibilidad ay higit pa sa pagiging responsible para sa mga desisyon na nakakaapekto sa atin bilang mga indibidwal.
Ang ibig sabihin ng personal na responsibilidad ay ang ating pakikisangkot sa pagtulong sa ibang nangangailangan at sa paglikha ng higit na mabuting Hawai’i.
Makikisangkot tayo sa mga lugar na kung saan tayo nanampalataya, sa ating mga eskuwelahan, at sa ating komunidad.
Hindi lang natin ipinapaubaya sa iba ang mga bagay-bagay.
Lahat tayo ay nakikibahagi sa isang paniniwala na tayo ay pamilya…‘ohana tayo…mga bilang na lumalagpas sa mga nakatira sa ating mga tahanan.
Kamakailan lamang, nagkaroon ako ng pagkakataon na makasalamuha ng ilang oras ang isang grupo ng mga kababaihan na naninirahan sa isang transitional housing facility na tumutulong sa mga babaing naka-parole, at ilang sa mga naroroon pa sa kulungan, upang matagumpay na makabalik muli sa ating komunidad.
Ang mga kababaihang ito ay bahagi ng ating ‘ohana.
Sa kabila ng abusong sexual na kanilang pinagdaanan, ng mga taong nalulong sa droga at kawalan ng tahanan, o sa bilang ng mga panahong sila ay naaresto, ang mga kababaihang ito ay tinatanggap na nila ngayon ang personal na responsibilidad sa kanilang buhay.
Sila ay mga inspirasyon sa akin sa kanilang pakikipagtunggali upang maintindig nila ang kanilang bagong buhay pagkatapos ng mga taon ng pagkaimbi, kabiguan, at masamang personal na pagpapasiya.
Buong tapang ang pagsasagawa nilang mabura ang kanilang nakaraang kasalanan at kahihiyan at takot sa pagkabigo.
At, bilang bahagi ng kanilang programa, sila ngayon ay tumatanggap ng responsibilidad para sa iba sa pamamagitan ng pagsasagawa ng boluntaryong serbisyo sa komunidad.
Ibig ko sanang ipakilala sa inyo ang pambihirang direktor ng TJ Mahoney, si Ms. Lorraine Robinson, at ang anim na kababaihan mula sa sa pasilidad:
Fay Mdereiros, Masina Faoulo, Ipo Kock-Wah, Gina Ishida, Jackie Bissen, at Lynick Ayau.
Mangyaring tumayo upang makilala kayo.
Ang personal na responsibiliadad para sa karaniwang mamamayan ay maaaring ipakahulugan ito bilang pakikisangkot ng tama upang maireport ang pang-aabuso o pagpapabaya sa bata sa inyong kapitbahayan.
At ibig sabihin ay ang pagtanggap ng mga ahensia ng gobierno ng kanilang mga pagkakamali at ang pagsasaayos sa pagkakamaling ito upang maisaayos ang sistema.
Ibig sabihin ay ang mga magulang ay tuturuan ang kanilang mga anak ng tama sa mali, at pagpapakita ng aloha para sa ating mamahaling lupa at dagat sa pamamagitan ng di pag-abandona ng mga sasakyan sa gilid ng mga kalsada o ng mga bangka sa ating mga bahura.
Ang ibig sabihin ng personal na responsibilidad ay ang pagmamaneho na may aloha, laging nakabantay sa mga naglalakad, at hindi pagpayag na magmaneho ang mga lasing na kaibigan.
Ang ibig sabihin ng personal na responsibilidad ay ang paghahanda sa ating mga tahanan para sa mga emerhensiya, at ang pagkain at pag-ehersisyo sa mga paraang namamaximisa ang ating mabuting kalusugan.
Sa kasaysayan ang mga tao sa Hawai’i ay nagpakita ng di pangkaraniwang kaluwagan sa pagtanggap ng personal na responsibilidad hindi lamang para sa kanilang mga sarili…kundi para sa kapakanan ng iba.
Subalit mayroon pa rin sa ating higit na ‘ohana ang naghihirap—yaong mga merong karamdamang mental, yaong mga mayroong disabilidad na pisikal, yaong mga kupuna na pihado lamang ang kinikita, yaong mga biktima ng pang-aabuso, at yaong mga nagsusumikap na maigpawan ang adiksyon sa droga o alkohol.
Kahit kaisa ako sa inyo sa pagnanais na sana ang gobyerno ay makakakagbigay ng tulong sa bawat nangangailangan ng tulong, at isaayos ang bawat problema na hinaharap natin bilang komunidad, hindi maaaring mangyari ito.
Tulad ninyo, naniniwala ako na ang gobyerno at ang mga nagbabayad ng buwis ay mayroong kapasidad na magsagawa ng dakilang kabutihan…subalit ang kapasidad na iyan ay hindi di-limitado.
Kaya, kinakailangan ang matalino at nasa ayos na paggasta, at kinakailangang gumawa tayo ng mga desisyon na naggagarantiya ng isang malusog na hinaharap pampinansiya.
Sapagkat tanging ang gobyernong malusog sa piskalia ang may kakayahan na magmantene ng isang sapat na lebel ng kinakailangang mga serbisyo sa higit na mahabng panahon.
Mga kulang-kulang dalawang linggong nakararaan, ang Konseho ng Rentas ay nag-adjust pababa ng $59 milyon ng halaga ng general fund tax revenue na aveylabol hanggang sa Taong Fiscal 2009.
Ito ay dagdag sa naunang reduksyon noong Mayo at Agosto noong nakaraang taon.
Kaya sa kabila ng pagpapanatiling lakas ng ekonomiya, ang suma nito mula noong Mayo noong nakaraang taon noong inadap ng Lehislatura ang biennium budget ay ang pagbaba ng estimeyt sa reduksyon ng rentas sa buwis ng $353 milyon.
Hindi kailan man malulutas lahat ng mga problema ng lipunan ang gobyerno.
Sa pamamagitan lamang ng ating nagbabahaginang diwa ng ‘ohana…at ng kaluwagan ng pagtanggap sa personal na responsibilidad para sa ating mga sarili at para sa iba…natin maiigpawan ang panahong nanghahamon maging ang hamon ay piskal, sosyal, o natural na kalamidad.
Ang kabuuang tagumpay ng ating Estado, sa kadulu-duluhan, ay nakasalalay sa kolektibong mga kamay ng mga tao, hindi ang gobyernong nag-iisang gumagawa.
Nasisiyahan ako sa balanseng ito…at may kumpiyansa ako sa kanyang resulta.
At mga halal na mga opisial ay kinakailangan ding tumanggap ng personal na responsibilidad, hindi lamang para sa higit na mahabang panahon ng piskal na kalusugan ng ating Estado, kundi para sa atin ding ekonomikong kalusugan.
Ang ibig sabihin nito ay ang paggamit sa ating may-takdang pinansiyal na resorses upang mamantene at mapalawak ang ating kasalukuyang impraisktruktura.
Binabati ko ang mga mambabatas sa inyong suporta sa pagkumpuni at pagmantene sa ating mga eskuwelahan, sa pagsasaayos ng ating sistema ng highway sa mga bahagi ng Estado na may mabilis na paglago, at ganoon din sa mga planong modernisasyon para sa ating mga eropuerto at mga puwerto.
Mayroon mahirap na mga pagpapasiya na kinakailangang gawin natin lahat sa darating na mga linggo at buwan, at pinakaasam-asam ko ang pakikipagkolaborasyon ko sa inyo upang makamtan natin ang pinakamainam na mga desisyon.
Inaasahan ng publiko—at karapat-dapat ito sa kanila—ang lahat ng mga ito sa atin.
Kasama sa mga desisyon na ito ang pagsasagawa ng mga istratehikong determinasyon tungkol sa direksyon tatahakin ng Estado sa nakakatuwang ika-21 na siglo.
INOBASYON
Nitong nakaraang 12 buwan, ibinahagi ko sa inyo ang isang malinaw na bisyon para sa pundamental na transpormasyon ng ating ekonomiya mula sa ekonomiyang sobrang nakabase sa makipot na debelopment ng lupa…tungo sa isang ekonomiyang base sa infinitong talento at intelektuwal na kapasidad ng pono’i ng Hawai’i…at mga tao mismo ng Hawai’i.
Tiyak tulad ng pagsunod ng gabi sa araw na di kayang magbabakabaka-sakali o dili kaya ay ipagbibili natin ang mga sarili sa karangyaan.
Bagkus, kinakailangan ng kaluwagan ng isip na mamuhunan tayo sa mga programang pang-edukasyon at workforce na nagbibigay ng kahandaan sa mga tao upang magtagumpay sa isang mundong padagdag na padagdag na kompetitibo.
Magiging napakalaking hamon ito sa ating pagbibigay ng reoryentasyon ng ating ekonomiya mula sa pagiging base sa lupa, patungo sa ang muhon nito ay ang preserbasyon ng ating mga resorses na kultural at natural.
Subalit isa itong hamon na kaya at kinakailangan nating harapin!
Magagawa natin ito sa pamamagitan ng pagtatambal ng mga natibong Hawayanong kultural na halagahan ng aloha ‘aina at respeto sa dagat, at ng sanay, at sapat na edukadong populasion na naniniwala na ang inobasyon ng mga bagay ay landas tungo sa tagumpay.
Ibig kong pasalamatan ang mga kasapi sa komunidad na tumangkilik sa ganitong bisyon sa kinabukasan ng Hawai’i.
At gusto ko rin pasalamatan ang mga mambabatas no sumuporta sa ekonomik na transpormasyon sa pamamagitan ng pagsuporta nila sa ating mga ideya, kahit ang suporta nila ay hindi sa lebel na ating hiniling, at ating kinakailangan, kung ibig nating magtagumpay.
Kung ang kinabukasan ay katulad din ng nakaraan, ang ating mga nakagawiang praktis at bilis ng ating paghakbang ay nakakasapat sa atin.
Subalit ang kinabukasan ng mundo at ang kinabukasan ng Hawai’i ay sadyang kaiba sa ating nakaraan kung kaya ay wala na tayong panahon para sa ganitong praktis ng nakaraan at para sa isang mabagal, at paunti-unting pagbabago.
Kinakailangan nating gumawa ng mga higanteng hakbang na magbibigay ng mahalagang progreso.
Kumbinsido ako na ang nakaraang malakas na ekonomiya ng Hawai’i ay nagbigay sa atin ng palugit upang ipagpaliban natin ang pagsasagawa ng desisyong mahirap at importante-importanteng, at nagmantene ng mga istruktura ng edukasion at workforce na di na angkop sa ika-21 siglo.
Sabi ng mga experto na hinaharap natin ngayon ang isang piryud ng pagbabago na kasingdakila ng panahon na ang lipunan ng tao ay dumadaan sa Rebolusyong Industriyal.
Sa prediksyong ito naniniwala ako na ang mga experto ay maaaring tama sila.
Upang makarating tayo sa ating paroroonan mula sa ating kinaluluklukan sa ngayon ay maaaring nakakatakot…subalit ito ang daan na kinakailangan nating tahakin…kahit minsan ang pagbibiyahe ay may katagtagan.
Ang tanging daan tungo sa ating kinabukasang ibig natin ay ang pagpapanatili sa bagong daan na ito.
Ang progresong atin nang nakagawa sa nagdaang 12 buwan ay nakakatuwa at nagbibigay-sigla:
• Nakapaglunsad tayo ng pang-estado programa na nagdaragdag ng global na edukasyon sa mga guro, estudyante, at residente ng Hawai’i.
Nagagalak ako sa presensiya ngayon ng aking natatanging panauhin, si Madam Wu Chi-Di, bise ministro ng Chinese Ministry of Education, na inaasahan nating makakasama sa marami pang educational exchanges.
• Sinimulan na natin itatag ang mga akademya sa middle at high schools na nagbibigay pokus sa siensiya, teknolohiya, enhinyerya, at matematika.
Binibigyan natin ng empasis ang edukasyon na STEM sapagkat ito ang tumutulong upang magbigay ng kasanayan sa mga nagtapos ng pag-iisip na analitikal, mga kasanayan sa problem-solving at teamwork na kinakailangan para sa isang mataas na kalidad ng trabaho para sa ika-21 na siglo.
• Sinimulan na natin ang programang MELE sa Honolulu Community College upang higit na maitatag ang artistiko at komersiyal na tagumpay ng industriya ng musika sa Hawai’i.
Ibig kong pasalamatan ang sistema ng community college para sa kanilang pamumuno sa mga inisyatib nga ganito.
• At nakipagpartner na rin tayo sa NASA, na mag-iisiponsor ng First Robotics Challenge sa Stan Sheriff Center sa Marco, na kung saan 25 sa mga eskuwelahang publiko at pribado ang sasama sa 12 mainland teams sa tinatawag na “Super Bowl of Smarts.”
Sa kabuuan, ngayon ay mayroon 95 eskuwelahan sa buong Estado ang nakalahok sa programang robotics na hands-on.
Ibig kong kunin ang sandali upang kilalanin ang ilan sa mga estudyante at ang kanilang mga tagapayo na kasama sa mga makikipagpaligsahan sa Regional First Robotics Challenge sa Marso.
Ang mga batang ito at ang kanilang mga may gulang na guro ay inspirasyon para sa akin sanhi ng kanilang walang takot na pagharap sa kanilang kinabukasan.
Ang kanilang sigasig ay nagbibigay sa akin ng pag-asa para sa kinabukasan ng ating Estado.
Ang ama ng robotics sa Hawai’i, si Art Kimura, at ang kanyang kabiyak, si Rene, ay naririto ngayon kasama ang kanilang mga estudyante at ang kanilang mga guro mula sa Waiakea at Hilo high schools sa Big Islang; Waimea High School sa Kaua’I; Baldwin High School sa Maui; at Nanakuli, Maryknoll, Punahou, McKinley, St. Louis, Farrington, Moanalua, Kapolei, Waipahu, Hawai’I Baptist Academy, Campbell, ‘Iolani. Waialua, Sacred Hearts Academy at Kamehameha high schools sa O’ahu.
Mangyaring tumayo kayo at makilala.
Ang ating mga gawain sa promosyon ng inobasyon ay kinilala noong nakaraang taon ng National Governors Association noong piliin tayong isa sa mga anim na Estado na tumanggap ng grant na pinondohan ng Bill and Melissa Gates Foundation at Intel Corporation.
Sa kabila ng aking pagkasiya sa ating progreso, alam kong marami pa tayong kinakailangang gawin upang masiguro natin ang higit na marikit na bukas para sa susunod na henerasyon.
• Iminumungkahi natin ang pagsisimula ng Creative Academies, na nakapadron sa tagumpay ng STEM Academies, upang maaruga at masuportahan ang mga talento ng mga keiki ng Hawai’i.
Ang mga akademyang ito ay magbibigay ng pokus sa animation, digital media, game development, at pagsulat at paglathala sa elementarya hanggang high school.
• At hinihiling namin sa Lehislatura na ipasa ang tax deduction hanggang sa $20,000 kada taon para sa mga magulang o alin mang miembro ng pamilya na nag-iipon para sa edukasyon sa kolehiyo ng isang bata.
• Iminumungkahi naming ang paglikha ng Commission on Higher Education na binubuo ng mga presidente ng mga medyor na unibersidad ng Hawai’i, ng mga miembro ng komunidad, at ng mga lider ng negosyo.
Ang Commission na ito ang magbibigay ng oportunidad upang maharap ang mga bagong ideya at mga bagong paraan sa paggamit ng dolyar pang-edukasyon mula sa federal at estado.
• At muli sa taong ito ang mungkahi natin na maglaan ang state retirement fund ng $100 milyon na puhunan para sa creative ideas at mga talento ng mga kumpanya ng Hawai’i at mga tao.
Sa inyo ang aking panata na hangga’t ako ang inyong Gobernador, sisikapin kong matamo ang mga ito at iba pang mga aksyon na maghahatid sa transpormasyon ng ating ekonomiya at sa higit na mataas na istandard ng buhay.
Ito ang pinakadakilang pamana nating lahat na ating maiiwan sa panahon ng ating panunungkulan sa gobierno.
ENERHIYA
Isa pang layon na ibig kong makamit ng buong pagsisikap sa susunod na tatlong taon ay ay kasarinlan at seguridad sa enerhiya.
Kasing-importante ito ng lahat ng ating mga gawain sa susunod na talong taon.
Sa ngayon, ang Hawai’i ang pinakadependenteng sa langis sa lahat ng estado ng Amerika…at kinakailangan mabago ito!
Ibig sabihin ay ang pangangailangang lumayo sa kasalukuyan nating sobrang pagdepende sa langis at paboran ang renewable energy…at gawin natin ito ng higit na mabalis kaysa sa gusto ng iba at higit sa paniniwala ng iba pa na posible ito.
Marami ang ating naisakatuparan mula ng ilunsad natin ang programang Energy for Tomorrow 2006, na una nating tunay na kolektibong pagtatangkang mabago ang ating energy paradigm.
Tunay na nagpapasalamat ako sa komunidad at industriya sa kanilang suporta sa programang ito, at ang suporta ng Lehislatura ay buo at bipartisan.
Mayroong apat na mambabatas sa partikular ang naging kabahagi sa aking nais sa pagbabago, at tunay na tumulong sila sa matingkad na pagkurba mula sa abot todong dependensia sa langis tungo sa isang landas sa seguridad sa enerhiya.
Ibig kong pasalamatan sina Senador English at Hemmings at Diputado Thielen at Morita sa kanilang tuloy-tuloy na paghihikayat at sa kanilang sigasig.
Upang mapabilis ang progreso natin tungo sa energy security at sa kinabukasang may malinis na enerhiya, nirereoganisa ngayon ang Department of Business, Economic Development and Tourism upang maitatag ang Energy Division.
Bawat lingo, ang aking mga departamento ay binibisita ng mga developers ng renewable energy—mula hangin hanggang solar, mula alon at ocean thermal tungo sa biofuel, mula algae hanggang sa enerhia ng kalawakan!
Kinakalangan nating umaksyon upang magiging madali para sa ganitong mga proyekto ang kanilang pagsisimula at upang magtagumpay sa Hawai’i.
Ipagpatuloy natin ang pamumuno sa pamamagitan ng ehemplo, kapwa sa mga uri ng mga gusaling ating itatayo at sa paghihikayat ng intra-governmental purchases of power upang ang mga gobyernong federal, estado, at county ay magagamit ang kanilang assets sa pagsisimula ng kanilang produksyon ng kanilang enerhiya, at, kung angkop, bigyan ang mga gobyerno ng pagkakaton na bumili ng power na diretso mula sa mga suplayer na bago at non-utility.
Mga kulang-kulang na dalawang linggong nakararan, inanunsiyo ng ating Airports Division ang isang planong historik na magdebelop ng malaking solar power arrays sa 12 lugar ng gobyerno sa buong Estado.
May potensyal ang proyektong ito na bawasan ang pangangailangan ng Hawai’i na mag-import ng 130,000 na bariles ng langis kada taon, at makagawa ng sapat na power para sa 9,000 na kabahayan sa bawat taon.
Ito ang isa sa mga pinakamalaking solar initiatives ng isang gobyernong estado sa buong bansa.
Ito at iba pang ating mga pagsisikap ay nakakakuha ng atensyon at suporta sa bansa.
Ikinagagalak ko ngayon na ipaalam sa inyo na sa susunod na linggo, ang Estado ng Hawai’i at ang U. S. Department of Energy at papasok sa isang walang katulad at inobatibong partnership na tinatawag na Hawai’i Clean Energy Initiative.
Ang partnership na ito ay base sa bisyon ng Hawai’i na kinakailangan ang puspusang transpormasyon nito tungo sa isang clean energy future sa pamamagitan ng paggamit ng mga pinakabagong pambansa at global na tuklas, at ang ating mayamang natural na sorses ng enerhiya ay magbibigay sa ating posisyon upang magiging modelo sa mundo at ipakita ang maaaring magawa sa pamamagitan ng pagdebelop ng indigenous renewable energy.
Ang partnership na ito ay magbibigay ng ayudang teknikal at pondo sa proyekto sa Hawai’i.
PAGTATAPOS
Ang subheto ng partnership ay naghahatid sa akin sa pinal na subheto tungkol sa ibig kong talakayan sa inyo sa araw na ito.
Kanina, sinabi ko na hindi natin maaaring gawing baka-bakasali o kaya ay ipagbibili ang ating mga sarili sa karangyaan, subalit naniniwala ako na mayroon tayong kakayahang bilhin ang kapiraso ng ating kinabukasan.
Iminumungkahi ko na bilhin natin ang 850 na acre na Turtle Bay property sa
O’ahu North Shore.
Naniniwala ako na ito ay isang minsan-lang-sa-isang henerasyon na pagkakataon upang mapreserba kapwa ang estilo ng buhay para sa mga libong residente, at ang bahagi ng Hawai’i na natutuhan nang mahalin ng milyong tao sa mundo at nakikilala nilang tunay na Hawai’i.
Ang pagbili sa importanteng pag-aaring ito ay maglilikha ng oportunidad para sa komunidad upang mabigyang hugis ang bisyon para sa parteng ito ng North Shore.
Ang isinaayos nga Turtle Bay Hotel at mga condominiums ay kasalukuyang nagbibigay ng mga trabaho sa komunidad. Ang kanyang mga restoran ay nagsisilbing isang mapag-anyayang lugar para sa mga pamilyang lokal at mga bisita sa kanilang pagkakasiya sa isang Sunday brunch o ispesyal na family meal, at ang mga golf courses ay mga kilalang host ng mga internasyunal na mga tournament.
Kinikilala nating ang mga kontribusyon ng mga ito sa ating Estado, at ibig natin magiging tuloy-tuloy ang kanilang tagumpay.
Subalit kung papaano na ang balanse ng lupa ay makatugma ng kung ano ang umiiral ay isang bagay na kinakailangan ng pagpapasya nating lahat kasama ang komunidad.
Binigyan ako ng sigla ng mga lider ng komunidad at mga residente ng North Shore, na sa pamamagitan ng kanilang pagkilos, ay nagawang ipreserba ang iba pang mga lupa para sa publiko.
Inimbita ko ngayon ang ilan sa mga lider ng komunidad upang samahan tayo sa araw na ito.
