PANAGPADANON ITI BANIAGA, PANAGINDEG TI ESTRANGHERO
ITI LUBONG DAGITI DISIDENTE A BALIKAS
Introduksion iti libro nga ‘Umayka Manen, Ganggannaet / Come Again, Stranger’
ni Peter La. Julian
Ni Aurelio Solver Agcaoili
Universidad ti Hawaii
No adda maibagatayo a sumagmamano a nabaneg a dumadaniw iti
Literatura nga Ilokano kadagiti immun-una a generasion ngem ita, maysa
kadagitoy ni Peter Labayog Julian.
Kas kadagiti sumagmamano a mannurat nga Ilokano a nasanay
iti dua a lubong ti lengguahe, ken kas kadagiti ladino a mannurat a ti maysa
kadagiti naandur a teddek ket ni Isabelo delos Reyes, iparangarang ti “Umayka
Manen, Ganggannaet/ Welcome Again, Stranger” ti panagtultuloy ti tradision a
simmantak idi maika-19 a siglo, maysa a tradision a nakaibukibokan met ti bukel
iti revolusionario a panagasintada ken panagsirig iti kondision nga Ilokano.
Iti immun-unan a panawen ken iti panagsantak ti abilidad
dagiti Ilokano iti Ingles, daytoy a ladino a tradision ket nagbalin nga
Ilokano-Ingles/Ingles-Ilokano, Ilokano-Tagalog/Tagalog-Ilokano, ken
Ilokano-Ingles-Tagalog.
Adu dagiti makabael, kas pagarigan, iti modifikado a ladino
a tradision ket imbes a dua laeng a lengguahe ti pagap-aponan dagiti mannurat
nga Ilokano tapno makapaglayag iti tangatang ti sirmata ken imaginasion,
aglayagda pay ketdi iti dua pay a sabali, kas iti Ingles ken Tagalog, ket
ditoyda a mangsawar iti panagbabangibang dagiti espasio nga idatdaton dagitoy a
lengguahe iti maysa a mannurat nga Ilokano.
Sinawar ti mannaniw ti law-ang dagiti pagsasao nga Ilokano
ken Ingles iti daytoy a libro ket iti dayta a panangsawarna, kas iti panagsawar
dagiti dios a nakatamdag iti ngato tapno makitada dagiti mapaspasamak iti
mortal a dimension ti kinaparsua dagiti pinarsua, makitatayo ti klaro a lente
ti panagsawar babaen kadagiti marainvestigador a mata ti dumadaniw. Dagiti nabaknang a detalie a dina pinakawan
nga idokumento ti maysa kadagiti mangmangted iti suero kadagiti balikas ken
teknik nga ar-aramatenna iti panagdaniw.
Kas koma ti kumulativo a fuersa nga adda iti teknik ti
panagdagullit a nalawag a makita kadagiti kalkaludo a balikas, frase, wenno
binatog, adda dagiti nagduduma nga efekto dagitoy manipud iti pannakailillili
agtunda iti panagbaringkuas tapno iti panagbaringkuas ket mariing ti pungtot
nga addaan rason ken logika, ti pungtot a rugi ti pannakapartuat ti baro a
tagainep ken baro nga agsapa.
Edukado iti universidad ken nagsanay kadagiti kompetensia a
masapul iti relasion nga internasional babaen iti servisio kadagiti baniaga a
disso, komunidad, ken tao, nalabit daytoy a padas ti mannaniw ti namunganayan ti sentral a balikas nga adda ditoy a libro:
ti balikas a ‘ganggannaet.’
Agarup nasuroken a maysa a dekada ti pannakaipaima kaniak ti
umuna nga edision ti “Umayka Manen, Ganggannaet/ Welcome Again, Stranger.”
Daytoy ti gapuna a sipud pay idin, ammok a maaramatkonto daytoy a libro iti
panangbukelko kadagiti silabus ken modiul para kadagiti nagduduma a klase nga
isursurok.
Ket nagbanag a kasta.
Malaksid iti di-graduado ken graduado a programa nga insurok
iti Universidad ti Filipinas iti Diliman, binukelko pay ti maysa a kurso para
iti programami iti Ilokano iti Universidad ti Hawaii iti Manoa ket kadagitoy a
kurso, adda ta adda latta kadagiti panid dagiti pagbasaan dagiti obra ti
mannaniw.
Kasta met nga iti libro nga inummongko, ti
“Rekuerdo/Memento: Estrangement and Homing in Ilokano Poetics,”
[1]
inramanko ditoy ti ‘Padsan: Maysa a Sirmata’ ken ti ‘Panagguummong’ ken inikkak
iti patarus dagitoy a “Padsan: a Vision” ken “Gathering.”
Adda tulbek-a-balikas iti daytoy a libro: ti
ganggannaet.
Iti diksionario, adda lima a bugas ti ‘ganggannaet’
[2]:
(a) tao a di am-ammo, di pay nakitkita, di pay nakalanglangen, wenno di
pagayam; (b) tao nga agdadamo a mapan iti maysa a disso, ket ngarud taga-ruar,
saan a residente iti nasao a disso, wenno kassangpetna pay laeng iti dayta a
referensia a disso; (c) tao a di makaammo kadagiti banag a rumbeng koma nga
ammona, ket ngarud, makasapul iti panagsanay wenno pannakaisuro; (ch) maysa a
sangaili wenno visita, ken (d) maysa a tao a di mairaman iti maysa a saritaan,
saan a partido iti maysa a kontrata, wenno saan a maikappeng iti maysa nga
aramid.