Ibig kong makilala ninyo si Larry McElheny, pundador at miembro ng board of directors ng North Shore Community Land Trust; si Denise Antolini, direktor ng Environmental Law Program at UH Richardshon School of Law; at Lea Hong, direktor ng Hawai’i sa Trust for Public Lands.
Mangyaring tumayo sina Larry, Denise, at Lea upang makilala ang inyong pagpupunyagi na maprotektahan ang mga importante lupa para sa henerasyon sa hinaharap.
Inaasahan ko na may mga ilang tao, kasama ang mga mambabatas, na magtatanong tungkol sa mungkahi kong ito na mabili ang mga lupang ito sa panahon na hinaharap natin ang maraming pangangailangan, at sa panahon ng pagbaba ng paglaki ng ating rentas.
Risonable ang ganitong tanong na tatanungin, subalit si Larry, Lea, at Denise, at libo pang iba na nababahala sa kung anong uri Hawai’i ang ikatutuwa ng mga henerasyon sa hinaharap, ay nakahanda upang tulongan tayo.
Ang mga nakaraang tagumpay natin sa pagpreserba sa Waimea Valley at Pupukea-Paumalu at ang abilidad nating isalba ang Kukui Gardens affordable housing ay nagbibigay sa akin ng sigla upang maniwala na ang Lehislatura at ako ay maaaring magtrabaho kasama ang komunidad upang maisakatuparan ito.
Iminumungkahi ko na ang Lehislatura, ang aking Administrasyon, at ang mga lider ng komunidad ay magbubuo ng isang working group upang siyasatin ang mga opsyon at madebelop ang planong aksyon upang masiguro na ang pag-aaring ito ay mananatili sa mga kamay ng publiko.
Pinag-isipan ko ng mabuti ang iminumungkahi ko ngayon, at naniniwala ako sa aking puso na ito ang tamang bagay na gawin ng mga nangabubuhay sa ngayon, at para sa mga isisilang sa mga dekada sa hinaharap.
At naniniwala ako na ito ang pinakatangi-tanging sandali para sa ating lahat—isang sandali na nagsisiwalat sa mga bata na inaaruga natin ang kanilang kinabukasan higit sa ating pag-aruga sa ating kasalukuyan.
Kaya, imbis na sipatin ang mungkahing ito na mahirap o dili kaya ay imposibleng mangyari, hinihiling ko na tingnan natin na ito ang tama nating gawin, at kapag nagsasama tayo ay makakahanap tayo ng paraan upang ito ay mangyari.
Pinag-isipan ko na ang di bababa sa isang dosenang paraan na maaari nating pagkakambal-kambalin sa revenue streams upang makalikom tayo ng pondong pambili.
Kasami rito ang pagbili sa resort portion ng pag-aaring ito upang mabayaran ang pagkakautang, ang pakikipagpalitan sa iba pang lupa ng Estado, ang malikhaing paggamit ng tax credits na ilalagak sa mahabang panahon, ang tax check-off para sa ating income tax returns, ang private grants, ang paglaan ng Legacy Land Funds, ang federal conservation dollars, at and buong mundong Internet fundraising campaign, “Save Hawai’i’s North Shore.”
Alam kong may mga iba pang mga ideya, subalit ang punto ay ang aking paniniwala na ito ay kapwa maaaring gawin at esensyal sa proteksyon ng estilo ng ating buhay.
Ang North Shore ay isang importanten balbula ng pagtakas sa patinding urbanisadong estilo ng buhay ng O’ahu.
Isa itong lugar na pagdadalhan natin ng ating mga bisita kung ibig nating maranasan nila ang “tunay” na Hawai’i.
Isa itong lugar na nagbibigay sa atin ng kasiyahan sa pamamagitan lamang ng pagpunta doon, kahit hindi tayo madalas magpunta.
At ito ay isang komunidad ng mga residente na pinili ang North Shore sapagkat nagbibigay ito ng higit na mabagal, at mas rural na estilo ng buhay.
Isang walang muwang ang pag-iisip ang magsasabi na ang pagbili ay magiging madali.
Ang istruktura ng land ownership ay masalimuot at ang utang ay napakalaki.
Subalit, komited ako na ang mga lupang ito ay mananatili sa mga kamay ng publiko.
Ang tawag ng mga residente ay ang “pagpapanatili sa nayon na nayon.”
Ang tawag ko dito ay pagtutupad sa ating mga komitment sa susunod na mga henerasyon…at hinihling ko sa bawat isang nakikinig ngayon na samahan ako sa gawaing ito.
Bago ako magtapos sa umagang ito, muling ibig kong pasalamatan ang mga tao ng Hawai’i sa inyong tiwalang ibinigay sa akin, sa inyong pagtanggap sa akin bilang bahagi ng inyong ‘ohana, at sa pagbibigay sa aking sigla upang maharap ang mga malalaking hamon ng ating panahon.
Sa huli, ibig kong malaman ninyo na tunay na minamahal ko ang aking trabaho. Pinahahalagahan ko ang pagiging Gobernador ng Hawai’i…gobernador ninyo. Wala nang hihigit pang trabaho sa mundo.
Habang dumadami ang oportunidad para sa aking paglalakbay sa ibang estado at sa ibang bansa, nagiging lalong malinaw para sa akin na ang mga tao sa Hawai’i ay katangi-tangi sa buong mundo, at, wala nang hihigit pang lugar sa mundo kundi ang mga islang ito.
Madalas, ang musika, higit sa mga salita lamang, ang nakakapagsiwalat ng ating tunay na damdamin.
Ibig kong tapusin ang aking Diskurso sa Estado ng Estado itong taong ito sa pamamagitan ng di kumbensiyunal na paraan…subalit isang paraan na inaasahan kong makakasalig sa inyong puso.
Iniimbita ko kayo na makinig ng mabuti sa mga salita at pakiramdaman ang musika ng Kaukahi, na buong ganda nilang nasapol ang esensiya ng kung ano ang nararamdaman natin para sa ating tahanan—ang Hawai’i.
Ang Kaukahi ang nanalo sa 2007 Na Hoku Hanohano Awards for Group of the Year, Song of the Year, at Graphic Art for Album Design.
Ang mga miembro nga Kaukahi ay sina: Barrett Awai sa upright bass, Dean Wilhelm sa gitara, at Kawika Kahiapo sa electric bass.
Alam kong masisiyahan kayo sa pag-awit para sa inyo ngayon ng Kaukahi sa kanilang “Life In These Islands,” ang kanilang Na Hoku Hanohano Award winning Song of the Year.
Mga kababayan, damhin natin ang mga salita at musika ng…Kaukahi!
DISKURSO SA ESTADO NG ESTADO
Enero 22, 2008
Magandang umaga kapwa residente ng Hawai’i, ating ‘ohana…kama’aina at malihini…keiki at kupuna…sibilyan at militari. Ispiker Say…Presidente Hanabusa…iba pang mga halal na opisial…at kagalang-galang na mga panauhin. Aloha kakou.
Buong pakumbaba at buong pusong nagpasasalamat na humarap ako ngayon sa inyo sa umagang ito para sa aking ikaanim na Diskurso sa Estado ng Estado.
Ang aking taunang report sa mga taumbayan nga Hawai’i tungkol sa estado ng ating minamahal na Estado ay isa sa mga pinakatanging pribilehiyo ng Gobernador.
Binibigyan ako ng oportunidad upang ibahagi kung saan tayo nakarating…at pagkatapos ay magbibigay ng pokus kung sa aking paniniwala ay kung saan tayo patutungo…at kung papaano tayo makakarating doon.
Bago ko talakayin ang mga ideyang ito sa inyo, ibig ko sanang malaman ninyo kung gaano katindi ang aking pasasalamat sa inyo sa tiwalang ibinigay ninyo sa akin.
Sa pagharap sa mga isyung dumarating araw-araw, ipinapaalala sa akin kung gaano kalaki ang responsibilidad na nakakabit sa aking trabaho…at buong pakumbabang humaharap ako sa inyo ngayon.
Mula noong ako ay nahalal muli noong huling bahagi ng 2006, tinatanong na ako ng mga tao at ang mga peryodista ay sumulat na tungkol sa kung anong puesto sa pamahalaan ako susunod na tatakbo.
At meron nang mga kolum ang nasulat tungkol sa kung susundan ko ang padron ng mga gobernador na bumabagal na ang kanilang paninilbihan sa kanilang pangalawang termino.
Ang aking mga direktor ng gabinete, si Tenyente Gobernador Aiona, at ako ay hindi ganoong mga tao a humihina sa paggawa…at nangangako kami na bawat araw ng mga susunod na tatlong taon ay maglilingkod kami ng buong husay.
Sa katunayan, lahat kami ay pare-parehong nagkaroon muli ng pagpapanibagong sigla at komitment sa aming pagsipat sa kinabukasang punumpuno ng dakilang pangako at potensial.
Mga kababayan…ngayon ang unang araw ng aking nalalabing Administrasion.
Inilalaan naming ang sarili sa pagsemento ng isang malinaw na direksyon para sa ating Estado: isang direksyon na nanghihikayat ng personal na responsibilidad, nagpapabago sa ekonomiya, nagbibigay ng pokus sa kasarinlan sa enerhiya, nagpepreserba sa ating mga kultural at natural na resorses, at nagdaragdag ng pangkalahatang kalidad ng buhay.
Mga kapwa mamamayan, wala na akong iba pang ambisyon kundi makamtan ang mga layuning ito.
PERSONAL NA RESPONSIBILIDAD
Ang nakaraang reduksyon ng inaasahang pagdagdag ng paglago ng rentas sa buwis ay nagpi-prisinta sa atin ng isang oportunidad upang magpanibago ang ating diwa sa ‘ohana at upang tanggapin ang higit na responsibilidad para sa kinabukasan ng Hawai’i.
Ang personal na responsibilidad ay higit pa sa pagiging responsible para sa mga desisyon na nakakaapekto sa atin bilang mga indibidwal.
Ang ibig sabihin ng personal na responsibilidad ay ang ating pakikisangkot sa pagtulong sa ibang nangangailangan at sa paglikha ng higit na mabuting Hawai’i.
Makikisangkot tayo sa mga lugar na kung saan tayo nanampalataya, sa ating mga eskuwelahan, at sa ating komunidad.
Hindi lang natin ipinapaubaya sa iba ang mga bagay-bagay.
Lahat tayo ay nakikibahagi sa isang paniniwala na tayo ay pamilya…‘ohana tayo…mga bilang na lumalagpas sa mga nakatira sa ating mga tahanan.
Kamakailan lamang, nagkaroon ako ng pagkakataon na makasalamuha ng ilang oras ang isang grupo ng mga kababaihan na naninirahan sa isang transitional housing facility na tumutulong sa mga babaing naka-parole, at ilang sa mga naroroon pa sa kulungan, upang matagumpay na makabalik muli sa ating komunidad.
Ang mga kababaihang ito ay bahagi ng ating ‘ohana.
Sa kabila ng abusong sexual na kanilang pinagdaanan, ng mga taong nalulong sa droga at kawalan ng tahanan, o sa bilang ng mga panahong sila ay naaresto, ang mga kababaihang ito ay tinatanggap na nila ngayon ang personal na responsibilidad sa kanilang buhay.
Sila ay mga inspirasyon sa akin sa kanilang pakikipagtunggali upang maintindig nila ang kanilang bagong buhay pagkatapos ng mga taon ng pagkaimbi, kabiguan, at masamang personal na pagpapasiya.
Buong tapang ang pagsasagawa nilang mabura ang kanilang nakaraang kasalanan at kahihiyan at takot sa pagkabigo.
At, bilang bahagi ng kanilang programa, sila ngayon ay tumatanggap ng responsibilidad para sa iba sa pamamagitan ng pagsasagawa ng boluntaryong serbisyo sa komunidad.
Ibig ko sanang ipakilala sa inyo ang pambihirang direktor ng TJ Mahoney, si Ms. Lorraine Robinson, at ang anim na kababaihan mula sa sa pasilidad:
Fay Mdereiros, Masina Faoulo, Ipo Kock-Wah, Gina Ishida, Jackie Bissen, at Lynick Ayau.
Mangyaring tumayo upang makilala kayo.
Ang personal na responsibiliadad para sa karaniwang mamamayan ay maaaring ipakahulugan ito bilang pakikisangkot ng tama upang maireport ang pang-aabuso o pagpapabaya sa bata sa inyong kapitbahayan.
At ibig sabihin ay ang pagtanggap ng mga ahensia ng gobierno ng kanilang mga pagkakamali at ang pagsasaayos sa pagkakamaling ito upang maisaayos ang sistema.
Ibig sabihin ay ang mga magulang ay tuturuan ang kanilang mga anak ng tama sa mali, at pagpapakita ng aloha para sa ating mamahaling lupa at dagat sa pamamagitan ng di pag-abandona ng mga sasakyan sa gilid ng mga kalsada o ng mga bangka sa ating mga bahura.
Ang ibig sabihin ng personal na responsibilidad ay ang pagmamaneho na may aloha, laging nakabantay sa mga naglalakad, at hindi pagpayag na magmaneho ang mga lasing na kaibigan.
Ang ibig sabihin ng personal na responsibilidad ay ang paghahanda sa ating mga tahanan para sa mga emerhensiya, at ang pagkain at pag-ehersisyo sa mga paraang namamaximisa ang ating mabuting kalusugan.
Sa kasaysayan ang mga tao sa Hawai’i ay nagpakita ng di pangkaraniwang kaluwagan sa pagtanggap ng personal na responsibilidad hindi lamang para sa kanilang mga sarili…kundi para sa kapakanan ng iba.
Subalit mayroon pa rin sa ating higit na ‘ohana ang naghihirap—yaong mga merong karamdamang mental, yaong mga mayroong disabilidad na pisikal, yaong mga kupuna na pihado lamang ang kinikita, yaong mga biktima ng pang-aabuso, at yaong mga nagsusumikap na maigpawan ang adiksyon sa droga o alkohol.
Kahit kaisa ako sa inyo sa pagnanais na sana ang gobyerno ay makakakagbigay ng tulong sa bawat nangangailangan ng tulong, at isaayos ang bawat problema na hinaharap natin bilang komunidad, hindi maaaring mangyari ito.
Tulad ninyo, naniniwala ako na ang gobyerno at ang mga nagbabayad ng buwis ay mayroong kapasidad na magsagawa ng dakilang kabutihan…subalit ang kapasidad na iyan ay hindi di-limitado.
Kaya, kinakailangan ang matalino at nasa ayos na paggasta, at kinakailangang gumawa tayo ng mga desisyon na naggagarantiya ng isang malusog na hinaharap pampinansiya.
Sapagkat tanging ang gobyernong malusog sa piskalia ang may kakayahan na magmantene ng isang sapat na lebel ng kinakailangang mga serbisyo sa higit na mahabng panahon.
Mga kulang-kulang dalawang linggong nakararaan, ang Konseho ng Rentas ay nag-adjust pababa ng $59 milyon ng halaga ng general fund tax revenue na aveylabol hanggang sa Taong Fiscal 2009.
Ito ay dagdag sa naunang reduksyon noong Mayo at Agosto noong nakaraang taon.
Kaya sa kabila ng pagpapanatiling lakas ng ekonomiya, ang suma nito mula noong Mayo noong nakaraang taon noong inadap ng Lehislatura ang biennium budget ay ang pagbaba ng estimeyt sa reduksyon ng rentas sa buwis ng $353 milyon.
Hindi kailan man malulutas lahat ng mga problema ng lipunan ang gobyerno.
Sa pamamagitan lamang ng ating nagbabahaginang diwa ng ‘ohana…at ng kaluwagan ng pagtanggap sa personal na responsibilidad para sa ating mga sarili at para sa iba…natin maiigpawan ang panahong nanghahamon maging ang hamon ay piskal, sosyal, o natural na kalamidad.
Ang kabuuang tagumpay ng ating Estado, sa kadulu-duluhan, ay nakasalalay sa kolektibong mga kamay ng mga tao, hindi ang gobyernong nag-iisang gumagawa.
Nasisiyahan ako sa balanseng ito…at may kumpiyansa ako sa kanyang resulta.
At mga halal na mga opisial ay kinakailangan ding tumanggap ng personal na responsibilidad, hindi lamang para sa higit na mahabang panahon ng piskal na kalusugan ng ating Estado, kundi para sa atin ding ekonomikong kalusugan.
Ang ibig sabihin nito ay ang paggamit sa ating may-takdang pinansiyal na resorses upang mamantene at mapalawak ang ating kasalukuyang impraisktruktura.
Binabati ko ang mga mambabatas sa inyong suporta sa pagkumpuni at pagmantene sa ating mga eskuwelahan, sa pagsasaayos ng ating sistema ng highway sa mga bahagi ng Estado na may mabilis na paglago, at ganoon din sa mga planong modernisasyon para sa ating mga eropuerto at mga puwerto.
Mayroon mahirap na mga pagpapasiya na kinakailangang gawin natin lahat sa darating na mga linggo at buwan, at pinakaasam-asam ko ang pakikipagkolaborasyon ko sa inyo upang makamtan natin ang pinakamainam na mga desisyon.
Inaasahan ng publiko—at karapat-dapat ito sa kanila—ang lahat ng mga ito sa atin.
Kasama sa mga desisyon na ito ang pagsasagawa ng mga istratehikong determinasyon tungkol sa direksyon tatahakin ng Estado sa nakakatuwang ika-21 na siglo.
INOBASYON
Nitong nakaraang 12 buwan, ibinahagi ko sa inyo ang isang malinaw na bisyon para sa pundamental na transpormasyon ng ating ekonomiya mula sa ekonomiyang sobrang nakabase sa makipot na debelopment ng lupa…tungo sa isang ekonomiyang base sa infinitong talento at intelektuwal na kapasidad ng pono’i ng Hawai’i…at mga tao mismo ng Hawai’i.
Tiyak tulad ng pagsunod ng gabi sa araw na di kayang magbabakabaka-sakali o dili kaya ay ipagbibili natin ang mga sarili sa karangyaan.
Bagkus, kinakailangan ng kaluwagan ng isip na mamuhunan tayo sa mga programang pang-edukasyon at workforce na nagbibigay ng kahandaan sa mga tao upang magtagumpay sa isang mundong padagdag na padagdag na kompetitibo.
Magiging napakalaking hamon ito sa ating pagbibigay ng reoryentasyon ng ating ekonomiya mula sa pagiging base sa lupa, patungo sa ang muhon nito ay ang preserbasyon ng ating mga resorses na kultural at natural.
Subalit isa itong hamon na kaya at kinakailangan nating harapin!
Magagawa natin ito sa pamamagitan ng pagtatambal ng mga natibong Hawayanong kultural na halagahan ng aloha ‘aina at respeto sa dagat, at ng sanay, at sapat na edukadong populasion na naniniwala na ang inobasyon ng mga bagay ay landas tungo sa tagumpay.
Ibig kong pasalamatan ang mga kasapi sa komunidad na tumangkilik sa ganitong bisyon sa kinabukasan ng Hawai’i.
At gusto ko rin pasalamatan ang mga mambabatas no sumuporta sa ekonomik na transpormasyon sa pamamagitan ng pagsuporta nila sa ating mga ideya, kahit ang suporta nila ay hindi sa lebel na ating hiniling, at ating kinakailangan, kung ibig nating magtagumpay.
Kung ang kinabukasan ay katulad din ng nakaraan, ang ating mga nakagawiang praktis at bilis ng ating paghakbang ay nakakasapat sa atin.
Subalit ang kinabukasan ng mundo at ang kinabukasan ng Hawai’i ay sadyang kaiba sa ating nakaraan kung kaya ay wala na tayong panahon para sa ganitong praktis ng nakaraan at para sa isang mabagal, at paunti-unting pagbabago.
Kinakailangan nating gumawa ng mga higanteng hakbang na magbibigay ng mahalagang progreso.
Kumbinsido ako na ang nakaraang malakas na ekonomiya ng Hawai’i ay nagbigay sa atin ng palugit upang ipagpaliban natin ang pagsasagawa ng desisyong mahirap at importante-importanteng, at nagmantene ng mga istruktura ng edukasion at workforce na di na angkop sa ika-21 siglo.
Sabi ng mga experto na hinaharap natin ngayon ang isang piryud ng pagbabago na kasingdakila ng panahon na ang lipunan ng tao ay dumadaan sa Rebolusyong Industriyal.
Sa prediksyong ito naniniwala ako na ang mga experto ay maaaring tama sila.
Upang makarating tayo sa ating paroroonan mula sa ating kinaluluklukan sa ngayon ay maaaring nakakatakot…subalit ito ang daan na kinakailangan nating tahakin…kahit minsan ang pagbibiyahe ay may katagtagan.
Ang tanging daan tungo sa ating kinabukasang ibig natin ay ang pagpapanatili sa bagong daan na ito.
Ang progresong atin nang nakagawa sa nagdaang 12 buwan ay nakakatuwa at nagbibigay-sigla:
• Nakapaglunsad tayo ng pang-estado programa na nagdaragdag ng global na edukasyon sa mga guro, estudyante, at residente ng Hawai’i.
Nagagalak ako sa presensiya ngayon ng aking natatanging panauhin, si Madam Wu Chi-Di, bise ministro ng Chinese Ministry of Education, na inaasahan nating makakasama sa marami pang educational exchanges.
• Sinimulan na natin itatag ang mga akademya sa middle at high schools na nagbibigay pokus sa siensiya, teknolohiya, enhinyerya, at matematika.
Binibigyan natin ng empasis ang edukasyon na STEM sapagkat ito ang tumutulong upang magbigay ng kasanayan sa mga nagtapos ng pag-iisip na analitikal, mga kasanayan sa problem-solving at teamwork na kinakailangan para sa isang mataas na kalidad ng trabaho para sa ika-21 na siglo.
• Sinimulan na natin ang programang MELE sa Honolulu Community College upang higit na maitatag ang artistiko at komersiyal na tagumpay ng industriya ng musika sa Hawai’i.
Ibig kong pasalamatan ang sistema ng community college para sa kanilang pamumuno sa mga inisyatib nga ganito.
• At nakipagpartner na rin tayo sa NASA, na mag-iisiponsor ng First Robotics Challenge sa Stan Sheriff Center sa Marco, na kung saan 25 sa mga eskuwelahang publiko at pribado ang sasama sa 12 mainland teams sa tinatawag na “Super Bowl of Smarts.”
Sa kabuuan, ngayon ay mayroon 95 eskuwelahan sa buong Estado ang nakalahok sa programang robotics na hands-on.
Ibig kong kunin ang sandali upang kilalanin ang ilan sa mga estudyante at ang kanilang mga tagapayo na kasama sa mga makikipagpaligsahan sa Regional First Robotics Challenge sa Marso.
Ang mga batang ito at ang kanilang mga may gulang na guro ay inspirasyon para sa akin sanhi ng kanilang walang takot na pagharap sa kanilang kinabukasan.
Ang kanilang sigasig ay nagbibigay sa akin ng pag-asa para sa kinabukasan ng ating Estado.
Ang ama ng robotics sa Hawai’i, si Art Kimura, at ang kanyang kabiyak, si Rene, ay naririto ngayon kasama ang kanilang mga estudyante at ang kanilang mga guro mula sa Waiakea at Hilo high schools sa Big Islang; Waimea High School sa Kaua’I; Baldwin High School sa Maui; at Nanakuli, Maryknoll, Punahou, McKinley, St. Louis, Farrington, Moanalua, Kapolei, Waipahu, Hawai’I Baptist Academy, Campbell, ‘Iolani. Waialua, Sacred Hearts Academy at Kamehameha high schools sa O’ahu.
Mangyaring tumayo kayo at makilala.
Ang ating mga gawain sa promosyon ng inobasyon ay kinilala noong nakaraang taon ng National Governors Association noong piliin tayong isa sa mga anim na Estado na tumanggap ng grant na pinondohan ng Bill and Melissa Gates Foundation at Intel Corporation.
Sa kabila ng aking pagkasiya sa ating progreso, alam kong marami pa tayong kinakailangang gawin upang masiguro natin ang higit na marikit na bukas para sa susunod na henerasyon.
• Iminumungkahi natin ang pagsisimula ng Creative Academies, na nakapadron sa tagumpay ng STEM Academies, upang maaruga at masuportahan ang mga talento ng mga keiki ng Hawai’i.
Ang mga akademyang ito ay magbibigay ng pokus sa animation, digital media, game development, at pagsulat at paglathala sa elementarya hanggang high school.
• At hinihiling namin sa Lehislatura na ipasa ang tax deduction hanggang sa $20,000 kada taon para sa mga magulang o alin mang miembro ng pamilya na nag-iipon para sa edukasyon sa kolehiyo ng isang bata.
• Iminumungkahi naming ang paglikha ng Commission on Higher Education na binubuo ng mga presidente ng mga medyor na unibersidad ng Hawai’i, ng mga miembro ng komunidad, at ng mga lider ng negosyo.
Ang Commission na ito ang magbibigay ng oportunidad upang maharap ang mga bagong ideya at mga bagong paraan sa paggamit ng dolyar pang-edukasyon mula sa federal at estado.
• At muli sa taong ito ang mungkahi natin na maglaan ang state retirement fund ng $100 milyon na puhunan para sa creative ideas at mga talento ng mga kumpanya ng Hawai’i at mga tao.
Sa inyo ang aking panata na hangga’t ako ang inyong Gobernador, sisikapin kong matamo ang mga ito at iba pang mga aksyon na maghahatid sa transpormasyon ng ating ekonomiya at sa higit na mataas na istandard ng buhay.
Ito ang pinakadakilang pamana nating lahat na ating maiiwan sa panahon ng ating panunungkulan sa gobierno.
ENERHIYA
Isa pang layon na ibig kong makamit ng buong pagsisikap sa susunod na tatlong taon ay ay kasarinlan at seguridad sa enerhiya.
Kasing-importante ito ng lahat ng ating mga gawain sa susunod na talong taon.
Sa ngayon, ang Hawai’i ang pinakadependenteng sa langis sa lahat ng estado ng Amerika…at kinakailangan mabago ito!
Ibig sabihin ay ang pangangailangang lumayo sa kasalukuyan nating sobrang pagdepende sa langis at paboran ang renewable energy…at gawin natin ito ng higit na mabalis kaysa sa gusto ng iba at higit sa paniniwala ng iba pa na posible ito.
Marami ang ating naisakatuparan mula ng ilunsad natin ang programang Energy for Tomorrow 2006, na una nating tunay na kolektibong pagtatangkang mabago ang ating energy paradigm.
Tunay na nagpapasalamat ako sa komunidad at industriya sa kanilang suporta sa programang ito, at ang suporta ng Lehislatura ay buo at bipartisan.
Mayroong apat na mambabatas sa partikular ang naging kabahagi sa aking nais sa pagbabago, at tunay na tumulong sila sa matingkad na pagkurba mula sa abot todong dependensia sa langis tungo sa isang landas sa seguridad sa enerhiya.
Ibig kong pasalamatan sina Senador English at Hemmings at Diputado Thielen at Morita sa kanilang tuloy-tuloy na paghihikayat at sa kanilang sigasig.
Upang mapabilis ang progreso natin tungo sa energy security at sa kinabukasang may malinis na enerhiya, nirereoganisa ngayon ang Department of Business, Economic Development and Tourism upang maitatag ang Energy Division.
Bawat lingo, ang aking mga departamento ay binibisita ng mga developers ng renewable energy—mula hangin hanggang solar, mula alon at ocean thermal tungo sa biofuel, mula algae hanggang sa enerhia ng kalawakan!
Kinakalangan nating umaksyon upang magiging madali para sa ganitong mga proyekto ang kanilang pagsisimula at upang magtagumpay sa Hawai’i.
Ipagpatuloy natin ang pamumuno sa pamamagitan ng ehemplo, kapwa sa mga uri ng mga gusaling ating itatayo at sa paghihikayat ng intra-governmental purchases of power upang ang mga gobyernong federal, estado, at county ay magagamit ang kanilang assets sa pagsisimula ng kanilang produksyon ng kanilang enerhiya, at, kung angkop, bigyan ang mga gobyerno ng pagkakaton na bumili ng power na diretso mula sa mga suplayer na bago at non-utility.
Mga kulang-kulang na dalawang linggong nakararan, inanunsiyo ng ating Airports Division ang isang planong historik na magdebelop ng malaking solar power arrays sa 12 lugar ng gobyerno sa buong Estado.
May potensyal ang proyektong ito na bawasan ang pangangailangan ng Hawai’i na mag-import ng 130,000 na bariles ng langis kada taon, at makagawa ng sapat na power para sa 9,000 na kabahayan sa bawat taon.
Ito ang isa sa mga pinakamalaking solar initiatives ng isang gobyernong estado sa buong bansa.
Ito at iba pang ating mga pagsisikap ay nakakakuha ng atensyon at suporta sa bansa.
Ikinagagalak ko ngayon na ipaalam sa inyo na sa susunod na linggo, ang Estado ng Hawai’i at ang U. S. Department of Energy at papasok sa isang walang katulad at inobatibong partnership na tinatawag na Hawai’i Clean Energy Initiative.
Ang partnership na ito ay base sa bisyon ng Hawai’i na kinakailangan ang puspusang transpormasyon nito tungo sa isang clean energy future sa pamamagitan ng paggamit ng mga pinakabagong pambansa at global na tuklas, at ang ating mayamang natural na sorses ng enerhiya ay magbibigay sa ating posisyon upang magiging modelo sa mundo at ipakita ang maaaring magawa sa pamamagitan ng pagdebelop ng indigenous renewable energy.
Ang partnership na ito ay magbibigay ng ayudang teknikal at pondo sa proyekto sa Hawai’i.
PAGTATAPOS
Ang subheto ng partnership ay naghahatid sa akin sa pinal na subheto tungkol sa ibig kong talakayan sa inyo sa araw na ito.
Kanina, sinabi ko na hindi natin maaaring gawing baka-bakasali o kaya ay ipagbibili ang ating mga sarili sa karangyaan, subalit naniniwala ako na mayroon tayong kakayahang bilhin ang kapiraso ng ating kinabukasan.
Iminumungkahi ko na bilhin natin ang 850 na acre na Turtle Bay property sa
O’ahu North Shore.
Naniniwala ako na ito ay isang minsan-lang-sa-isang henerasyon na pagkakataon upang mapreserba kapwa ang estilo ng buhay para sa mga libong residente, at ang bahagi ng Hawai’i na natutuhan nang mahalin ng milyong tao sa mundo at nakikilala nilang tunay na Hawai’i.
Ang pagbili sa importanteng pag-aaring ito ay maglilikha ng oportunidad para sa komunidad upang mabigyang hugis ang bisyon para sa parteng ito ng North Shore.
Ang isinaayos nga Turtle Bay Hotel at mga condominiums ay kasalukuyang nagbibigay ng mga trabaho sa komunidad. Ang kanyang mga restoran ay nagsisilbing isang mapag-anyayang lugar para sa mga pamilyang lokal at mga bisita sa kanilang pagkakasiya sa isang Sunday brunch o ispesyal na family meal, at ang mga golf courses ay mga kilalang host ng mga internasyunal na mga tournament.
Kinikilala nating ang mga kontribusyon ng mga ito sa ating Estado, at ibig natin magiging tuloy-tuloy ang kanilang tagumpay.
Subalit kung papaano na ang balanse ng lupa ay makatugma ng kung ano ang umiiral ay isang bagay na kinakailangan ng pagpapasya nating lahat kasama ang komunidad.
Binigyan ako ng sigla ng mga lider ng komunidad at mga residente ng North Shore, na sa pamamagitan ng kanilang pagkilos, ay nagawang ipreserba ang iba pang mga lupa para sa publiko.
Inimbita ko ngayon ang ilan sa mga lider ng komunidad upang samahan tayo sa araw na ito.
Ibig kong makilala ninyo si Larry McElheny, pundador at miembro ng board of directors ng North Shore Community Land Trust; si Denise Antolini, direktor ng Environmental Law Program at UH Richardshon School of Law; at Lea Hong, direktor ng Hawai’i sa Trust for Public Lands.
Mangyaring tumayo sina Larry, Denise, at Lea upang makilala ang inyong pagpupunyagi na maprotektahan ang mga importante lupa para sa henerasyon sa hinaharap.
Inaasahan ko na may mga ilang tao, kasama ang mga mambabatas, na magtatanong tungkol sa mungkahi kong ito na mabili ang mga lupang ito sa panahon na hinaharap natin ang maraming pangangailangan, at sa panahon ng pagbaba ng paglaki ng ating rentas.
Risonable ang ganitong tanong na tatanungin, subalit si Larry, Lea, at Denise, at libo pang iba na nababahala sa kung anong uri Hawai’i ang ikatutuwa ng mga henerasyon sa hinaharap, ay nakahanda upang tulongan tayo.
Ang mga nakaraang tagumpay natin sa pagpreserba sa Waimea Valley at Pupukea-Paumalu at ang abilidad nating isalba ang Kukui Gardens affordable housing ay nagbibigay sa akin ng sigla upang maniwala na ang Lehislatura at ako ay maaaring magtrabaho kasama ang komunidad upang maisakatuparan ito.
Iminumungkahi ko na ang Lehislatura, ang aking Administrasyon, at ang mga lider ng komunidad ay magbubuo ng isang working group upang siyasatin ang mga opsyon at madebelop ang planong aksyon upang masiguro na ang pag-aaring ito ay mananatili sa mga kamay ng publiko.
Pinag-isipan ko ng mabuti ang iminumungkahi ko ngayon, at naniniwala ako sa aking puso na ito ang tamang bagay na gawin ng mga nangabubuhay sa ngayon, at para sa mga isisilang sa mga dekada sa hinaharap.
At naniniwala ako na ito ang pinakatangi-tanging sandali para sa ating lahat—isang sandali na nagsisiwalat sa mga bata na inaaruga natin ang kanilang kinabukasan higit sa ating pag-aruga sa ating kasalukuyan.
Kaya, imbis na sipatin ang mungkahing ito na mahirap o dili kaya ay imposibleng mangyari, hinihiling ko na tingnan natin na ito ang tama nating gawin, at kapag nagsasama tayo ay makakahanap tayo ng paraan upang ito ay mangyari.
Pinag-isipan ko na ang di bababa sa isang dosenang paraan na maaari nating pagkakambal-kambalin sa revenue streams upang makalikom tayo ng pondong pambili.
Kasami rito ang pagbili sa resort portion ng pag-aaring ito upang mabayaran ang pagkakautang, ang pakikipagpalitan sa iba pang lupa ng Estado, ang malikhaing paggamit ng tax credits na ilalagak sa mahabang panahon, ang tax check-off para sa ating income tax returns, ang private grants, ang paglaan ng Legacy Land Funds, ang federal conservation dollars, at and buong mundong Internet fundraising campaign, “Save Hawai’i’s North Shore.”
Alam kong may mga iba pang mga ideya, subalit ang punto ay ang aking paniniwala na ito ay kapwa maaaring gawin at esensyal sa proteksyon ng estilo ng ating buhay.
Ang North Shore ay isang importanten balbula ng pagtakas sa patinding urbanisadong estilo ng buhay ng O’ahu.
Isa itong lugar na pagdadalhan natin ng ating mga bisita kung ibig nating maranasan nila ang “tunay” na Hawai’i.
Isa itong lugar na nagbibigay sa atin ng kasiyahan sa pamamagitan lamang ng pagpunta doon, kahit hindi tayo madalas magpunta.
At ito ay isang komunidad ng mga residente na pinili ang North Shore sapagkat nagbibigay ito ng higit na mabagal, at mas rural na estilo ng buhay.
Isang walang muwang ang pag-iisip ang magsasabi na ang pagbili ay magiging madali.
Ang istruktura ng land ownership ay masalimuot at ang utang ay napakalaki.
Subalit, komited ako na ang mga lupang ito ay mananatili sa mga kamay ng publiko.
Ang tawag ng mga residente ay ang “pagpapanatili sa nayon na nayon.”
Ang tawag ko dito ay pagtutupad sa ating mga komitment sa susunod na mga henerasyon…at hinihling ko sa bawat isang nakikinig ngayon na samahan ako sa gawaing ito.
Bago ako magtapos sa umagang ito, muling ibig kong pasalamatan ang mga tao ng Hawai’i sa inyong tiwalang ibinigay sa akin, sa inyong pagtanggap sa akin bilang bahagi ng inyong ‘ohana, at sa pagbibigay sa aking sigla upang maharap ang mga malalaking hamon ng ating panahon.
Sa huli, ibig kong malaman ninyo na tunay na minamahal ko ang aking trabaho. Pinahahalagahan ko ang pagiging Gobernador ng Hawai’i…gobernador ninyo. Wala nang hihigit pang trabaho sa mundo.
Habang dumadami ang oportunidad para sa aking paglalakbay sa ibang estado at sa ibang bansa, nagiging lalong malinaw para sa akin na ang mga tao sa Hawai’i ay katangi-tangi sa buong mundo, at, wala nang hihigit pang lugar sa mundo kundi ang mga islang ito.
Madalas, ang musika, higit sa mga salita lamang, ang nakakapagsiwalat ng ating tunay na damdamin.
Ibig kong tapusin ang aking Diskurso sa Estado ng Estado itong taong ito sa pamamagitan ng di kumbensiyunal na paraan…subalit isang paraan na inaasahan kong makakasalig sa inyong puso.
Iniimbita ko kayo na makinig ng mabuti sa mga salita at pakiramdaman ang musika ng Kaukahi, na buong ganda nilang nasapol ang esensiya ng kung ano ang nararamdaman natin para sa ating tahanan—ang Hawai’i.
Ang Kaukahi ang nanalo sa 2007 Na Hoku Hanohano Awards for Group of the Year, Song of the Year, at Graphic Art for Album Design.
Ang mga miembro nga Kaukahi ay sina: Barrett Awai sa upright bass, Dean Wilhelm sa gitara, at Kawika Kahiapo sa electric bass.
Alam kong masisiyahan kayo sa pag-awit para sa inyo ngayon ng Kaukahi sa kanilang “Life In These Islands,” ang kanilang Na Hoku Hanohano Award winning Song of the Year.
Mga kababayan, damhin natin ang mga salita at musika ng…Kaukahi!
Bitla Maipapan iti Estado ti Estado 2008
(Bitla ti Madaydayaw a Linda Lingle, Gobernador iti Estado ti Hawai'i, Estados Unidos ti Amerika, iti naglaok a sesion ti Lehislatura ti Hawai'i, State Capitol, Honolulu, Hawai'i, Enero 22, 2008. Nayulog ti bitlana kadagiti kangrunaan a pagsasao dagiti etnolingguistiko a group iti estado.)
Gobernador Linda Lingle
Bitla Maipapan iti Estado ti Estado
Enero 22, 2008
Naimbag a bigatyo kadakayo amin a kapada a residente iti Hawai’i… ‘ohanatayo…kama ‘aina ken mahalini…keiki ken kupuna…sibilian ken militari…Speaker… Presidente Hanabusa…sabsabali pay a nabutosan nga op-opisial…ken dagiti madaydayaw a sangsangaili. Aloha kakou.
Umayak kadakayo ita a bigat a sipapakumbaba ken addaan iti agyamyaman a puso para iti daytoy maikanem a Bitlak Maipapan iti Estado ti Estado.
Ti tinawen a reportko kadagiti umili iti Hawai’i maipapan iti kasasaad ti ing-ingungotentayo nga Estado ti maysa kadagiti il-ilalaek a pribilehio a kas Gobernador.
Itedna kaniak ti oportunidad a mangiburay kadakayo no sadinnon ti naggapuantayo...ken kasta met a maipasnektayo ti papanantayo… ken no kasano a makapantayo sadiay.
Sakbay nga ilawlawagko kadakayo dagitoy nga idea, palubosandak a mangipeksa kadakayo ti panagyamanko kadakayo gapu iti panagtalek nga intedyo kaniak.
Iti idadateng dagiti isyu iti inaldaw-aldaw, maipalagip kaniak ti nakadaddadakkel a responsibilidad a naisapit iti trabahok…gapuna sipapakumbabaak nga umay kadakayo.
Manipud pay iti reeleksionko iti arinunos ti 2006, naynayen ti panagsalsaludsod kaniak dagiti tao ken kasta met nga insursuraten dagiti periodista, no ania a puesta ti sumaruno a pagtarayak.
Ken adun dagiti kolum a naisurat no kano surotek ti dana dagiti gobernador nga agginad ti panagtrabahoda iti maikadua a panagtakemda.
Dagiti direktorko iti gabinete, ni Teniente Gobernador Aiona ken siak ket saankami a kakastoy a tattao nga agsarimaddeng iti ania man nga aramid…ket ikarimi kadakayo nga agtrabahokami a nasayaat iti kada aldaw iti sumaruno a tallo a tawen.
Kinapudnona, agpapadakami a naparegta manen ken napamaysa ti turongmi iti panangsirigmi iti masakbayan napnuan iti kari ken potensial.
Apo a tallaong…ita nga aldaw ti umuna nga aldaw ti pakadagupan ti Administrasionko.
Itedmi ti amin a kabaelanmi tapno masemento ti klaro a direksion para iti Estado: maysa a direksion a mangpatalged iti personal a responsibilidad, mamagbaliw iti ekonomia, mangisentro iti kinawaywayas iti enerhia, mangpreserba iti kultural ken natural a rekrekursos, ken mangparegta iti kadagupan a kalidad ti biag.
Kapada a makipagili, awanen ti ambisionko no di ti pannakaragpat kadagitoy a panggep.
PERSONAL A RESPONSIBILIDAD
Ti pannakakissay iti nabiit iti ginandat a bilang ti panagdakkel ti rentas manipud iti buis ket mangipakdaar kadatayo ti panangpabarotayo iti kina-‘ohanatayo ken ti ad-adda a panangaklontayo iti personal a responsibilidadtayo para iti masakbayan ti Hawai’i.
Ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket nakarkaro ngem iti panangaklontayo iti personal a responsibilidadtayo kadagiti desision a makaapekto kadatayo a kas indibidual.
Ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket ti pannakigamulotayo tapno tumulong kadagiti sabali a makasapul iti tulong ken tapno mapartuattayo ti nasaysayaat a Hawai’i.
Makigamulotayo kadagiti lugar a pagkarkaragantayo, kadagiti eskuelaantayo, ken iti komunidadtayo.
Saantay laeng nga ipabus-oy iti sabali dagiti bambanag a masapul a maaramid.
Amintayo ket padapada a mamati a ti pamiliatayo…ti ‘ohanatayo…ket saan laeng a dagiti agbibiag kadagiti taengtayo.
Iti saan a nabayag unay, naaddaanak iti gundaway a nakigamulo iti mano nga oras iti maysa a grupo dagiti babbai nga agin-indeg iti maysa a transitional housing facility a tumultulong kadagiti babbai a naka-parole, ken kasta met kadagiti adda pay laeng iti karsel, tapno naimballigianda a sumrek manen iti komunidadtayo.
Dagitoy a babbai ket parte ti ‘ohanatayo.
Iti laksid ti abuso a sexual a nagpasaran dagiti adu kadakuada, dagiti tawen nga adiksion iti droga ken kinaawan pagtaengan, wenno dagiti kadagiti panawen ti pannakaarestoda, dagitoy a babbai ket itan inakseptarda ti personal a responsibilitadda para kadagiti bukodda a biag.
Insipirasionda kaniak ti panangikarkarigatanda a mangbangon manen iti baro a biagda kalpasan dagiti tawen a pannakaibabbabada, pannakaup-upayda, ken riro a panagdesdesisionda.
Situturedda a mangpunpunas iti napalabas a panagbasol ken bain ken buteng iti pannakapaay.
Ket kas parte ti programada, ak-akseptarenda itan ti responsibilidad para kadagiti sabsabali babaen ti panagaramidda iti boluntario a serbisio iti komunidad.
Ipalubosyo koma ngarud a yam-ammok kadakayo ti nainsangsangayan a direktor ti TJ Mahoney, ni Ms. Lorraine Robinson, ken dagiti innem a babbai iti pasilidad:
Fay Madeiros, Masina Fauolo, Ipo Kock-Wah, Gina Ishida, Jackie Bissen, ken Lynick Ayau.
Tumakderkayo koma tapno mabigbigdakayo.
Para iti gagangay a makipagili, ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket ti naan-anay a pannakitinnulong tapno maireport ti abuso wenno panagbaybay-a iti ubing iti arubayanyo.
Kasta met ti panangadmitir dagiti ahensia ti gobierno kadagiti rirora ken ti panangaramidda iti umno tapno maatur ti sistema.
Kayatna a sawen ket ti panangisuro kadagiti ubbing iti umiso ken madi, ken ti panangipakita iti aloha iti napateg a daga ken baybay babaen ti saan a panangabandona kadagiti lugan kadagiti igid dagiti kalkalsada wenno kadagiti bangka kadagiti salsalapasap.
Ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket ti panagmaneho nga addaan aloha, nakasiput kadagiti magmagna, ken di panangipalubos nga agmaneho dagiti nabartek a gagayyem.
Ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket ti panangisagana dagiti taengtayo para kadagiti emerhensia, ken pannangan ken panagwatwat iti wagas a mamaximisa ti bukodtayo a naimbag a salun-at.
Dagiti tattao ti Hawai’i ket historikal a mangipakpakita ti naisangsangayan a reggetda a mangawat iti responsibilidad saan laeng a para kadagiti bukodda a bagi…no di ket para iti pagimbagan dagiti sabsabali pay.
Iti laksid daytoy, adu pay laeng kadagiti kameng ti ‘ohanatayo ti agrigrigat—dagiti addaan kadagiti sakit a mental, dagiti addaan iti disabilidad a pisikal, kupuna nga addaan kadagiti pihado a pamastrekan, dagiti biktima ti panagabuso, ken dagiti mangikarkarigatan a maringbawan ti adiksion iti droga wenno alcohol.
Numan pay kas kadakayo ket namnamaek a ti gobierno ket matulonganna koma amin a makasapul iti saranay, ken maaturna amin a pakarikutan ti komunidad, saan a posible dayta.
Kas met kadakayo, mamatiak a ti gobierno ken dagiti agbaybayad iti buis ket addaan iti kapasidad a mangaramid iti dakkel a pagimbagan…ngem dayta a kapasidad ket saan a di limitado.
Ngarud, nasken a natanang ken nanakemtayo iti panaggastos, ket rumbeng nga agaramidtayo kadagiti desision a manggarantia iti nasalun-at a pinansial a masakbayantayo.
Gapu ta iti udina, ti laeng gobierno a nasalun-at ti piskaliana ti makabael a mangmantene iti umiso a lebel ti masapul a serbisio.
Iti nakurang a dua a dominggo iti napalabas manipud ita, ti Konseho ti Rentas ket imbabana iti $59 milion ti dagup ti general fund tax revenue nga adda iti Tawen a Piskal 2009.
Daytoy ket mainayon iti immunan a reduksionda idi Mayo ken Agosto iti napalabas a tawen.
Isu’t gapuna nga uray no ti ekonomia ket kaskasdi a napigsa, iti kaudiananna ket manipud idi Mayo iti napalabas tawen idi inadaptar ti Lehislatura ti biennium budget, ti pattapatta a rentas iti buis ket nagpababa iti $353 milion.
Saan a kabaelan ti gobierno a solbaren dagiti amin a pakarikutan ti gimong.
Ti laeng nagbibinglayantayo a panag-‘oohana…ken ti naintarigagayan a panangawattayo iti personal a responsibilidad para kadagiti bagbagitayo ken para kadagiti sabali…ti mangkadua kadatayo iti panawen nga addaan karit…piskal man ti karit, sosial, wenno natural a didigra.
Ti pakabuklan ti balligi ti Estadotayo ket agsadag kadagiti kolektibo nga im-ima dagiti tattaotayo, ket saan a ti laeng gobierno a maymaysa nga agtratrabaho.
Maragsakanak iti dayta a balanse…ken natalgedak iti resultana.
Masapul met dagiti nabutosan nga opisial ti mangawat iti personal a responsilidad, saan laeng a para iti nain-undayan a piskal a salun-at ti Estado, no di ket para iti ekonomiko a salun-attayo.
Kayatna a sawen ket ti panangusartayo kadagiti pinito a rekursostayo a pinansial tapno mamantene wenno mapalawa pay ti addan nga impraistrukturatayo.
Dayawek dagiti lehislador iti suportayo iti pannakatarimaan ken pannakamantene dagiti eskuelaantayo, ti pannakapasayaat ti sistema ti highway kadagiti napardas ti panagdur-asna a parte ti Estado, kasta met dagiti plano a modernisasion kadagiti eropuerto ken puerto.
Adu dagiti desision a nasken nga aramidentayo a sangapada kadagiti sumuno a dominggo ken bulan, ket sigagagarak a makitinnunos kadakayo tapno maisayangkattayo dagiti kalalaingan a desision.
Mangnamnama ti publiko—ken rumbeng laeng—kadagitoy a desision manipud kadatayo.
Mairaman kadagitoy a desision ti pannakaramid iti istratehiko a determinasion maipapan iti direksion a suroten ti Estado iti daytoy makapagagar a maika-21 a siglo.
PANAGPABARO WENNO INOBASION
Iti napalabas a 12 a bulan, imburayko kadakayo ti maysa a nalawag a sirmata para iti pundamental a pannakapabaro ti ekonomiatayo a maisiasi ti ekonomia a nakabase unay iti pannakadebelop ti daga…ekonomia a naibasar iti awan inggana a talento ken intelektual a kapasidad ti Hawai’i pono’i…dagiti bukod a tattao ti Hawai’i.
Sigurado kas iti panangsurot ti rabii iti aldaw a ditay mabalin a balabalaen wenno ilako dagiti bagbagitayo iti panagrang-ay.
Ketdi, masapul a situtuloktayo nga agpuonan iti edukasion ken iti programa ti workforce a mangisagana kadagiti tattao tapno agballigida iti naynay a kompetitibo a lubong.
Agbalinto a nagdakkel a karit ti panangpabaro iti turong ti ekonomia a nabayagen a nakasadag iti daga, iti maysa a turong a ti muhonna ket ti preserbasion dagiti rekursostayo a kultural ken natural.
Ngem karit daytoy a mabalin ket nasken a sarangtentayo!
Maaramidtayo babaen ti panangitipontayo kadagiti natibo a kultural nga ipatpateg a kannawidan ti Hawai’i nga aloha ‘aina ken respeto iti baybay, ken iti populasion nga addaan iti kasanayan ken umiso nga edukasion, maysa a populasion a mamati iti inobasion kadagiti bambanag kas dana ti balligi.
Palugodandak koma nga agyaman kadagiti miembro iti komunidad a nangaklonen iti kastoy a bision ti masakbayan ti Hawai’i.
Ken kasta met a kayatko ti agyaman kagiti agar-aramid-linteg iti suportada iti daytoy nga ekonomik a transpormasion babaen ti suportada kadagiti ideatayo, uray no ti suportada ket saan a tumutop iti lebel a kiniddawtayo, ken masapultayo, no namnamaentayo ti agballigi.
No ti masakbayan ket kas met iti napalabas, saan ngarud nga umanay a makapagserbi dagiti dati a praktis ken pardas ti aksiontayo.
Ngem ti masakbayan ti lubong ken ti masakbayan ti Hawai’i ket saanton a kas iti napalabas isu’t gapuna nga awan panawentayo kadagiti napalabas a praktis ken ti nabuntog, ken inut-inot a panagbalbaliw.
Kasapulan ti panagaskawtayo iti dadakkel tapno makaragpattayo iti panagdur—as nga addaan iti kaes-eskan.
Kumbinsidoak nga iti nabiit a napalabas a napigsa ti ekonomia ti Hawai’i ket nangted kadatayo iti gundaway tapno itantantayo ti nangaramid kadagiti narikut ngem importante a desision, ket nangmantene kadagiti istruktura ti edukasion ken workforce a saan a mayannatup iti maika-21 a siglo.
Kuna dagiti experto a sangsanguentayo ita ti maysa a panawen ti panagbalbaliw a kas kadakkel idi panawen a ti gimong dagiti tattao ket sinarangetna ti Rebolusion nga Industrial.
Iti daytoy a prediksion, mamatiak nga umiso ti kuna dagiti experto.
Tapno makapantayo iti papanantayo manipud iti yantayo itatta, iti kayattayo a pagturongan, nalabit nakaam-amak daytoy…ngem daytoy ti dana a rumbeng a taluntonentayo…numan pay no dadduma ket narikut ti panagdaliasattayo.
Ti laeng wagas tapno magtengtayo ti kayattayo a masakbayan ket ti panagtalinaedtayo iti daytoy baro a dana.
The progreso a naaramidtayo iti napalabas a 12 a bulan ket makapagagar ken makaparegta:
• Inrusuattayo ti program iti sibubukel nga Estado a mangnayon iti global nga edukasion dagiti mangisursuro, estudiante, ken residente iti Hawai’i.
Maragsakanak ti kaadda ditoy ita ti naisangsangayan sa sangailik, ni Madam Wu Chi-Di, bise ministro ti Chinese Ministry of Education, a namnamaentayo a kabinnuligtayo iti adu pay nga educational exchanges.
• Inrugitayon ti nagistablisar kadagiti akademia iti middle ken high schools a mangitandudo iti siensia, teknolohia, enhinieria, ken matematika.
Ipangpangrunatayo ti edukasion nga STEM gapu ta makatulong daytoy a mangsanay kadagiti graduadotayo iti panagpampanunot nga analitikal, ken kadagiti kasanayan iti problem-solving ken teamwork a nasken para iti nangato ti kalidadna a trabaho iti maika-21 a siglo.
• Nirugiantayon ti MELE program iti Honolulu Community College tapno manayonan pay ti pannakaipasdek ti artistiko ken komersial a balligi ti industria ti musika iti Hawai’i.
Kayatko koma nga ited ti panagyamanko iti community college system gapu iti lideratoda kadagitoy nga importante nga inisiatib.
• Ken kinasugpontayo ti NASA, mangisponsor iti First Robotics Challenge iti Stan Sheriff Center inton Marso, a 25 nga eskuelaan a publiko ken pribado ti makikappeng iti 13 a mainland teams iti maaw-awagan a “Super Bowl of Smarts.”
Iti pakabuklan, adda itatta 95 nga es-eskuela iti sibubukel nga Estado a mairaman iti hands-on a robotics program.
Palubosandak iti apagbiit a mangbigbig kadagiti estudiante ken kadagiti mamagbaga a makipagpartisipar iti kompetision ti Regional First Robotics Challenge inton Marso.
Daitoy nga ub-ubbing ken dagiti nataengan a mangisursuro kadakuada ket inspirasion para kaniak gapu iti awanan-buteng a panangaklonda iti masakbayanda.
Gapu ti kinasiglatda, optimistikoak iti masakbayan ti Estadotayo.
Adda ditoy ita ti ama ti Hawai’i robotics, Art Kimura, ken ti kaingungotna, ni Rene, ket kaduada dagiti estudiante ken dagiti manursuro kadakuada manipud iti Waiakea ken Hilo high schools iti Big Island; Waiamea High School iti Kaau’I; Baldwin High School iti Maui; ken Nanakuli, Maryknoll, Punahou, McKinley, St. Louis, Farrington, Moanalua, Kapolei, Waipahu, Hawai’i Baptist Academy, Campbell, ‘Iolani, Waialua, Sacred Hearts Academy, ken Kamehameha high schools iti O’ahu.
Tumakderkayo koma ta bigbigendakayo.
Binigbig ti National Governors Association dagiti gangganetgettayo a mangdegdeg iti inobasion iti pannakapilitayo a maysa kadagiti innem nga Estado a mangawat iti grant a pinonduan ti Bill and Melinda Gates Foundation ken Intel Corporation.
Nupay mapnekak iti progresotayo, ammok nga adu pay ti rumbeng nga aramidentayo tapno iti kasta ket masiguro ti nasansantak a masakbayan dagiti sumuno a henerasion.
• Isingsingasingtayo ti pannakairugi ti Creative Academies, naipadron iti naimballigian nga STEM Academies, tapno mapasanut ken masuportaran dagiti talento dagiti keiki ti Hawai’i.
Dagitoy nga akademia ti mangitandudo iti animation, digital media, game development, ken writing ken publishing iti elementaria aginngana iti high school.
• Ken dawdawatenmi iti Lehislatura ti pannakaipasa ti tax deductions nga agingga iti $20,000 kada tawen para kadagiti nagannak wenno sabali pay a miembro ti pamilia nga agur-urnong para iti edukasion iti kolehio ti maysa nga ubing.
• Isingasingmi ti pannakabukel ti Commission on Higher Education a buklen dagiti presidente dagiti mayor nga unibesidad ti Hawai’i, dagiti miembro ti komunidad, ken lider iti negosio.
Daytoy a Commission ti mangted iti oportunidad a mangarakup kadagiti baro nga idea ken baro a wagas iti panangusar iti pondo ti edukasion nga aggapu iti Federal ken iti Estado.
• Ken kasta met nga iti daytoy a tawen, isingasingmi a mangilatang ti state retirement fund iti $100 milion tapno pagpuonan kadagiti creative ideas and talento kadagiti kompania ken tattao iti Hawai’i.
Itedko kadakayo ti sapatak nga agingga a siak ti Gobernador, surotek dagitoy ken sabsabali pay nga aksion a mangitunda iti transpormasion ti ekonomiatayo ken iti nangatnagato pay nga istandard ti panagbiagtayo.
Daytoy ti kasaayatan a patawid a mabalin nga ibatitayo iti panawentayo iti panagtakem iti publiko.
ENERHIA
Maysa pay a panggep a kayatko a ragpaten nga ingget regget iti sumuno a tallo a tawen ket ti independensia iti enerhia ken seguridad.
Kapada nga importante daytoy ti ania man nga aramidtayo iti sumuno a tallo a tawen.
Itatta, ti Hawai’i ti kakaruan iti panagdependena iti langis iti Amerika…ket masapul a mabalbaliwan daytoy.
Ti kayatna a sawen ket ti iruruk-attayo iti daytoy nga agdama a kasasaad a nakaro a panagdepende iti langis babaen iti enerhia a renewable…ket aramidentayo iti nadardaras ngem iti pagayatan dagiti dadduma ken pammati dagiti dadduma pay a daytoy ket posible.
Adun dagiti naragpattayo iti panagtitinnunostayo manipud pay inrugitayo ti programatayo nga Energy for Tomorrow idi 2006, ti immuna unay a kapudnuan a kolektib a panagpadastayo tapno mabalbaliwan ti paradaym ti enerhia.
Dinayawko a sipupudno ti suporta ti komunidad ken ti industria gapu iti dayta a lungalong, ken ti suporta ti Lehislatura ket nagkammaysa ken bipartisan.
Iti partikular, adda uppat a lehislador a nakitinnunos iti kaririknak iti panagbalbaliw, ken pudno a timmulong kaniak tapno maaramid ti umno a panagkurba manipud iti total a dependensia iti langis agtunda iti dana nga agturong iti seguridad ti enerhia.
Palugodandak koma iti panagyamanko kada Senador English ken Hemmings ken Diputado Thielen ken Morita gapu iti agtultuloy a panangpatpaturedda kaniak ken ti kinasiglatda.
Tapno mayalisto ti progresotayo nga agtunda iti seguridad ti enerhia ken iti masakbayan a nadalus nga enerhia, ti Department of Business, Economic Development and Tourism ket mareorganisa tapno manen maistablisar ti Energy Division.
Iti kada dominggo, bisbisitaen dagiti developers iti renewable energy projects dagiti departamentok—manipud iti angin agingga iti solar, manipud iti allon aginnga iti ocean thermal agingga iti biofuel, manipud iti algae agingga iti uray pay enerhia manipud iti law-ang!
Masapul ti panagaksiontayo itattan tapno iti kasta ket nalaklakanto ti pannakairugi dagiti kakastoy a proyekto ken ti panagballigida iti Hawai’i.
Agtultuloy ti panagidaulotayo babaen iti ehemplo, kadagiti klase ti pasdek nga ipatakdertayo ken babaen ti pananggutigottayo iti intra-governmental purchases of power tapno iti kasta ket dagiti gobierno iti federal, estado, ken county ket mabalinda nga usaren dagiti assetstayo tapno marugianda ti agpartuat kadagiti dadduma a bukodtayo nga enerhia, ken, kas mayataday, patuboyan dagiti gobierno a manggatang iti power a diretso manipud kadagiti suplayer a baro, ken non-utility.
Iti nakurang a dua a dominggo manipud ita, ti impakdaar ti Airports Divisiontayo ti maysa a historik a plano tapno madebelop ti dakkel a solar power arrays kadagiti 12 a lugar ti gobierno a naiwaras iti Estado.
Addaan iti potensial daytoy a proyekto a mangkissay iti kasapulan ti Hawai’i a mangimport iti 130,000 a barel ti langis iti kada tawen, ken ti mangpartuat iti umanay a power a mangsuplay iti 9,000 a taeng iti kada tawen.
Daytoy ti maysa kadagiti kadakkelan a solar initiatives ti gobierno ti estado iti sibubukel a pagilian.
Daytoy ken dagiti sabali pay a bambannogtayo ket makaal-ala iti atension ken suporta iti pagilian.
Maragsakanak itatta a mangipakaammo kadakayo nga inton sumaruno a dominggo, sumrekto ti Estado ti Hawai’i ken ti U.S. Department of Energy iti maysa a panagsinnugpon nga awan pay kapadana ken inobatib, ti Hawai’i Clean Energy Initiative.
Naibasar daytoy a panagsugpon iti sirmata a nasken a papeggesen ti Hawai’i ti transpormasionna nga agtunda iti masakbayan a nadalus nga enerhia babaen ti panangusarna kadagiti kaudian a nasional ken global a takuat, ken ti nagkaadu a rekursos a naturaltayo ti mangipuesto kadatayo tapno agbalintayo a modelo iti lubong ken maipakitatayo no ania ti mabalintayo a mairingpas babaen ti panagdebelop iti indigenous renewable energy.
Daytoy a panagsugpon ket mangted iti Hawai’i iti agpada a teknikal nga ayuda ken pondo iti proyekto.
TURPOSNA
Ti subheto dagiti panagsusugpon ti mangitunda kaniak iti maudi a subheto a kayatko koma a dakamaten kadakayo itatta nga aldaw.
Immunan a naisaok a saantay a mabalin nga agpattapatta lattan wenno ilako dagiti bagbagitayo iti kinarang-ay, ngem mamatiak nga addaantayo iti oportunidad a manggatang iti pisi ti masakbayantayo.
Isingasingko ti pananggatangtayo iti 850 nga acre a Turtle Bay property iti O’ahu North Shore.
Mamatiak a daytoy ket maysa a gundaway a mapasamak laeng iti kada henerasion tapno mapreserba ti estilo ti biag dagiti ribo a residente, ken ti parte ti Hawai’i a paggaayat ken bigbigbigen dagiti milion a tao iti intero a lubong a pudpudno a Hawai’i.
Mangpartuat iti oportunidad daytoy a pannakagatang daytoy importante a sanikua para iti komunidad tapno masukog ti sirmata para iti daytoy a parte ti North Shore.
Agdama a mangmangted kadagiti kasapulan a pagsapulan ti komunidad ti napapintas a Turtle Bay Hotel ken dagiti condominium. Mangmangted dagiti restorantna iti manangpasangbay a lugar kadagiti pamilia a lokal ken sangsangaili tapno mananamda ti Sunday brunch wenno ispesial a family meal, ken dagiti golf courses ket agserserbi a host kadagiti mabigbigbig nga internasional a tournament.
Bigbigentayo dagitoy a kontribusion iti Estado, ken kayattayo nga agtultuloyda nga agballigi.
Ngem no kasano a ti balanse dagitoy a dagdaga ket natalimeng a makitinnunos iti adda ita ket daytoy ti masapul a disidirentayo a padapada a kas komunidad.
Inspiradoak kadagiti naragpat dagiti lider komunidad ken residente iti North Shore babaen kadagiti bambannogda a mangpreserba kadagiti sabali pay a dagdaga a publiko.
Inimbitarak dagiti dadduma kadagitoy a lider ti komunidad tapno makikaduada kadatayo ita.
Kayatko a yam-ammo kadakayo ni Larry McElheny, pundador ken miembro ti board of directors ti North Shore Community Land Trust; ni Denise Antolini, direktor ti Environmental Law Program iti UH Richardson School of Law; ken Lea Hong, direktor iti Hawai’i ti Trust for Public Lands.
Agtakder koma da Larry, Denise, ken Lea tapno mabigbig dagiti bambannogyo iti panangprotektaryo kadagiti importante a dagdaga para kadagiti sumaruno a henerasion.
Expektarek nga adunto bassit dagiti tattao, agraman kadagiti lehislador, ti mangkuestionar iti daytoy a singasingko tapno matagikuatayo dagitoy a dagdaga iti isu met laeng a panawen a sangsangnguentayo dagiti nagkaadu a pakasapulan, ken iti panawen a panangkissaytayo iti panangpaadu iti rentas.
Risonable ti panangsaludsod iti kastoy, ngem da Larry, Lea, Denise ken dagiti ribo pay a maseknan maipapan iti ania a kita ti Hawai’i ti nanamento dagiti masakbayan a henerasion ket sindadaanda a tumulong kadatayo.
Dagiti naimballigian a panangpreserbatayo iti Waimea Valley ken ti Pupukea-Paumalu ken ti abilidadtayo a mangsalbar iti Kukui Gardens affordable housing ti mangmangted kaniak iti inspirasion tapno mamati a ti Lehislatura ken siak ket mabalin nga agtinnunos tapno mapasamak ti kastoy a gandat.
Isingasingko a ti Lehislatura, ti Administrasionko, ken dagiti lider ti komunidad ket mangbukel iti maysa a working group tapno palutpotenda dagiti opsion ken makadebelopda iti plano ti aksion tapno masiguro a daytoy a sanikua ket agtalinaed nga adda iti ima ti publiko.
Pinampanunotko a nasayaat daytoy a singasing, ken mamatiak iti pusok a daytoy ti umno nga aramiden dagiti sibibiag ita, ken para kadagiti maipasngay kadagiti dekada iti masakbayan.
Ket mamatiak a daytoy a kanito ket naisangsangayan para kadatayo amin—maysa a kanito a mangiyebyebkas kadagiti ub-ubbing nga ipatpategtayo nga amang ti masakbayanda ngem ti agdamatayo.
Ngarud, imbes a sirigentayo daytoy a singasing a kas narigat wenno imposible a maisayangkat, dawatek ti panangsirigyo a kas umno unay nga aramidentayo, ken la ket ta agmaymaysatayo nga agtrabaho agbanag a maragpattayo daytoy.
Pinampanunotko dagiti saan a nakurkurang ngem sangadosena a wagas a mabalintayo a paglalaoken ken pagpaparisen a wagas ti panagbirok iti rentas tapno makaur-ortayo iti pondo a panggatangtayo.
Mairaman kadagitoy ti panangilakotayo iti parte a resort ti sanikua tapno adda mabusbos a pangbayad iti utang, ti pannakisinnukat kadagiti dadduma pay a dagdaga ti estado, ti nainsariritan a panagusar kadagiti tax credits a maiwaras iti nabayag a panawen, ti tax check-off iti income tax returns, dagiti pribado a grants, ti pannakailatang ti Legacy Land Funds, ti federal conservation dollars, ken ti interamente a lubong nga Internet a kampania a panagur-or iti pondo, ti “Save Hawai’i’s North Shore.”
Paggaammok nga adda pay dagiti sabsabali nga idea, ngem ti punto ket mamatiak a daytoy a singasing ken mabalin a maragpat ken esensial daytoy tapno maprotektaran ti estilo ti biagtayo.
Para iti O’ahu, ti North Shore ket importante a balbula ti yaaadayo iti naynayen nga ubanisado nga estilo ti biagtayo.
Maysa daytoy a lugar a pangipasiarantayo kadagiti bisita no kayattayo a mapadasanda ti “pudpudno” a Hawai’i.
Maysa daytoy a lugar a mangmangted kadatayo iti linglingay babaen laeng ti kaaddatayo sadiay, numan pay ditay unay mapmapan sadiay.
Ken maysa daytoy a komunidad dagiti residente a nangpili iti North Shore gapu ta mangmangted iti nagingginad, naaw-away a wagas ti panagbiag.
Maysa a nakisang a panagpampanunot ti mangipapan a daytoy a panangtagikua iti daytoy a daga ket alisto a maaramid.
Narikut ti istruktura ti panagtagikua iti daga ken ti utang ket dakkel.
Nupay kasta, komitedak a dagitoy a dagdaga ket agtalinaed nga adda iti ima ti publiko.
Aw-awagan dagiti residente iti North Shore daytoy a “panamaggtalinaed iti away nga away.”
Awagak daytoy a panangipatungpal iti komitment kadagiti masungad a henerasion…ket dawatak iti maysa ken maysa nga agdengdengngeg ita ti pannakikaduayo kaniak iti daytoy a panggep.
Sakbay nga iringpasko daytoy a bitlak iti daytoy a bigat, kayatko koma maen ti agyaman kadagiti tattao iti Hawai’i gapu iti talek nga intedda kaniak, iti panangawatyo kaniak a kas parte ti ‘ohanayo, ken iti pananginspiraryo kaniak tapno awatek dagiti dadakkel a karit iti agdama.
Iti udina, kayatko a maamuanyo a pudpudno nga ipatpategko ti trabahok. Paggaayatko ti kina-Gobernadorko iti Hawai’i…ti gobernadoryo. Awan ngatan ti nasaysayaat pay a trabaho iti lubong.
Babaen kadagiti nakaad-adu nga oportunidadko nga agbibiahe kadagiti nadumaduma nga estado ken pagilian, agdadata a nalawag iti isipko a dagiti tattao iti Hawai’i ket naisangsangay iti intero a lubong, ken, awanen ti lugar iti daytoy a daga a kas kadagitoy nga isla.
Kadarrato a ti musika, nakarkaro ngem dagiti balikas laeng, ket makabaelda a mangipeksa iti pudno a riknatayo.
Kayatko koma a serraan daytoy Bitlak Maipapan iti Estado ti Estado iti daytoy a tawen babaen iti saan a kumbensional a wagas…ngem wagas a namnamaek a mangsagid iti pusoyo.
Imbitarankayo a dumngeg a nasayaat kadagiti balikas ken mangrikna iti musika ti Kaukahi, musika a nakapimpintas a nangtiliw iti esensia ti no ania ti riknatayo maipapan iti taengtayo—ti Hawai’i.
Ti Kaukahi ti nangabak iti 2007 Na Hoku Hanohano Awards for Group of the Year, Song of the Year, ken Graphic Art for Album Design.
Dagiti miembro ti Kaukahi ket da: Barrett Awaii iti upright bass, Dean Wilhelm iti gitara, ken Kawika Kahiapo iti electric bass.
Ammok a maragsakankayo iti panangipangngegda kadakayo itatta iti “Life In These Islands,” ti nangabak a Song of the Year iti Na Hoku Hanohano Award.
Madaydayaw a tallaong, riknaentay koma dagiti balikas ken ti musika ti…Kaukahi!
Gobernador Linda Lingle
Bitla Maipapan iti Estado ti Estado
Enero 22, 2008
Naimbag a bigatyo kadakayo amin a kapada a residente iti Hawai’i… ‘ohanatayo…kama ‘aina ken mahalini…keiki ken kupuna…sibilian ken militari…Speaker… Presidente Hanabusa…sabsabali pay a nabutosan nga op-opisial…ken dagiti madaydayaw a sangsangaili. Aloha kakou.
Umayak kadakayo ita a bigat a sipapakumbaba ken addaan iti agyamyaman a puso para iti daytoy maikanem a Bitlak Maipapan iti Estado ti Estado.
Ti tinawen a reportko kadagiti umili iti Hawai’i maipapan iti kasasaad ti ing-ingungotentayo nga Estado ti maysa kadagiti il-ilalaek a pribilehio a kas Gobernador.
Itedna kaniak ti oportunidad a mangiburay kadakayo no sadinnon ti naggapuantayo...ken kasta met a maipasnektayo ti papanantayo… ken no kasano a makapantayo sadiay.
Sakbay nga ilawlawagko kadakayo dagitoy nga idea, palubosandak a mangipeksa kadakayo ti panagyamanko kadakayo gapu iti panagtalek nga intedyo kaniak.
Iti idadateng dagiti isyu iti inaldaw-aldaw, maipalagip kaniak ti nakadaddadakkel a responsibilidad a naisapit iti trabahok…gapuna sipapakumbabaak nga umay kadakayo.
Manipud pay iti reeleksionko iti arinunos ti 2006, naynayen ti panagsalsaludsod kaniak dagiti tao ken kasta met nga insursuraten dagiti periodista, no ania a puesta ti sumaruno a pagtarayak.
Ken adun dagiti kolum a naisurat no kano surotek ti dana dagiti gobernador nga agginad ti panagtrabahoda iti maikadua a panagtakemda.
Dagiti direktorko iti gabinete, ni Teniente Gobernador Aiona ken siak ket saankami a kakastoy a tattao nga agsarimaddeng iti ania man nga aramid…ket ikarimi kadakayo nga agtrabahokami a nasayaat iti kada aldaw iti sumaruno a tallo a tawen.
Kinapudnona, agpapadakami a naparegta manen ken napamaysa ti turongmi iti panangsirigmi iti masakbayan napnuan iti kari ken potensial.
Apo a tallaong…ita nga aldaw ti umuna nga aldaw ti pakadagupan ti Administrasionko.
Itedmi ti amin a kabaelanmi tapno masemento ti klaro a direksion para iti Estado: maysa a direksion a mangpatalged iti personal a responsibilidad, mamagbaliw iti ekonomia, mangisentro iti kinawaywayas iti enerhia, mangpreserba iti kultural ken natural a rekrekursos, ken mangparegta iti kadagupan a kalidad ti biag.
Kapada a makipagili, awanen ti ambisionko no di ti pannakaragpat kadagitoy a panggep.
PERSONAL A RESPONSIBILIDAD
Ti pannakakissay iti nabiit iti ginandat a bilang ti panagdakkel ti rentas manipud iti buis ket mangipakdaar kadatayo ti panangpabarotayo iti kina-‘ohanatayo ken ti ad-adda a panangaklontayo iti personal a responsibilidadtayo para iti masakbayan ti Hawai’i.
Ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket nakarkaro ngem iti panangaklontayo iti personal a responsibilidadtayo kadagiti desision a makaapekto kadatayo a kas indibidual.
Ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket ti pannakigamulotayo tapno tumulong kadagiti sabali a makasapul iti tulong ken tapno mapartuattayo ti nasaysayaat a Hawai’i.
Makigamulotayo kadagiti lugar a pagkarkaragantayo, kadagiti eskuelaantayo, ken iti komunidadtayo.
Saantay laeng nga ipabus-oy iti sabali dagiti bambanag a masapul a maaramid.
Amintayo ket padapada a mamati a ti pamiliatayo…ti ‘ohanatayo…ket saan laeng a dagiti agbibiag kadagiti taengtayo.
Iti saan a nabayag unay, naaddaanak iti gundaway a nakigamulo iti mano nga oras iti maysa a grupo dagiti babbai nga agin-indeg iti maysa a transitional housing facility a tumultulong kadagiti babbai a naka-parole, ken kasta met kadagiti adda pay laeng iti karsel, tapno naimballigianda a sumrek manen iti komunidadtayo.
Dagitoy a babbai ket parte ti ‘ohanatayo.
Iti laksid ti abuso a sexual a nagpasaran dagiti adu kadakuada, dagiti tawen nga adiksion iti droga ken kinaawan pagtaengan, wenno dagiti kadagiti panawen ti pannakaarestoda, dagitoy a babbai ket itan inakseptarda ti personal a responsibilitadda para kadagiti bukodda a biag.
Insipirasionda kaniak ti panangikarkarigatanda a mangbangon manen iti baro a biagda kalpasan dagiti tawen a pannakaibabbabada, pannakaup-upayda, ken riro a panagdesdesisionda.
Situturedda a mangpunpunas iti napalabas a panagbasol ken bain ken buteng iti pannakapaay.
Ket kas parte ti programada, ak-akseptarenda itan ti responsibilidad para kadagiti sabsabali babaen ti panagaramidda iti boluntario a serbisio iti komunidad.
Ipalubosyo koma ngarud a yam-ammok kadakayo ti nainsangsangayan a direktor ti TJ Mahoney, ni Ms. Lorraine Robinson, ken dagiti innem a babbai iti pasilidad:
Fay Madeiros, Masina Fauolo, Ipo Kock-Wah, Gina Ishida, Jackie Bissen, ken Lynick Ayau.
Tumakderkayo koma tapno mabigbigdakayo.
Para iti gagangay a makipagili, ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket ti naan-anay a pannakitinnulong tapno maireport ti abuso wenno panagbaybay-a iti ubing iti arubayanyo.
Kasta met ti panangadmitir dagiti ahensia ti gobierno kadagiti rirora ken ti panangaramidda iti umno tapno maatur ti sistema.
Kayatna a sawen ket ti panangisuro kadagiti ubbing iti umiso ken madi, ken ti panangipakita iti aloha iti napateg a daga ken baybay babaen ti saan a panangabandona kadagiti lugan kadagiti igid dagiti kalkalsada wenno kadagiti bangka kadagiti salsalapasap.
Ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket ti panagmaneho nga addaan aloha, nakasiput kadagiti magmagna, ken di panangipalubos nga agmaneho dagiti nabartek a gagayyem.
Ti kayat a sawen ti personal a responsibilidad ket ti panangisagana dagiti taengtayo para kadagiti emerhensia, ken pannangan ken panagwatwat iti wagas a mamaximisa ti bukodtayo a naimbag a salun-at.
Dagiti tattao ti Hawai’i ket historikal a mangipakpakita ti naisangsangayan a reggetda a mangawat iti responsibilidad saan laeng a para kadagiti bukodda a bagi…no di ket para iti pagimbagan dagiti sabsabali pay.
Iti laksid daytoy, adu pay laeng kadagiti kameng ti ‘ohanatayo ti agrigrigat—dagiti addaan kadagiti sakit a mental, dagiti addaan iti disabilidad a pisikal, kupuna nga addaan kadagiti pihado a pamastrekan, dagiti biktima ti panagabuso, ken dagiti mangikarkarigatan a maringbawan ti adiksion iti droga wenno alcohol.
Numan pay kas kadakayo ket namnamaek a ti gobierno ket matulonganna koma amin a makasapul iti saranay, ken maaturna amin a pakarikutan ti komunidad, saan a posible dayta.
Kas met kadakayo, mamatiak a ti gobierno ken dagiti agbaybayad iti buis ket addaan iti kapasidad a mangaramid iti dakkel a pagimbagan…ngem dayta a kapasidad ket saan a di limitado.
Ngarud, nasken a natanang ken nanakemtayo iti panaggastos, ket rumbeng nga agaramidtayo kadagiti desision a manggarantia iti nasalun-at a pinansial a masakbayantayo.
Gapu ta iti udina, ti laeng gobierno a nasalun-at ti piskaliana ti makabael a mangmantene iti umiso a lebel ti masapul a serbisio.
Iti nakurang a dua a dominggo iti napalabas manipud ita, ti Konseho ti Rentas ket imbabana iti $59 milion ti dagup ti general fund tax revenue nga adda iti Tawen a Piskal 2009.
Daytoy ket mainayon iti immunan a reduksionda idi Mayo ken Agosto iti napalabas a tawen.
Isu’t gapuna nga uray no ti ekonomia ket kaskasdi a napigsa, iti kaudiananna ket manipud idi Mayo iti napalabas tawen idi inadaptar ti Lehislatura ti biennium budget, ti pattapatta a rentas iti buis ket nagpababa iti $353 milion.
Saan a kabaelan ti gobierno a solbaren dagiti amin a pakarikutan ti gimong.
Ti laeng nagbibinglayantayo a panag-‘oohana…ken ti naintarigagayan a panangawattayo iti personal a responsibilidad para kadagiti bagbagitayo ken para kadagiti sabali…ti mangkadua kadatayo iti panawen nga addaan karit…piskal man ti karit, sosial, wenno natural a didigra.
Ti pakabuklan ti balligi ti Estadotayo ket agsadag kadagiti kolektibo nga im-ima dagiti tattaotayo, ket saan a ti laeng gobierno a maymaysa nga agtratrabaho.
Maragsakanak iti dayta a balanse…ken natalgedak iti resultana.
Masapul met dagiti nabutosan nga opisial ti mangawat iti personal a responsilidad, saan laeng a para iti nain-undayan a piskal a salun-at ti Estado, no di ket para iti ekonomiko a salun-attayo.
Kayatna a sawen ket ti panangusartayo kadagiti pinito a rekursostayo a pinansial tapno mamantene wenno mapalawa pay ti addan nga impraistrukturatayo.
Dayawek dagiti lehislador iti suportayo iti pannakatarimaan ken pannakamantene dagiti eskuelaantayo, ti pannakapasayaat ti sistema ti highway kadagiti napardas ti panagdur-asna a parte ti Estado, kasta met dagiti plano a modernisasion kadagiti eropuerto ken puerto.
Adu dagiti desision a nasken nga aramidentayo a sangapada kadagiti sumuno a dominggo ken bulan, ket sigagagarak a makitinnunos kadakayo tapno maisayangkattayo dagiti kalalaingan a desision.
Mangnamnama ti publiko—ken rumbeng laeng—kadagitoy a desision manipud kadatayo.
Mairaman kadagitoy a desision ti pannakaramid iti istratehiko a determinasion maipapan iti direksion a suroten ti Estado iti daytoy makapagagar a maika-21 a siglo.
PANAGPABARO WENNO INOBASION
Iti napalabas a 12 a bulan, imburayko kadakayo ti maysa a nalawag a sirmata para iti pundamental a pannakapabaro ti ekonomiatayo a maisiasi ti ekonomia a nakabase unay iti pannakadebelop ti daga…ekonomia a naibasar iti awan inggana a talento ken intelektual a kapasidad ti Hawai’i pono’i…dagiti bukod a tattao ti Hawai’i.
Sigurado kas iti panangsurot ti rabii iti aldaw a ditay mabalin a balabalaen wenno ilako dagiti bagbagitayo iti panagrang-ay.
Ketdi, masapul a situtuloktayo nga agpuonan iti edukasion ken iti programa ti workforce a mangisagana kadagiti tattao tapno agballigida iti naynay a kompetitibo a lubong.
Agbalinto a nagdakkel a karit ti panangpabaro iti turong ti ekonomia a nabayagen a nakasadag iti daga, iti maysa a turong a ti muhonna ket ti preserbasion dagiti rekursostayo a kultural ken natural.
Ngem karit daytoy a mabalin ket nasken a sarangtentayo!
Maaramidtayo babaen ti panangitipontayo kadagiti natibo a kultural nga ipatpateg a kannawidan ti Hawai’i nga aloha ‘aina ken respeto iti baybay, ken iti populasion nga addaan iti kasanayan ken umiso nga edukasion, maysa a populasion a mamati iti inobasion kadagiti bambanag kas dana ti balligi.
Palugodandak koma nga agyaman kadagiti miembro iti komunidad a nangaklonen iti kastoy a bision ti masakbayan ti Hawai’i.
Ken kasta met a kayatko ti agyaman kagiti agar-aramid-linteg iti suportada iti daytoy nga ekonomik a transpormasion babaen ti suportada kadagiti ideatayo, uray no ti suportada ket saan a tumutop iti lebel a kiniddawtayo, ken masapultayo, no namnamaentayo ti agballigi.
No ti masakbayan ket kas met iti napalabas, saan ngarud nga umanay a makapagserbi dagiti dati a praktis ken pardas ti aksiontayo.
Ngem ti masakbayan ti lubong ken ti masakbayan ti Hawai’i ket saanton a kas iti napalabas isu’t gapuna nga awan panawentayo kadagiti napalabas a praktis ken ti nabuntog, ken inut-inot a panagbalbaliw.
Kasapulan ti panagaskawtayo iti dadakkel tapno makaragpattayo iti panagdur—as nga addaan iti kaes-eskan.
Kumbinsidoak nga iti nabiit a napalabas a napigsa ti ekonomia ti Hawai’i ket nangted kadatayo iti gundaway tapno itantantayo ti nangaramid kadagiti narikut ngem importante a desision, ket nangmantene kadagiti istruktura ti edukasion ken workforce a saan a mayannatup iti maika-21 a siglo.
Kuna dagiti experto a sangsanguentayo ita ti maysa a panawen ti panagbalbaliw a kas kadakkel idi panawen a ti gimong dagiti tattao ket sinarangetna ti Rebolusion nga Industrial.
Iti daytoy a prediksion, mamatiak nga umiso ti kuna dagiti experto.
Tapno makapantayo iti papanantayo manipud iti yantayo itatta, iti kayattayo a pagturongan, nalabit nakaam-amak daytoy…ngem daytoy ti dana a rumbeng a taluntonentayo…numan pay no dadduma ket narikut ti panagdaliasattayo.
Ti laeng wagas tapno magtengtayo ti kayattayo a masakbayan ket ti panagtalinaedtayo iti daytoy baro a dana.
The progreso a naaramidtayo iti napalabas a 12 a bulan ket makapagagar ken makaparegta:
• Inrusuattayo ti program iti sibubukel nga Estado a mangnayon iti global nga edukasion dagiti mangisursuro, estudiante, ken residente iti Hawai’i.
Maragsakanak ti kaadda ditoy ita ti naisangsangayan sa sangailik, ni Madam Wu Chi-Di, bise ministro ti Chinese Ministry of Education, a namnamaentayo a kabinnuligtayo iti adu pay nga educational exchanges.
• Inrugitayon ti nagistablisar kadagiti akademia iti middle ken high schools a mangitandudo iti siensia, teknolohia, enhinieria, ken matematika.
Ipangpangrunatayo ti edukasion nga STEM gapu ta makatulong daytoy a mangsanay kadagiti graduadotayo iti panagpampanunot nga analitikal, ken kadagiti kasanayan iti problem-solving ken teamwork a nasken para iti nangato ti kalidadna a trabaho iti maika-21 a siglo.
• Nirugiantayon ti MELE program iti Honolulu Community College tapno manayonan pay ti pannakaipasdek ti artistiko ken komersial a balligi ti industria ti musika iti Hawai’i.
Kayatko koma nga ited ti panagyamanko iti community college system gapu iti lideratoda kadagitoy nga importante nga inisiatib.
• Ken kinasugpontayo ti NASA, mangisponsor iti First Robotics Challenge iti Stan Sheriff Center inton Marso, a 25 nga eskuelaan a publiko ken pribado ti makikappeng iti 13 a mainland teams iti maaw-awagan a “Super Bowl of Smarts.”
Iti pakabuklan, adda itatta 95 nga es-eskuela iti sibubukel nga Estado a mairaman iti hands-on a robotics program.
Palubosandak iti apagbiit a mangbigbig kadagiti estudiante ken kadagiti mamagbaga a makipagpartisipar iti kompetision ti Regional First Robotics Challenge inton Marso.
Daitoy nga ub-ubbing ken dagiti nataengan a mangisursuro kadakuada ket inspirasion para kaniak gapu iti awanan-buteng a panangaklonda iti masakbayanda.
Gapu ti kinasiglatda, optimistikoak iti masakbayan ti Estadotayo.
Adda ditoy ita ti ama ti Hawai’i robotics, Art Kimura, ken ti kaingungotna, ni Rene, ket kaduada dagiti estudiante ken dagiti manursuro kadakuada manipud iti Waiakea ken Hilo high schools iti Big Island; Waiamea High School iti Kaau’I; Baldwin High School iti Maui; ken Nanakuli, Maryknoll, Punahou, McKinley, St. Louis, Farrington, Moanalua, Kapolei, Waipahu, Hawai’i Baptist Academy, Campbell, ‘Iolani, Waialua, Sacred Hearts Academy, ken Kamehameha high schools iti O’ahu.
Tumakderkayo koma ta bigbigendakayo.
Binigbig ti National Governors Association dagiti gangganetgettayo a mangdegdeg iti inobasion iti pannakapilitayo a maysa kadagiti innem nga Estado a mangawat iti grant a pinonduan ti Bill and Melinda Gates Foundation ken Intel Corporation.
Nupay mapnekak iti progresotayo, ammok nga adu pay ti rumbeng nga aramidentayo tapno iti kasta ket masiguro ti nasansantak a masakbayan dagiti sumuno a henerasion.
• Isingsingasingtayo ti pannakairugi ti Creative Academies, naipadron iti naimballigian nga STEM Academies, tapno mapasanut ken masuportaran dagiti talento dagiti keiki ti Hawai’i.
Dagitoy nga akademia ti mangitandudo iti animation, digital media, game development, ken writing ken publishing iti elementaria aginngana iti high school.
• Ken dawdawatenmi iti Lehislatura ti pannakaipasa ti tax deductions nga agingga iti $20,000 kada tawen para kadagiti nagannak wenno sabali pay a miembro ti pamilia nga agur-urnong para iti edukasion iti kolehio ti maysa nga ubing.
• Isingasingmi ti pannakabukel ti Commission on Higher Education a buklen dagiti presidente dagiti mayor nga unibesidad ti Hawai’i, dagiti miembro ti komunidad, ken lider iti negosio.
Daytoy a Commission ti mangted iti oportunidad a mangarakup kadagiti baro nga idea ken baro a wagas iti panangusar iti pondo ti edukasion nga aggapu iti Federal ken iti Estado.
• Ken kasta met nga iti daytoy a tawen, isingasingmi a mangilatang ti state retirement fund iti $100 milion tapno pagpuonan kadagiti creative ideas and talento kadagiti kompania ken tattao iti Hawai’i.
Itedko kadakayo ti sapatak nga agingga a siak ti Gobernador, surotek dagitoy ken sabsabali pay nga aksion a mangitunda iti transpormasion ti ekonomiatayo ken iti nangatnagato pay nga istandard ti panagbiagtayo.
Daytoy ti kasaayatan a patawid a mabalin nga ibatitayo iti panawentayo iti panagtakem iti publiko.
ENERHIA
Maysa pay a panggep a kayatko a ragpaten nga ingget regget iti sumuno a tallo a tawen ket ti independensia iti enerhia ken seguridad.
Kapada nga importante daytoy ti ania man nga aramidtayo iti sumuno a tallo a tawen.
Itatta, ti Hawai’i ti kakaruan iti panagdependena iti langis iti Amerika…ket masapul a mabalbaliwan daytoy.
Ti kayatna a sawen ket ti iruruk-attayo iti daytoy nga agdama a kasasaad a nakaro a panagdepende iti langis babaen iti enerhia a renewable…ket aramidentayo iti nadardaras ngem iti pagayatan dagiti dadduma ken pammati dagiti dadduma pay a daytoy ket posible.
Adun dagiti naragpattayo iti panagtitinnunostayo manipud pay inrugitayo ti programatayo nga Energy for Tomorrow idi 2006, ti immuna unay a kapudnuan a kolektib a panagpadastayo tapno mabalbaliwan ti paradaym ti enerhia.
Dinayawko a sipupudno ti suporta ti komunidad ken ti industria gapu iti dayta a lungalong, ken ti suporta ti Lehislatura ket nagkammaysa ken bipartisan.
Iti partikular, adda uppat a lehislador a nakitinnunos iti kaririknak iti panagbalbaliw, ken pudno a timmulong kaniak tapno maaramid ti umno a panagkurba manipud iti total a dependensia iti langis agtunda iti dana nga agturong iti seguridad ti enerhia.
Palugodandak koma iti panagyamanko kada Senador English ken Hemmings ken Diputado Thielen ken Morita gapu iti agtultuloy a panangpatpaturedda kaniak ken ti kinasiglatda.
Tapno mayalisto ti progresotayo nga agtunda iti seguridad ti enerhia ken iti masakbayan a nadalus nga enerhia, ti Department of Business, Economic Development and Tourism ket mareorganisa tapno manen maistablisar ti Energy Division.
Iti kada dominggo, bisbisitaen dagiti developers iti renewable energy projects dagiti departamentok—manipud iti angin agingga iti solar, manipud iti allon aginnga iti ocean thermal agingga iti biofuel, manipud iti algae agingga iti uray pay enerhia manipud iti law-ang!
Masapul ti panagaksiontayo itattan tapno iti kasta ket nalaklakanto ti pannakairugi dagiti kakastoy a proyekto ken ti panagballigida iti Hawai’i.
Agtultuloy ti panagidaulotayo babaen iti ehemplo, kadagiti klase ti pasdek nga ipatakdertayo ken babaen ti pananggutigottayo iti intra-governmental purchases of power tapno iti kasta ket dagiti gobierno iti federal, estado, ken county ket mabalinda nga usaren dagiti assetstayo tapno marugianda ti agpartuat kadagiti dadduma a bukodtayo nga enerhia, ken, kas mayataday, patuboyan dagiti gobierno a manggatang iti power a diretso manipud kadagiti suplayer a baro, ken non-utility.
Iti nakurang a dua a dominggo manipud ita, ti impakdaar ti Airports Divisiontayo ti maysa a historik a plano tapno madebelop ti dakkel a solar power arrays kadagiti 12 a lugar ti gobierno a naiwaras iti Estado.
Addaan iti potensial daytoy a proyekto a mangkissay iti kasapulan ti Hawai’i a mangimport iti 130,000 a barel ti langis iti kada tawen, ken ti mangpartuat iti umanay a power a mangsuplay iti 9,000 a taeng iti kada tawen.
Daytoy ti maysa kadagiti kadakkelan a solar initiatives ti gobierno ti estado iti sibubukel a pagilian.
Daytoy ken dagiti sabali pay a bambannogtayo ket makaal-ala iti atension ken suporta iti pagilian.
Maragsakanak itatta a mangipakaammo kadakayo nga inton sumaruno a dominggo, sumrekto ti Estado ti Hawai’i ken ti U.S. Department of Energy iti maysa a panagsinnugpon nga awan pay kapadana ken inobatib, ti Hawai’i Clean Energy Initiative.
Naibasar daytoy a panagsugpon iti sirmata a nasken a papeggesen ti Hawai’i ti transpormasionna nga agtunda iti masakbayan a nadalus nga enerhia babaen ti panangusarna kadagiti kaudian a nasional ken global a takuat, ken ti nagkaadu a rekursos a naturaltayo ti mangipuesto kadatayo tapno agbalintayo a modelo iti lubong ken maipakitatayo no ania ti mabalintayo a mairingpas babaen ti panagdebelop iti indigenous renewable energy.
Daytoy a panagsugpon ket mangted iti Hawai’i iti agpada a teknikal nga ayuda ken pondo iti proyekto.
TURPOSNA
Ti subheto dagiti panagsusugpon ti mangitunda kaniak iti maudi a subheto a kayatko koma a dakamaten kadakayo itatta nga aldaw.
Immunan a naisaok a saantay a mabalin nga agpattapatta lattan wenno ilako dagiti bagbagitayo iti kinarang-ay, ngem mamatiak nga addaantayo iti oportunidad a manggatang iti pisi ti masakbayantayo.
Isingasingko ti pananggatangtayo iti 850 nga acre a Turtle Bay property iti O’ahu North Shore.
Mamatiak a daytoy ket maysa a gundaway a mapasamak laeng iti kada henerasion tapno mapreserba ti estilo ti biag dagiti ribo a residente, ken ti parte ti Hawai’i a paggaayat ken bigbigbigen dagiti milion a tao iti intero a lubong a pudpudno a Hawai’i.
Mangpartuat iti oportunidad daytoy a pannakagatang daytoy importante a sanikua para iti komunidad tapno masukog ti sirmata para iti daytoy a parte ti North Shore.
Agdama a mangmangted kadagiti kasapulan a pagsapulan ti komunidad ti napapintas a Turtle Bay Hotel ken dagiti condominium. Mangmangted dagiti restorantna iti manangpasangbay a lugar kadagiti pamilia a lokal ken sangsangaili tapno mananamda ti Sunday brunch wenno ispesial a family meal, ken dagiti golf courses ket agserserbi a host kadagiti mabigbigbig nga internasional a tournament.
Bigbigentayo dagitoy a kontribusion iti Estado, ken kayattayo nga agtultuloyda nga agballigi.
Ngem no kasano a ti balanse dagitoy a dagdaga ket natalimeng a makitinnunos iti adda ita ket daytoy ti masapul a disidirentayo a padapada a kas komunidad.
Inspiradoak kadagiti naragpat dagiti lider komunidad ken residente iti North Shore babaen kadagiti bambannogda a mangpreserba kadagiti sabali pay a dagdaga a publiko.
Inimbitarak dagiti dadduma kadagitoy a lider ti komunidad tapno makikaduada kadatayo ita.
Kayatko a yam-ammo kadakayo ni Larry McElheny, pundador ken miembro ti board of directors ti North Shore Community Land Trust; ni Denise Antolini, direktor ti Environmental Law Program iti UH Richardson School of Law; ken Lea Hong, direktor iti Hawai’i ti Trust for Public Lands.
Agtakder koma da Larry, Denise, ken Lea tapno mabigbig dagiti bambannogyo iti panangprotektaryo kadagiti importante a dagdaga para kadagiti sumaruno a henerasion.
Expektarek nga adunto bassit dagiti tattao, agraman kadagiti lehislador, ti mangkuestionar iti daytoy a singasingko tapno matagikuatayo dagitoy a dagdaga iti isu met laeng a panawen a sangsangnguentayo dagiti nagkaadu a pakasapulan, ken iti panawen a panangkissaytayo iti panangpaadu iti rentas.
Risonable ti panangsaludsod iti kastoy, ngem da Larry, Lea, Denise ken dagiti ribo pay a maseknan maipapan iti ania a kita ti Hawai’i ti nanamento dagiti masakbayan a henerasion ket sindadaanda a tumulong kadatayo.
Dagiti naimballigian a panangpreserbatayo iti Waimea Valley ken ti Pupukea-Paumalu ken ti abilidadtayo a mangsalbar iti Kukui Gardens affordable housing ti mangmangted kaniak iti inspirasion tapno mamati a ti Lehislatura ken siak ket mabalin nga agtinnunos tapno mapasamak ti kastoy a gandat.
Isingasingko a ti Lehislatura, ti Administrasionko, ken dagiti lider ti komunidad ket mangbukel iti maysa a working group tapno palutpotenda dagiti opsion ken makadebelopda iti plano ti aksion tapno masiguro a daytoy a sanikua ket agtalinaed nga adda iti ima ti publiko.
Pinampanunotko a nasayaat daytoy a singasing, ken mamatiak iti pusok a daytoy ti umno nga aramiden dagiti sibibiag ita, ken para kadagiti maipasngay kadagiti dekada iti masakbayan.
Ket mamatiak a daytoy a kanito ket naisangsangayan para kadatayo amin—maysa a kanito a mangiyebyebkas kadagiti ub-ubbing nga ipatpategtayo nga amang ti masakbayanda ngem ti agdamatayo.
Ngarud, imbes a sirigentayo daytoy a singasing a kas narigat wenno imposible a maisayangkat, dawatek ti panangsirigyo a kas umno unay nga aramidentayo, ken la ket ta agmaymaysatayo nga agtrabaho agbanag a maragpattayo daytoy.
Pinampanunotko dagiti saan a nakurkurang ngem sangadosena a wagas a mabalintayo a paglalaoken ken pagpaparisen a wagas ti panagbirok iti rentas tapno makaur-ortayo iti pondo a panggatangtayo.
Mairaman kadagitoy ti panangilakotayo iti parte a resort ti sanikua tapno adda mabusbos a pangbayad iti utang, ti pannakisinnukat kadagiti dadduma pay a dagdaga ti estado, ti nainsariritan a panagusar kadagiti tax credits a maiwaras iti nabayag a panawen, ti tax check-off iti income tax returns, dagiti pribado a grants, ti pannakailatang ti Legacy Land Funds, ti federal conservation dollars, ken ti interamente a lubong nga Internet a kampania a panagur-or iti pondo, ti “Save Hawai’i’s North Shore.”
Paggaammok nga adda pay dagiti sabsabali nga idea, ngem ti punto ket mamatiak a daytoy a singasing ken mabalin a maragpat ken esensial daytoy tapno maprotektaran ti estilo ti biagtayo.
Para iti O’ahu, ti North Shore ket importante a balbula ti yaaadayo iti naynayen nga ubanisado nga estilo ti biagtayo.
Maysa daytoy a lugar a pangipasiarantayo kadagiti bisita no kayattayo a mapadasanda ti “pudpudno” a Hawai’i.
Maysa daytoy a lugar a mangmangted kadatayo iti linglingay babaen laeng ti kaaddatayo sadiay, numan pay ditay unay mapmapan sadiay.
Ken maysa daytoy a komunidad dagiti residente a nangpili iti North Shore gapu ta mangmangted iti nagingginad, naaw-away a wagas ti panagbiag.
Maysa a nakisang a panagpampanunot ti mangipapan a daytoy a panangtagikua iti daytoy a daga ket alisto a maaramid.
Narikut ti istruktura ti panagtagikua iti daga ken ti utang ket dakkel.
Nupay kasta, komitedak a dagitoy a dagdaga ket agtalinaed nga adda iti ima ti publiko.
Aw-awagan dagiti residente iti North Shore daytoy a “panamaggtalinaed iti away nga away.”
Awagak daytoy a panangipatungpal iti komitment kadagiti masungad a henerasion…ket dawatak iti maysa ken maysa nga agdengdengngeg ita ti pannakikaduayo kaniak iti daytoy a panggep.
Sakbay nga iringpasko daytoy a bitlak iti daytoy a bigat, kayatko koma maen ti agyaman kadagiti tattao iti Hawai’i gapu iti talek nga intedda kaniak, iti panangawatyo kaniak a kas parte ti ‘ohanayo, ken iti pananginspiraryo kaniak tapno awatek dagiti dadakkel a karit iti agdama.
Iti udina, kayatko a maamuanyo a pudpudno nga ipatpategko ti trabahok. Paggaayatko ti kina-Gobernadorko iti Hawai’i…ti gobernadoryo. Awan ngatan ti nasaysayaat pay a trabaho iti lubong.
Babaen kadagiti nakaad-adu nga oportunidadko nga agbibiahe kadagiti nadumaduma nga estado ken pagilian, agdadata a nalawag iti isipko a dagiti tattao iti Hawai’i ket naisangsangay iti intero a lubong, ken, awanen ti lugar iti daytoy a daga a kas kadagitoy nga isla.
Kadarrato a ti musika, nakarkaro ngem dagiti balikas laeng, ket makabaelda a mangipeksa iti pudno a riknatayo.
Kayatko koma a serraan daytoy Bitlak Maipapan iti Estado ti Estado iti daytoy a tawen babaen iti saan a kumbensional a wagas…ngem wagas a namnamaek a mangsagid iti pusoyo.
Imbitarankayo a dumngeg a nasayaat kadagiti balikas ken mangrikna iti musika ti Kaukahi, musika a nakapimpintas a nangtiliw iti esensia ti no ania ti riknatayo maipapan iti taengtayo—ti Hawai’i.
Ti Kaukahi ti nangabak iti 2007 Na Hoku Hanohano Awards for Group of the Year, Song of the Year, ken Graphic Art for Album Design.
Dagiti miembro ti Kaukahi ket da: Barrett Awaii iti upright bass, Dean Wilhelm iti gitara, ken Kawika Kahiapo iti electric bass.
Ammok a maragsakankayo iti panangipangngegda kadakayo itatta iti “Life In These Islands,” ti nangabak a Song of the Year iti Na Hoku Hanohano Award.
Madaydayaw a tallaong, riknaentay koma dagiti balikas ken ti musika ti…Kaukahi!
Pannusa
MANILA, Philippines -- Claiming vindication, Joseph Estrada Monday said the country was now suffering because the late Jaime Cardinal Sin did not heed “God’s voice” but instead backed the EDSA II people power revolt, despite a Vatican order to stay away. “God knows how to make punishments also,” the 70-year-old deposed President told the Philippine Daily Inquirer (parent company of INQUIRER.net). “So our country is what it is now because the head of the Church went against God’s will. Our country is not moving forward.” Inquirer, Jan. 22/08
Kasla ketdi agkamata ti utek
ket ti utek aglati kas iti korona
dagiti santo ken santo
a dagiti saka gurong tumeng
din maag-agek. Ania ti kuna
ti narba a sarita ti pangulo?
Nga iti panagikkis ti kalsada
minamauyong panagballa
dagiti paddak? Mano a rabii
a sangalsangalen ti polieto
tapno iti kasta ti kinapudna
agkudaap a sidadata?
Ti Jericho March,
kas pagarigan a sadiay
a sinada dagiti butangero
dagiti riaw pakaasi pananguy-uyot
iti bileg ti linteg iti maam-amitan
a pagilian, ti rabii agulang-ulang
iti tapok rugit kinasuitik
kinalabes dagiti maipapel
wenno ti taeng a maipatakder
manipud iti tinidtid a lasag
ken saldet ken utek
dagiti makipagili a marabutit.
Pannusa ti dios, kuna ti nalaing!
Manangngaasi a mannakabalin
a no mangted iti buteng
ket kadakami a barengbareng!
Asinno a dios ti ipagpagapu
ti pangulo dagiti mannanakaw
ti uloulo dagiti birkog
ti ulbod a no agbalikas
ket kinapudno ti patpatiray-ok?
Wenno lamlamiong kadagiti mabisin
a no agilako iti karbengan
ket balor ti asin? Kas kadagiti mabunag
a kapada iti kada matsa a pabuya
wenno rali a panangipakita
a ti ayat ti artek ket iti padapada
a botelio ti saan nga ania ditan
nga arak no di ket daytoy
makabariwenweng
tapno iti rabii nga adalem
malipatan ti panagarikenken?
Pannusa ti dios, anak ti sal-it!
Ti sao dagiti amin a balangkantis!
Naynay a di insultuen
ti dingnguen a bulbulitoren.
Sumangdo ti ayup
nga iti pitak irubrob.
Tilmonen koma ketdin
dagiti saanen a makaammo
ti umno dagiti katayda a nabangsit.
Wenno isapsapo nga agas piman
ti saraawen a buisit.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 24/08
Kasla ketdi agkamata ti utek
ket ti utek aglati kas iti korona
dagiti santo ken santo
a dagiti saka gurong tumeng
din maag-agek. Ania ti kuna
ti narba a sarita ti pangulo?
Nga iti panagikkis ti kalsada
minamauyong panagballa
dagiti paddak? Mano a rabii
a sangalsangalen ti polieto
tapno iti kasta ti kinapudna
agkudaap a sidadata?
Ti Jericho March,
kas pagarigan a sadiay
a sinada dagiti butangero
dagiti riaw pakaasi pananguy-uyot
iti bileg ti linteg iti maam-amitan
a pagilian, ti rabii agulang-ulang
iti tapok rugit kinasuitik
kinalabes dagiti maipapel
wenno ti taeng a maipatakder
manipud iti tinidtid a lasag
ken saldet ken utek
dagiti makipagili a marabutit.
Pannusa ti dios, kuna ti nalaing!
Manangngaasi a mannakabalin
a no mangted iti buteng
ket kadakami a barengbareng!
Asinno a dios ti ipagpagapu
ti pangulo dagiti mannanakaw
ti uloulo dagiti birkog
ti ulbod a no agbalikas
ket kinapudno ti patpatiray-ok?
Wenno lamlamiong kadagiti mabisin
a no agilako iti karbengan
ket balor ti asin? Kas kadagiti mabunag
a kapada iti kada matsa a pabuya
wenno rali a panangipakita
a ti ayat ti artek ket iti padapada
a botelio ti saan nga ania ditan
nga arak no di ket daytoy
makabariwenweng
tapno iti rabii nga adalem
malipatan ti panagarikenken?
Pannusa ti dios, anak ti sal-it!
Ti sao dagiti amin a balangkantis!
Naynay a di insultuen
ti dingnguen a bulbulitoren.
Sumangdo ti ayup
nga iti pitak irubrob.
Tilmonen koma ketdin
dagiti saanen a makaammo
ti umno dagiti katayda a nabangsit.
Wenno isapsapo nga agas piman
ti saraawen a buisit.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 24/08
Cyrus Belt is Dead
Heaven was missing an angel. We'll never forget you, Baby Cyrus.--Message on cloth banner hung on the site where Cyrus Belt, 23 months, was thrown off 25 feet below H-1 Freeway, Honolulu, Hawai'i, Jan. 17, 2008. Two cars hit him and on the spot he breathed his last.
It is your story that caught us off guard, not your tormentor's
report of demons and other evils. Your death flashed on our
computer alerts, telling us nothing but a traffic jam.
From the pictures we have come to know: wrapped in white
clothing to hide your fear and the fracture of your infant life.
How can it be, our angel, how can it ever be that those
who cause us misery are alive while you who give us
laughter and joy are no longer with us to remind us
that life's opposite is a stone to mark your grave?
We stopped for a while, knowing that we cannot go home,
not yet, until you are taken away to a chamber so cold
you really wished you were dead. Frozen beyond recognition
because your mother did not know how to make of your
dreams of flowers and moons? Or the sun on Waikiki
that perhaps you have not seen in its most beautiful
moment of radiating glow, telling us of hopes beyond
what mothers cannot do, what fathers will never know
what to do? For there, left alone to saunter in alleys
on streets on wandering you could not have done
were the doors were locked or the gates closed
or a guardian kept watch over you as you learn
to walk a mile and then two and then on your own
to life's turmoils. Snapping, a man caught your arm,
perhaps you laughed at him as you looked at his eyes,
a demon in a clown's clothing residing in there
and tickling you so, and tickling you some more.
You responded to his touch, worn man against
your baby skin and his smell you know sometimes
as he sat for you when you were left alone on your own.
And then he brought you to a theatre outside,
the arena of your quick goodbye. First, did he hold
you by your strong legs upside down, on the railings
with the speeding cars below, on 60-65 speed
of angry man hungered by the time of day
or by the light of the dancing sun in these islands?
Second, did he wave your body a bit a he held
you and then you shrieked with laughter
the laughter becoming terror you do not know?
Third, did he let you loose? Fourth, did he throw you off
with force your skull banged the cemented road
this act verily infantile muscle against metal
until your world cracked in half, your soul gone?
How do we say this this regret this sorrow this worry
this pain this tear this misery this nothingness
we all feel for you as you leave us not knowing
what could have become of you child of our days
going wild like wildfires like years shortening to months
such as your life? You could have grown to lead us
to saving ourselves from the perdition that is also us.
Be well, Cyrus, rest in peace, our child.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 17, 2008
It is your story that caught us off guard, not your tormentor's
report of demons and other evils. Your death flashed on our
computer alerts, telling us nothing but a traffic jam.
From the pictures we have come to know: wrapped in white
clothing to hide your fear and the fracture of your infant life.
How can it be, our angel, how can it ever be that those
who cause us misery are alive while you who give us
laughter and joy are no longer with us to remind us
that life's opposite is a stone to mark your grave?
We stopped for a while, knowing that we cannot go home,
not yet, until you are taken away to a chamber so cold
you really wished you were dead. Frozen beyond recognition
because your mother did not know how to make of your
dreams of flowers and moons? Or the sun on Waikiki
that perhaps you have not seen in its most beautiful
moment of radiating glow, telling us of hopes beyond
what mothers cannot do, what fathers will never know
what to do? For there, left alone to saunter in alleys
on streets on wandering you could not have done
were the doors were locked or the gates closed
or a guardian kept watch over you as you learn
to walk a mile and then two and then on your own
to life's turmoils. Snapping, a man caught your arm,
perhaps you laughed at him as you looked at his eyes,
a demon in a clown's clothing residing in there
and tickling you so, and tickling you some more.
You responded to his touch, worn man against
your baby skin and his smell you know sometimes
as he sat for you when you were left alone on your own.
And then he brought you to a theatre outside,
the arena of your quick goodbye. First, did he hold
you by your strong legs upside down, on the railings
with the speeding cars below, on 60-65 speed
of angry man hungered by the time of day
or by the light of the dancing sun in these islands?
Second, did he wave your body a bit a he held
you and then you shrieked with laughter
the laughter becoming terror you do not know?
Third, did he let you loose? Fourth, did he throw you off
with force your skull banged the cemented road
this act verily infantile muscle against metal
until your world cracked in half, your soul gone?
How do we say this this regret this sorrow this worry
this pain this tear this misery this nothingness
we all feel for you as you leave us not knowing
what could have become of you child of our days
going wild like wildfires like years shortening to months
such as your life? You could have grown to lead us
to saving ourselves from the perdition that is also us.
Be well, Cyrus, rest in peace, our child.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 17, 2008
Hacienda Looc Redux, 1
MANILA, Philippines – Romy Cayao, 40, still tills a hectare of land he inherited in Hacienda Puyat in Nasugbu town in Batangas. But he will lose his property and livelihood, along with 600 other farmers, when some 2,400 hectares of agricultural lands are converted into residential-commercial use. They will be moved to a sloping terrain where they could no longer farm, Cayco said. His family will starve and “I don’t know any job except farming,” he said…Another farmer, Mandy Lemita, 43, received an emancipation patent and a certificate of land ownership award (Cloa) from the Department of Agrarian Reform in 1988 for two parcels of land in Hacienda Looc, also in Nasugbu. But his patent and Cloa were canceled in 1995 to give way to an 8,600-ha ecotourism zone. The farmers were offered a disturbance compensation, but the majority of them refused, Lemita said. Thus, the project could not proceed to its second phase. N.C. Calleja, Inquirer, Jan. 24/08
Madi nga agbaliw ti damag. Ti kinalinteg
ket saan nga iti maisaang ti anak ti daga.
Iti Hacienda Looc ket ti danag a siak met
laeng. Mano a tawenen daydi, mano a dekada
a buteng kalpasan ti ipapanaw nga imbati
dagiti nuang, kalding, rekkang, am-amangaw?
Mabalin a ditoy koma ti nakatayan: siak
ken dagiti adalan, dakami a nakikaasi
tapno makiinnadal kadagiti palimed
ti bengkag, ti tudo, ti gurruod, ti sal-it
ken ti kinapimpiman. Tallo a dyip nga adalan
manipud iti maysa a bus nga inupaan.
Dua a bulan a panangisagana kadagiti saludsod
maipapan iti pananglanglangan. Sakbitsakbit
dagiti kuaderno ken ti pasarabo a malak-am:
daing a pusit manipud iti tiendaan ti Marikina
aglaladut a pansit a danum laeng ti kurang
manteka a panggisa iti delata a corn beef
lasona bawang paminta asin a pangbugaw
iti buyot ti bulbullagaw. Ngem karbin ti impasangoda
kadatao. Paltog iti lamisaan. Balikas a nakas-ang.
Selda kadagiti adalan a naipalladaw a kas ullaw
manipud kadagiti agbuybuya a kabalbalayan.
Ruk-atanyo, kinunak, saan a komunista
dagiti nasursuroan nga agsaludsod
dagiti agsuksukisok iti gapu dagiti gapu.
Ruk-utanyo ta kargok ida iti ili.
Saanda a bangkay nga immay ditoy
ket isaldak ti naganko, saanda a bangkay
nga agsubli kadagiti inada kadagiti daniw
ti ili a partuatenda. Ikarik iti nagan ti langit:
saankami nga immay tapno agsiim kadagiti palimed
kontra kadagiti mula kinelleng dingnguen
kontra kadagiti maipultit a putot dagiti gamrud
a salaksak kadagiti sanga a naspak.
Yawidmo dagiti komunista nga adalam.
Kasta ti balikas manipud iti ngudo ti igam.
Wen, dagusek a yadayo kadakayo
dagiti tagainepda maipapan iti pagilian.
Nabayagen daydi ket no dadduman
agtalawen ti lagip kadagiti bibig.
Ngem ita, iti pannakabasa iti damag,
agsubli dagiti punganay ti kinadaksanggasat.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 23/08
(Note: More than 10 years ago, I brought my whole class at the University of the Philippines to Hacienda Looc in Nasugbu, Batangas, for a field work on Philippine Studies. We planned to spend several days in the Hacienda but that tragedy happened. Now, the Hacienda is in the news.)
Madi nga agbaliw ti damag. Ti kinalinteg
ket saan nga iti maisaang ti anak ti daga.
Iti Hacienda Looc ket ti danag a siak met
laeng. Mano a tawenen daydi, mano a dekada
a buteng kalpasan ti ipapanaw nga imbati
dagiti nuang, kalding, rekkang, am-amangaw?
Mabalin a ditoy koma ti nakatayan: siak
ken dagiti adalan, dakami a nakikaasi
tapno makiinnadal kadagiti palimed
ti bengkag, ti tudo, ti gurruod, ti sal-it
ken ti kinapimpiman. Tallo a dyip nga adalan
manipud iti maysa a bus nga inupaan.
Dua a bulan a panangisagana kadagiti saludsod
maipapan iti pananglanglangan. Sakbitsakbit
dagiti kuaderno ken ti pasarabo a malak-am:
daing a pusit manipud iti tiendaan ti Marikina
aglaladut a pansit a danum laeng ti kurang
manteka a panggisa iti delata a corn beef
lasona bawang paminta asin a pangbugaw
iti buyot ti bulbullagaw. Ngem karbin ti impasangoda
kadatao. Paltog iti lamisaan. Balikas a nakas-ang.
Selda kadagiti adalan a naipalladaw a kas ullaw
manipud kadagiti agbuybuya a kabalbalayan.
Ruk-atanyo, kinunak, saan a komunista
dagiti nasursuroan nga agsaludsod
dagiti agsuksukisok iti gapu dagiti gapu.
Ruk-utanyo ta kargok ida iti ili.
Saanda a bangkay nga immay ditoy
ket isaldak ti naganko, saanda a bangkay
nga agsubli kadagiti inada kadagiti daniw
ti ili a partuatenda. Ikarik iti nagan ti langit:
saankami nga immay tapno agsiim kadagiti palimed
kontra kadagiti mula kinelleng dingnguen
kontra kadagiti maipultit a putot dagiti gamrud
a salaksak kadagiti sanga a naspak.
Yawidmo dagiti komunista nga adalam.
Kasta ti balikas manipud iti ngudo ti igam.
Wen, dagusek a yadayo kadakayo
dagiti tagainepda maipapan iti pagilian.
Nabayagen daydi ket no dadduman
agtalawen ti lagip kadagiti bibig.
Ngem ita, iti pannakabasa iti damag,
agsubli dagiti punganay ti kinadaksanggasat.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 23/08
(Note: More than 10 years ago, I brought my whole class at the University of the Philippines to Hacienda Looc in Nasugbu, Batangas, for a field work on Philippine Studies. We planned to spend several days in the Hacienda but that tragedy happened. Now, the Hacienda is in the news.)
A Date with History, 1
So many things are going on today, and the way to abbreviate the many stories of our lives in exile is this: today, indeed, is a date with history.
I counted those who came to the State Capitol at today's 'State of the State of Hawai'i' address of the Governor, Linda Lingle, and my count got to the entrances and exits, with people standing up and applauding endlessly.
Soon the session hall of the Legislature was filled up with peoples of various persuasions and perceptions, from various groups and interests.
But I realized that it was an invitational affair, with the invitation card serving as some kind of an entrance ticket, your name on the list checked for a variety of reasons, security included.
You realized that there were security people around, many disguised in formal wear but with phones in their ears, and their strides brisk and energized. For there, at that hour, was the highest elected public official of the State, and to protect here is a main concern.
I tried to find a seat in the middle portion of the hall, up there in balcony where you can see all, the social drama filled with acts big and small.
I realized I was blessed in so many ways. How many Filipinos have had the chance to be invited to the State of the State Address of the Governor of Hawai'i? I do not know but I felt so alone at this time. There was no other Filipino in sight except for a sprinkling of the big shots in government.
The Governor's speech came in cadence, lyrical and euphonious.
At first, I began to count the applause, but I soon got tired of the senseless act that I concentrated on absorbing the good words coming out from the lips of the highest official of the State.
Some good souls from one of her offices sent me the parking ticket to give me the right to park in those metered lots that can only give you two hours max so that if you forgot to feed the hungry machines with quarters after the second hour, the parking people would have a way to pinpoint where your car is and lo and behold, on your windshield is that traffic ticket that can cost you your day's wage.
I came early for the occasion, having arrived the parking lot fronting the Capitol hours before the nine o'clock opening of the 24th Legislature.
I did not want to miss this event, my first ever, although initially, I had doubts if I really wanted to go.
To beat the traffic jam from Waipahu, on a 25 mile stretch that on Likelike would send you genuflecting to all angels and archangels and saints, is an impossible feat if one were to leave his place at six in the morning.
Many of those who have jobs in downtown would have to calculate the energies expended for losing their cool in the early morning hours against those energies that they invest driving at four o'clock in the morning as if were were being shipped straight from heaven, with the lanes all looking like zip lanes. It is time that makes the difference here, but time as well that spells doom or delight.
I left the State Capitol soon after the governor's speech. I had to catch the hour back to the University some miles away for that noontime class on the structure of the Ilokano language.
On my way out was a bag lady, but her bags were hanging loosely on the shopping cart of some foodchain, the bags accumulating dirt and the demented mind of their owner. It poverty and misery and depravity in their most gruesome visuals. Juxtaposed against the huge buildings around me and against the riches of the downtown, and the rich history of struggle for justice in these islands, I could only cry in silence, tortured as I was by the contradictions that I saw around.
Inside the august chamber, I looked around for some signs of Filipinohood.
Except for the members of the Filipino Caucus, I did not recognize any Filipinos in this mix of peoples representing the diversity that is Hawai'i.
Where are we? I asked myself.
As soon as the Governor's address was over, I rushed out, ran to one State Capitol big shot I know to say my aloha and mahalo and moved to the parking lot on the Department of Health to go back to the University to teach my students the rudiments of lingustic right and cultural democracy.
A Solver Agcaoili
State Capitol, Hon, HI
Jan 22/08
I counted those who came to the State Capitol at today's 'State of the State of Hawai'i' address of the Governor, Linda Lingle, and my count got to the entrances and exits, with people standing up and applauding endlessly.
Soon the session hall of the Legislature was filled up with peoples of various persuasions and perceptions, from various groups and interests.
But I realized that it was an invitational affair, with the invitation card serving as some kind of an entrance ticket, your name on the list checked for a variety of reasons, security included.
You realized that there were security people around, many disguised in formal wear but with phones in their ears, and their strides brisk and energized. For there, at that hour, was the highest elected public official of the State, and to protect here is a main concern.
I tried to find a seat in the middle portion of the hall, up there in balcony where you can see all, the social drama filled with acts big and small.
I realized I was blessed in so many ways. How many Filipinos have had the chance to be invited to the State of the State Address of the Governor of Hawai'i? I do not know but I felt so alone at this time. There was no other Filipino in sight except for a sprinkling of the big shots in government.
The Governor's speech came in cadence, lyrical and euphonious.
At first, I began to count the applause, but I soon got tired of the senseless act that I concentrated on absorbing the good words coming out from the lips of the highest official of the State.
Some good souls from one of her offices sent me the parking ticket to give me the right to park in those metered lots that can only give you two hours max so that if you forgot to feed the hungry machines with quarters after the second hour, the parking people would have a way to pinpoint where your car is and lo and behold, on your windshield is that traffic ticket that can cost you your day's wage.
I came early for the occasion, having arrived the parking lot fronting the Capitol hours before the nine o'clock opening of the 24th Legislature.
I did not want to miss this event, my first ever, although initially, I had doubts if I really wanted to go.
To beat the traffic jam from Waipahu, on a 25 mile stretch that on Likelike would send you genuflecting to all angels and archangels and saints, is an impossible feat if one were to leave his place at six in the morning.
Many of those who have jobs in downtown would have to calculate the energies expended for losing their cool in the early morning hours against those energies that they invest driving at four o'clock in the morning as if were were being shipped straight from heaven, with the lanes all looking like zip lanes. It is time that makes the difference here, but time as well that spells doom or delight.
I left the State Capitol soon after the governor's speech. I had to catch the hour back to the University some miles away for that noontime class on the structure of the Ilokano language.
On my way out was a bag lady, but her bags were hanging loosely on the shopping cart of some foodchain, the bags accumulating dirt and the demented mind of their owner. It poverty and misery and depravity in their most gruesome visuals. Juxtaposed against the huge buildings around me and against the riches of the downtown, and the rich history of struggle for justice in these islands, I could only cry in silence, tortured as I was by the contradictions that I saw around.
Inside the august chamber, I looked around for some signs of Filipinohood.
Except for the members of the Filipino Caucus, I did not recognize any Filipinos in this mix of peoples representing the diversity that is Hawai'i.
Where are we? I asked myself.
As soon as the Governor's address was over, I rushed out, ran to one State Capitol big shot I know to say my aloha and mahalo and moved to the parking lot on the Department of Health to go back to the University to teach my students the rudiments of lingustic right and cultural democracy.
A Solver Agcaoili
State Capitol, Hon, HI
Jan 22/08
Pannakaiserra ti Urna
Ibabaetmi dagiti killiing ti pirak
iti kastoy a panagsasarak
dagiti gargarakgaktayo.
Magagarantayo a mangammo
iti nagan ti reina a ti balangatna
ket ti panangitandudo
iti gapuanan iti tapok.
Ditoy a maikur-it
dagiti pangngadua ti pluma
no kasta a bumisita ti pangngadua
kadagiti balikas.
Saan nga iti amin nga oras
ket ti kanito ti diaya
dagiti pangngarig.
Iti sugat ti lagip iti isu amin
a pannusa dagiti darikmat a makapuris.
Ngem maiserra ti urna, kunatayo
ket itupaktayo amin a dungngo:
ti martsa, kas pagarigan
dagiti mutia nga addaan galinggaling
iti kumpas dagiti nabirtud nga alimuken
kadagiti silaw a kasla bituen. Anian a dayag!
Anian a pintas! Anian a sudi!
Idaniwto amin dagitoy ti mannanao
a billit a no agtulad ket agsao iti dakes!
Iti urna ti palimed
dagiti agkaribuso a kayat.
Ti korona iti ulo, kas pagarigan,
balangat iti isu amin a rigrigat
pakasaritaan ti pinnaksiat
nga idi pay ugma ket di agbaliw
a mansanas a kirabkirab.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Enero 22, 2008
iti kastoy a panagsasarak
dagiti gargarakgaktayo.
Magagarantayo a mangammo
iti nagan ti reina a ti balangatna
ket ti panangitandudo
iti gapuanan iti tapok.
Ditoy a maikur-it
dagiti pangngadua ti pluma
no kasta a bumisita ti pangngadua
kadagiti balikas.
Saan nga iti amin nga oras
ket ti kanito ti diaya
dagiti pangngarig.
Iti sugat ti lagip iti isu amin
a pannusa dagiti darikmat a makapuris.
Ngem maiserra ti urna, kunatayo
ket itupaktayo amin a dungngo:
ti martsa, kas pagarigan
dagiti mutia nga addaan galinggaling
iti kumpas dagiti nabirtud nga alimuken
kadagiti silaw a kasla bituen. Anian a dayag!
Anian a pintas! Anian a sudi!
Idaniwto amin dagitoy ti mannanao
a billit a no agtulad ket agsao iti dakes!
Iti urna ti palimed
dagiti agkaribuso a kayat.
Ti korona iti ulo, kas pagarigan,
balangat iti isu amin a rigrigat
pakasaritaan ti pinnaksiat
nga idi pay ugma ket di agbaliw
a mansanas a kirabkirab.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Enero 22, 2008
Our Exilic Loves and Lives—of Why ‘Pinakbet’ Makes Us Get Together
This is a funny part of our exilic loves and lives—and one of the most mysterious as well.
Today, for instance, I had to drive twenty fives to partake of the meal that offers as the main course the famous ‘pinakbet’ done the Ilokano way: ‘bugguong’ and ‘bagnet’ all mixed up in that wondrous orgy of color and aroma and memory of a land that does not die in our hearts, we who have left that land but whose city and contour and cares—and its callousness—we carry in our souls, in our daily lives.
In terms of distance reckoned by countries following the metric system, that should easily give me a round trip of eighty kilometers, more than two roundtrips on the Light Rail train from Marikina to Divisoria.
The come-on for such exercise during breaks from the hurly-burly of our Americanized lives, however fragile and tenuous that is, is the labial feast with its vast possibilities, the feast ending up in the arresting of the memory of the taste buds for all the things that were in the Philippines, things small and big, things light and heavy, and things worth reminiscing and dumping in the black trash bin that spells ‘toxic’ waste.
For the homeland can come readily as a whipping for one’s personal errors in life.
For the leaders of that homeland can become the easy excuse for not having made it in life.
And indeed, in the Philippines as elsewhere in tiers monde, all these easy targets are really good targets.
And truly, they can be the raison d’etre of all the miseries of peoples running away from the very earth that brought them to life.
Because their history of oppression, one that is written not by the victors but by the masses who are always at the receiving end of that endless negotiation of rights and wrongs, of privileges and power, and of perks and pelf.
Because such a history becomes the oral history of our people when they get together for that wonder of a pinakbet on the dining table.
So on Martin Luther King’s day, two days after we tried to keep the loop in that long loop of Filipinos and Filipino Americans, who, beginning at six in the morning, had started to line up to have a stake in that 250 free ticket lottery of Hawaiian Airlines.
The loop, with its sacred altar on Tamarind Square, started off on Queen’s, turned right to Alakea, turned right on Hotel, and then finally right on South King Street to complete the huge square of people hoping to have a free ride back home courtesy of Hawaiian Airlines whose inaugural non-stop flight to Manila in April will probably look like a chartered flight, what with all those non-paying clientele holding their free tickets in their bags.
I know of one member of GUMIL Hawai’i who just did that, reporting her good graces and good luck right on the night that we gathered to rehearse for the 2008 GUMIL Hawai’i Cultural Festival and Coronation at the Pacific Beach Hotel come February 2.
Tough luck, we said, more because we could not stand the snaking lines of about ten thousand people at the time that Lindy Aquino and Lilia Santiago and I went there, a little bit past eight in the morning.
The day before, one of them e-mailed me, saying that the airline was about to give away 250 seats as part of its promotional campaign, and would we please consider going for ‘suerte’?
The day before, I had just written a poem on ‘luck’, half-believing in its power even if deep in my heart I would want to believe in it in full, hoping at one point to hit the California lottery that went berserk with a pot of two hundred fifty million dollars.
That was last year, and one lonely Hispanic American woman won it hands down, the hundreds of millions of dollars all her own.
I prayed hard for that one, thinking of some charity works to put up to share my loot of one good suerte, one buena suerte, with the rest of the praying man like myself.
Or perhaps a shrine to erect, its towers, twin and magnificent and glowing in the dark a telltale reminder of the poor's duty to keep on hoping for the best despite the worst happening in the homeland.
And like many others, I had to do my fasting: not Carl’s Jr. burgers that offered only cholesterol.
I had to school myself with the Christian virtue of self-offering minus the crucifixion and the self-flagellation by not being seduced by those ninety-nine cents deal of chicken burgers that came as my ever-ready savior when hunger suddenly set in those days when cooking your own food means you have time and money to waste.
In our exilic lives and loves, buying your breakfast, lunch, and dinner, not in that order—and can be eaten in the reverse—from a Chinese resto with its omnipresent orange chicken or from an American food chain with its menu of impossible combos is far less costly that ransacking oriental veggies from the Oriental stores whose characters or scripts sometimes you cannot figure out what were they talking about good food and good meal and thus have to consult the alien-looking staff like you for comfort and consolation from the panic your feel.
You readily associate with the staff with an accent—and you are kindred spirits now in that mind-boggling chase of the American dream because you, despite having taught English to immigrants like you, have not totally lost you accent, always listening to your voice, on radio and on television, that, while you may have lost some of the accent, you have not totally done so, with the traces of the Ilokano sounds at the tip of your tongue, and the trail of strange English phonemes you cannot totally capture.
Heck, you remind yourself as you ask the alien-looking staff: Except for the American Indians, we have been all strangers and aliens and immigrants here, at a certain point.
So you go on with the accosting of the fellow alien in this land of the aliens, asking whether a paste that looks like ‘bugguong’ to you is really a ‘fish sauce’ that approximates your grandmother’s Dagupan kind, one she would save first during disaster because when you are Pangasinense, the ‘bugguong’ is your passport to life, some kind of a card you use to get into a mystical world of vegetables with the fish sauce, the aroma of which wafts through doors, windows, and gateways of memory.
You decided, of course, to visit the hairstylist shop after postponing that monthly ritual you hate because, number one, that barber is loudmouthed and number two, the cost is exorbitant for a ritual that takes in only a few minutes to do but which costs you an hour to wait before you are allowed to sit on that high chair of your torture.
Sometimes you wish that the days of long hair would come back soon so you have no reason to get to point of being conscience stricken because you have not yet contributed you monthly due to make the cottage industry of hair-cutting come alive, with your hard-earned money going into circulation and creating some kind of a multiplier for that dreamed-of economic benefit for the country of your exilic dream.
“Ayanmon?” comes the question on the ubiquitous cellular phone whose invention must have been a mistake because that same nasty gadgets haunts you like a ghost wherever you are and you feel guilty not having one in these days of gadgets and more gadgets to keep on, so they say, with the demands of our lives manipulated by the bytes and cyberspace.
“I am having my ceremony of redemption!” I say with pride to the caller, the creative writer who volunteered to cook the pinakbet so we would have something to partake of on this day of marches and celebrations and remembrance of all the good things Martin Luther King Jr has done to this land. “I am having a haircut! And I am tenth in a line of many other long-haired guys who probably feel the same dread that I do each month that I look at the mirror and realize that the guy facing me is not anymore himself because his hair has become wavy and thick and a nuisance.”
“You come to lunch with us. I have cooked the pinakbet. I am expecting you.”
“I want the pinakbet but I am obliged to go to this hairstyling torture,” I say, more to myself than to her.
“We wait for you then?”
“That depends. I hear from National Public Radio that some lanes of the H-1 both going East and West are closed to traffic because of the march.”
“Come by if you come. Take your time then.”
“Just take it easy now,” I say. “I must enjoy this haircut. Once I am done, I will fly the pinakbet to the moon.”
“You bet,” she says. “I made it much better this time.”
I should know. This lady made me carry all the okra, tomatoes, eggplants, boneless bangus, beans, ginger, garlic, and lima beans from the Oahu Market in downtown to our parking lot on Empress Restaurant some four blocks away. And then I had to pay that parking ticker that amounted to almost a thousand pesos, shelling out $16 dollars for a few hours good fun that began from the dream of a free Hawaiian Airlines roundtrip ticket to Manila to visiting all the veggie stalls that have all those hardy Ilokano women vending the best of Ilokano leaves, tops, and flowers for the ‘dinengdeng’, the irreplaceable Ilokano veggie broth: bitter melon, katuday, Chinese kangkong, daludal, squash, horseradish, pepper, sweet potato, alukon, jicama, parda, pallang, kabatiti, kalunay, ngalog (yes, it is eaten here as a veggie!), and sayote.
C’est la vie. I have to catch the pinakbet while it is still warm on the stove.
And have that good laugh to thank the King for this freedom to dream again and again.
Today, for instance, I had to drive twenty fives to partake of the meal that offers as the main course the famous ‘pinakbet’ done the Ilokano way: ‘bugguong’ and ‘bagnet’ all mixed up in that wondrous orgy of color and aroma and memory of a land that does not die in our hearts, we who have left that land but whose city and contour and cares—and its callousness—we carry in our souls, in our daily lives.
In terms of distance reckoned by countries following the metric system, that should easily give me a round trip of eighty kilometers, more than two roundtrips on the Light Rail train from Marikina to Divisoria.
The come-on for such exercise during breaks from the hurly-burly of our Americanized lives, however fragile and tenuous that is, is the labial feast with its vast possibilities, the feast ending up in the arresting of the memory of the taste buds for all the things that were in the Philippines, things small and big, things light and heavy, and things worth reminiscing and dumping in the black trash bin that spells ‘toxic’ waste.
For the homeland can come readily as a whipping for one’s personal errors in life.
For the leaders of that homeland can become the easy excuse for not having made it in life.
And indeed, in the Philippines as elsewhere in tiers monde, all these easy targets are really good targets.
And truly, they can be the raison d’etre of all the miseries of peoples running away from the very earth that brought them to life.
Because their history of oppression, one that is written not by the victors but by the masses who are always at the receiving end of that endless negotiation of rights and wrongs, of privileges and power, and of perks and pelf.
Because such a history becomes the oral history of our people when they get together for that wonder of a pinakbet on the dining table.
So on Martin Luther King’s day, two days after we tried to keep the loop in that long loop of Filipinos and Filipino Americans, who, beginning at six in the morning, had started to line up to have a stake in that 250 free ticket lottery of Hawaiian Airlines.
The loop, with its sacred altar on Tamarind Square, started off on Queen’s, turned right to Alakea, turned right on Hotel, and then finally right on South King Street to complete the huge square of people hoping to have a free ride back home courtesy of Hawaiian Airlines whose inaugural non-stop flight to Manila in April will probably look like a chartered flight, what with all those non-paying clientele holding their free tickets in their bags.
I know of one member of GUMIL Hawai’i who just did that, reporting her good graces and good luck right on the night that we gathered to rehearse for the 2008 GUMIL Hawai’i Cultural Festival and Coronation at the Pacific Beach Hotel come February 2.
Tough luck, we said, more because we could not stand the snaking lines of about ten thousand people at the time that Lindy Aquino and Lilia Santiago and I went there, a little bit past eight in the morning.
The day before, one of them e-mailed me, saying that the airline was about to give away 250 seats as part of its promotional campaign, and would we please consider going for ‘suerte’?
The day before, I had just written a poem on ‘luck’, half-believing in its power even if deep in my heart I would want to believe in it in full, hoping at one point to hit the California lottery that went berserk with a pot of two hundred fifty million dollars.
That was last year, and one lonely Hispanic American woman won it hands down, the hundreds of millions of dollars all her own.
I prayed hard for that one, thinking of some charity works to put up to share my loot of one good suerte, one buena suerte, with the rest of the praying man like myself.
Or perhaps a shrine to erect, its towers, twin and magnificent and glowing in the dark a telltale reminder of the poor's duty to keep on hoping for the best despite the worst happening in the homeland.
And like many others, I had to do my fasting: not Carl’s Jr. burgers that offered only cholesterol.
I had to school myself with the Christian virtue of self-offering minus the crucifixion and the self-flagellation by not being seduced by those ninety-nine cents deal of chicken burgers that came as my ever-ready savior when hunger suddenly set in those days when cooking your own food means you have time and money to waste.
In our exilic lives and loves, buying your breakfast, lunch, and dinner, not in that order—and can be eaten in the reverse—from a Chinese resto with its omnipresent orange chicken or from an American food chain with its menu of impossible combos is far less costly that ransacking oriental veggies from the Oriental stores whose characters or scripts sometimes you cannot figure out what were they talking about good food and good meal and thus have to consult the alien-looking staff like you for comfort and consolation from the panic your feel.
You readily associate with the staff with an accent—and you are kindred spirits now in that mind-boggling chase of the American dream because you, despite having taught English to immigrants like you, have not totally lost you accent, always listening to your voice, on radio and on television, that, while you may have lost some of the accent, you have not totally done so, with the traces of the Ilokano sounds at the tip of your tongue, and the trail of strange English phonemes you cannot totally capture.
Heck, you remind yourself as you ask the alien-looking staff: Except for the American Indians, we have been all strangers and aliens and immigrants here, at a certain point.
So you go on with the accosting of the fellow alien in this land of the aliens, asking whether a paste that looks like ‘bugguong’ to you is really a ‘fish sauce’ that approximates your grandmother’s Dagupan kind, one she would save first during disaster because when you are Pangasinense, the ‘bugguong’ is your passport to life, some kind of a card you use to get into a mystical world of vegetables with the fish sauce, the aroma of which wafts through doors, windows, and gateways of memory.
You decided, of course, to visit the hairstylist shop after postponing that monthly ritual you hate because, number one, that barber is loudmouthed and number two, the cost is exorbitant for a ritual that takes in only a few minutes to do but which costs you an hour to wait before you are allowed to sit on that high chair of your torture.
Sometimes you wish that the days of long hair would come back soon so you have no reason to get to point of being conscience stricken because you have not yet contributed you monthly due to make the cottage industry of hair-cutting come alive, with your hard-earned money going into circulation and creating some kind of a multiplier for that dreamed-of economic benefit for the country of your exilic dream.
“Ayanmon?” comes the question on the ubiquitous cellular phone whose invention must have been a mistake because that same nasty gadgets haunts you like a ghost wherever you are and you feel guilty not having one in these days of gadgets and more gadgets to keep on, so they say, with the demands of our lives manipulated by the bytes and cyberspace.
“I am having my ceremony of redemption!” I say with pride to the caller, the creative writer who volunteered to cook the pinakbet so we would have something to partake of on this day of marches and celebrations and remembrance of all the good things Martin Luther King Jr has done to this land. “I am having a haircut! And I am tenth in a line of many other long-haired guys who probably feel the same dread that I do each month that I look at the mirror and realize that the guy facing me is not anymore himself because his hair has become wavy and thick and a nuisance.”
“You come to lunch with us. I have cooked the pinakbet. I am expecting you.”
“I want the pinakbet but I am obliged to go to this hairstyling torture,” I say, more to myself than to her.
“We wait for you then?”
“That depends. I hear from National Public Radio that some lanes of the H-1 both going East and West are closed to traffic because of the march.”
“Come by if you come. Take your time then.”
“Just take it easy now,” I say. “I must enjoy this haircut. Once I am done, I will fly the pinakbet to the moon.”
“You bet,” she says. “I made it much better this time.”
I should know. This lady made me carry all the okra, tomatoes, eggplants, boneless bangus, beans, ginger, garlic, and lima beans from the Oahu Market in downtown to our parking lot on Empress Restaurant some four blocks away. And then I had to pay that parking ticker that amounted to almost a thousand pesos, shelling out $16 dollars for a few hours good fun that began from the dream of a free Hawaiian Airlines roundtrip ticket to Manila to visiting all the veggie stalls that have all those hardy Ilokano women vending the best of Ilokano leaves, tops, and flowers for the ‘dinengdeng’, the irreplaceable Ilokano veggie broth: bitter melon, katuday, Chinese kangkong, daludal, squash, horseradish, pepper, sweet potato, alukon, jicama, parda, pallang, kabatiti, kalunay, ngalog (yes, it is eaten here as a veggie!), and sayote.
C’est la vie. I have to catch the pinakbet while it is still warm on the stove.
And have that good laugh to thank the King for this freedom to dream again and again.
Blessings, 2
Heaven watch the Philippines.
from the song of Imelda Marcos in the film, 'Imelda'
Something reminds me
of heaven
in the homeland.
The riots, for instance.
Or the demonstrations that know
no bound, from street to street
until the stones on pavements
dry out and we convert the stones
to weapons for the slingshots.
Or the avenues vomitting people
as in vengeance, their hands
firm on placards
that in their red silence shouted:
"Down with dictators!
Down with fascists!
Down with imperialists!
Down with puppets!
Down with military regimes!
Down with poetry kowtowing to thieves!"
I do not know what can be raised here
when clamor is voice learned
and the people verbalize their
want for rice, not a dream
of pastries or bagel or croissant
whose fancy names
the masses of our people
cannot pronounce.
And the Italian masters, you say,
some Boticelli we do not know
whose landscape of pain
is a clean line of spring or snow
or some grand ladies
in their gold and brocade and diamond
their fingers the condominiums
of their husbands' greed and lust.
Or the cantor in his tenor
singing about the sun in its abundance,
shining brightly in lands
owned by friars and their queridas
or their substitutes in conference rooms
for the elect, their plans about saving us
whole-scale, in one full tango of a dance.
But there is one here
in the forefathers' land
that we do not know: the storms that
in their quick hand erode our view
of mountains and landscapes
and wind dancing with young leaves
in an afternoon glow of a rich hue
of orange and purple and then turning
into the azure of seas we dream of crossing
so we can see our own more fully,
away from the morning news
of rape of leaders against rights
bodies souls minds and decency.
As it is, we keep the singing
so we can temp the birds to fly
and challenge the skies
with their cotton clouds
that move with the earth and sun.
As it is, here always is the permanent
remembrance of things
that are yet to come.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 19/08
from the song of Imelda Marcos in the film, 'Imelda'
Something reminds me
of heaven
in the homeland.
The riots, for instance.
Or the demonstrations that know
no bound, from street to street
until the stones on pavements
dry out and we convert the stones
to weapons for the slingshots.
Or the avenues vomitting people
as in vengeance, their hands
firm on placards
that in their red silence shouted:
"Down with dictators!
Down with fascists!
Down with imperialists!
Down with puppets!
Down with military regimes!
Down with poetry kowtowing to thieves!"
I do not know what can be raised here
when clamor is voice learned
and the people verbalize their
want for rice, not a dream
of pastries or bagel or croissant
whose fancy names
the masses of our people
cannot pronounce.
And the Italian masters, you say,
some Boticelli we do not know
whose landscape of pain
is a clean line of spring or snow
or some grand ladies
in their gold and brocade and diamond
their fingers the condominiums
of their husbands' greed and lust.
Or the cantor in his tenor
singing about the sun in its abundance,
shining brightly in lands
owned by friars and their queridas
or their substitutes in conference rooms
for the elect, their plans about saving us
whole-scale, in one full tango of a dance.
But there is one here
in the forefathers' land
that we do not know: the storms that
in their quick hand erode our view
of mountains and landscapes
and wind dancing with young leaves
in an afternoon glow of a rich hue
of orange and purple and then turning
into the azure of seas we dream of crossing
so we can see our own more fully,
away from the morning news
of rape of leaders against rights
bodies souls minds and decency.
As it is, we keep the singing
so we can temp the birds to fly
and challenge the skies
with their cotton clouds
that move with the earth and sun.
As it is, here always is the permanent
remembrance of things
that are yet to come.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 19/08
Blessings, 1
God bless the Philippines.
from Imelda Marcos' song in the film "Imelda"
It is weaning away, like a mother's
heart letting go of her child
this song you sing
to repair our broken hearts,
many many hearts,
as a matter of fact.
You said it right through
the thick and thin of our primal fight
against those we have begun to love:
white skin and chocolates
democracy and white God.
They came to declare to us
that we are little brown brothers
the heavens decreed for them
to watch over and so
they have watched over us
with celloloid ecstasies
to keep us under guard, dreaming
dreaming dreaming of the day's wash
bathed in Hollywood lights, tinseltowns
in an orgy of tentative loves,
some violence to taste
some salvation for those happy endings
we expect to find in corner streets
where the rule of the game is the same
as in the august chambers of men
and women and lovers dreaming
about us, men and women and lovers
who have not known delight, not in a long
while while the earth in our land
is for sale, our souls for rent
and everything else such us honor,
offered on the silver plate for the kills,
in a frenzy of raping after raping
of our bitter cries.
The language, for instance.
And the culture we see as exhibits
of our meaningless lives.
We are enamored, and the world
opens up to us in quickie satiation
of need and want, in the dark
as in the shadows or both
to make things ephemeral
so in abstractions, as in thought
we can imagine of a republic of sorrow
a republic of failed dreams
a republic of struggles
in the olden times as today's.
And the shape of our miinds,
sharp like their noses
but only to mimic truths
on their books
and those of us who have become
them: us losing our accents
until ourselves are fluid like water
going through all the oceans
sailing and sailing so
and always ending up
in Los Angeles
Honolulu or New York.
Perhaps we are now in Houston
as in the borders of Laredo
or further down
in the outskirts of Arkansas
where walls define the destinies
of dreams we once owned
people of the earth
as well as people of exile
when borders did not have to cross us
where border are not in terms
of your abstractions about beauty
and truth and the good,
the trio of a deception
we had believed we had
before squatter walls
painted immaculately pristine
whitewashed for the touritsts to see
they who have the pretensions
to dance to your own tunes
even as you keep on drawing about truths
from ones and zeros and explain,
explain, explain, in words
empty as those of an Ilokano poet
talking about going home
while here, in the faraway reaches
of wandering like flotsam to dark water
we cannot tell of a teleology
you say is vision and salvation.
Were the dancing in the wee hours
those that did not include the dance
of deprivation we knew so well
like hunger going onto disease
or disease going onto greed for power
in the perpetuity of vice
so that on and on the show
was enough to feed us
with images, more images
and then we know nothing.
I do not know how to make
of your pronouncements:
what gives? what gives, indeed?
We count the years of our
wandering from dream
to dream. Words were given
us in the past, mantric and magical
and we know it was worth keeping
until the streets cried in pain
until the days were bloody whores
until the nights gave birth to fears
until the quiet was chaos
and then sleep brought us to other dreams
like cities we want to go back to
but cities that haunt us, come after us
like nations in their ghostly presence
residing in our confused selves
lives, loves. These are geographies too,
and the stories come to visit us
confirm who we are
and watch your full mouth
repeated the same mysteries
we memorized
we children of wars and revolutions
we children of much resolve to resolve
deceits in our hands the way we write
the truths we see in our verses.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 19/08
from Imelda Marcos' song in the film "Imelda"
It is weaning away, like a mother's
heart letting go of her child
this song you sing
to repair our broken hearts,
many many hearts,
as a matter of fact.
You said it right through
the thick and thin of our primal fight
against those we have begun to love:
white skin and chocolates
democracy and white God.
They came to declare to us
that we are little brown brothers
the heavens decreed for them
to watch over and so
they have watched over us
with celloloid ecstasies
to keep us under guard, dreaming
dreaming dreaming of the day's wash
bathed in Hollywood lights, tinseltowns
in an orgy of tentative loves,
some violence to taste
some salvation for those happy endings
we expect to find in corner streets
where the rule of the game is the same
as in the august chambers of men
and women and lovers dreaming
about us, men and women and lovers
who have not known delight, not in a long
while while the earth in our land
is for sale, our souls for rent
and everything else such us honor,
offered on the silver plate for the kills,
in a frenzy of raping after raping
of our bitter cries.
The language, for instance.
And the culture we see as exhibits
of our meaningless lives.
We are enamored, and the world
opens up to us in quickie satiation
of need and want, in the dark
as in the shadows or both
to make things ephemeral
so in abstractions, as in thought
we can imagine of a republic of sorrow
a republic of failed dreams
a republic of struggles
in the olden times as today's.
And the shape of our miinds,
sharp like their noses
but only to mimic truths
on their books
and those of us who have become
them: us losing our accents
until ourselves are fluid like water
going through all the oceans
sailing and sailing so
and always ending up
in Los Angeles
Honolulu or New York.
Perhaps we are now in Houston
as in the borders of Laredo
or further down
in the outskirts of Arkansas
where walls define the destinies
of dreams we once owned
people of the earth
as well as people of exile
when borders did not have to cross us
where border are not in terms
of your abstractions about beauty
and truth and the good,
the trio of a deception
we had believed we had
before squatter walls
painted immaculately pristine
whitewashed for the touritsts to see
they who have the pretensions
to dance to your own tunes
even as you keep on drawing about truths
from ones and zeros and explain,
explain, explain, in words
empty as those of an Ilokano poet
talking about going home
while here, in the faraway reaches
of wandering like flotsam to dark water
we cannot tell of a teleology
you say is vision and salvation.
Were the dancing in the wee hours
those that did not include the dance
of deprivation we knew so well
like hunger going onto disease
or disease going onto greed for power
in the perpetuity of vice
so that on and on the show
was enough to feed us
with images, more images
and then we know nothing.
I do not know how to make
of your pronouncements:
what gives? what gives, indeed?
We count the years of our
wandering from dream
to dream. Words were given
us in the past, mantric and magical
and we know it was worth keeping
until the streets cried in pain
until the days were bloody whores
until the nights gave birth to fears
until the quiet was chaos
and then sleep brought us to other dreams
like cities we want to go back to
but cities that haunt us, come after us
like nations in their ghostly presence
residing in our confused selves
lives, loves. These are geographies too,
and the stories come to visit us
confirm who we are
and watch your full mouth
repeated the same mysteries
we memorized
we children of wars and revolutions
we children of much resolve to resolve
deceits in our hands the way we write
the truths we see in our verses.
A Solver Agcaoili
Hon, HI
Jan 19/08
Setentaisingko/75
(Ken Fely Cristobal, miembro, GUMIL Hawai’i,
iti maika-75 a panagkasangayna, Enero 13, 2008)
Bilangen iti ramay dagiti basbas
Ngem awan uray iti nginabras
Dagiti al-aldaw adu a naglabas
Dagiti numero saan nga umdas
Kas iti panangrambaktay ita
Kasangaymo a nagpaiduma
Sika a manangmi a Fely ida
Manangmi awan kapadpada
Sagrapenmi ti paraburmo iti gunglo
Bendisionmo kadakami pagayammo
Dakami a nakaimatang ‘ti imbagmo
Sudi ken taklin kananakem pudno
Ngarud manangmi a naayat
Kenka nga agkurno ti rimat
Bitbituen sadi langit nalawag
Narayray kas silaw datdatlag
Ararawmi ti ribo a langenlangen
Panagselebrar saguday panawen
Ta sika a kakaen ti talingenngen
Sika awan sabali a daydayawen
Ngarud kenka dagiti amin a lagip
Sika a kabinbinnulig ti tagainep
Idi man ken ita saan a mapnek
Panagyamanmi ken panagtalek
A Solver Agcaoili
Honolulu, Hawai’i
iti maika-75 a panagkasangayna, Enero 13, 2008)
Bilangen iti ramay dagiti basbas
Ngem awan uray iti nginabras
Dagiti al-aldaw adu a naglabas
Dagiti numero saan nga umdas
Kas iti panangrambaktay ita
Kasangaymo a nagpaiduma
Sika a manangmi a Fely ida
Manangmi awan kapadpada
Sagrapenmi ti paraburmo iti gunglo
Bendisionmo kadakami pagayammo
Dakami a nakaimatang ‘ti imbagmo
Sudi ken taklin kananakem pudno
Ngarud manangmi a naayat
Kenka nga agkurno ti rimat
Bitbituen sadi langit nalawag
Narayray kas silaw datdatlag
Ararawmi ti ribo a langenlangen
Panagselebrar saguday panawen
Ta sika a kakaen ti talingenngen
Sika awan sabali a daydayawen
Ngarud kenka dagiti amin a lagip
Sika a kabinbinnulig ti tagainep
Idi man ken ita saan a mapnek
Panagyamanmi ken panagtalek
A Solver Agcaoili
Honolulu, Hawai’i
Subscribe to:
Posts (Atom)