Amin dagitoy ket explikado iti daytoy nga obra, ket iti
maysa a banda, makitatayo ti panagbalin a tulbek-a-balikas ti ‘ganggannaet’
tapno unorenna dagiti adu a possibilidad ti kinaestranghero manipud iti literal
ken personal a padas, iti sosio-pulitikal a bugas daytoy, iti etikal a
kontextona, ken iti metafisikal a pakainaiganna.
Iti literal ken personal a padas, makitatayo ti karera ti
maysa nga allaalla a ti pakaigapuan mismo ti panagallaalla ket ti material a
kiddaw ti aginaldaw a panagbiag, kas iti rekisito ti residensia wenno ti
profesion.
Kadagiti sabali a sinurat ti mannaniw, imbutaktakna mismo ti
maysa a padasna a kas ‘manglanglangan nga ama,’ a maysa a padas a padas met
laeng ti adu nga ama gapu iti kaawan iti bukod a taeng partikular kadagiti paniemna
nga agdakkel dagiti annak, kadagiti paniemna a masapul ti panagsuheto kadagiti
babassit-a-maikanniwas nga aramidda, ken kadagiti paniemna a manglanglangan ti
boses-ama iti darikmat ti panagriing ken pannaturog dagiti annak a sumagsagpat
iti kinaagkabannuag. Iramantayo ditoy ti panaglangan iti panagiyaspili koma
kadagiti laso ti pammigbig iti eskuelaan, pammigbig a maited kadagiti annak a
mangibambando iti sanut iti laksid ti panaglangan. ‘Adda ni Esteling, ket isuna
ti nagbalin a kasla ama,’ kinunana iti maysa kadagiti komentariona. Ni Manang
Esteling ti kaingungotna ken ti ultimo a saksi kadayta a literal ket personal a
kinaganggannaet ken panagbalinna a ganggannaet.
Iti “Rekuerdo/Memento” a nangisuratak iti umuna unay a
kritisismo iti obra ti mannaniw, imbagak iti kastoy maipapan iti
kinaganggannaet: ‘daytoy ti narikor a disso iti panunot ken puso ti maysa a tao
nga agsubsubli iti naggapuanna.’
Agangay laeng nga uppat-a mapan-a-lima a generasion daytoy a
tradision ti panagsuratan iti Ingles iti Filipinas, ket ngarud, iti Ilocos, ti
disso a nangtenneb iti utob-nakem ti mannaniw tapno makapagampayag iti law-ang
ti panagmennamenna babaen iti panagdaniw. Ngem daytoy a mannaniw ti maysa
kadagiti naaddaan iti kapasidad ken abilidad tapno makaballasiw iti agpada a
takdang ti waig dagiti dua a lengguahe, a ti maysa a takdang daytoy ket ti
lengguahe a nariinganna, ken ti bangir a takdang ket ti lengguahe a tinawidna
iti eskuelaan, iti universidad, ken iti profesionna.
Gapu ta ti lengguahe ket maysa a lubong, ngarud simrek ken
sumsumrek ti mannaniw iti dua a lubong, ket ti engkanto ti dua a lubong ti adda
nga ipimpintana kadagiti sinuratna, iti Ingles dagiti tagainep ti maysa a
siudadano a napaidaman, ken napaidaman gapu kadagiti istruktural a violensia a
mangpatpataray mismo iti rueda ti gimong, ken iti Ilokano dagiti indigeno a rikna,
ti nabiag a sanut, ken ti nabaknang nga ubog ti biag.
Saan laeng a nadangkok ken naranggas ti kastoy nga
istruktural a violensia: daytoy mismo ti kugnal iti pannakaiwaragawag ti
evanghelio a rusngi ti kinalinteg, kinasayaat, kappia. Iti “Denggemto Sadi
Langit,” maripiriptayo ti maysa a parodia a nakabasar iti panangitantan iti
kaikarian ti maysa nga umili iti materialidad ti panagbiagna. Aramiden ti mannaniw
nga etnografo iti leddaang-ili ti akemna, ket ibunannagna ti kaadda ti ‘marmol
a taeng iti laksid dagiti alingasaw/ Atibuor ken langsi dagiti kaeskuateran/
Agraman dagiti angdod dagiti nagsasaip a karton./’ Saannatayo a bagaan no di
ket itudona kadatayo dagiti ladawan, dagiti materialisasion ken kongkretisasion
dagitoy a kinaawan igualidad iti ili ken pagilian a nabayagen a
mabangbangungot, ken mabangbangungot gapu ta adda iti ruar ti sallukob ti pudno
a realidad. Adda bibineg iti ili, ket daytoy a bibineg ket nagbalinen a
nasaknap nga angol, iti bagi kas iti isip, tapno iti kasta ket ditayon
mabalinan ti agkunail, ken tapno kasta ket ditayon mabalinan ti agpanunot para
iti bukodtayo a pagsayaatan.
Ti fuersa nga estetiko ti kastoy a wagas ti panagdaniw ket
adda iti panagitudo.
No maitudo ti maysa a ladawan babaen iti nainnaknam ken
nainsiriban a panangiladawan—ken nainnakman ken nainsiriban gapu ta bukbuklen
daytoy a panagiladawan iti panagaramat kadagiti detalie a mangitudo iti substantivo—di
bumurong a maipinta ti nabiag nga imahe. Iti dayta a panagipinta ket ti
pannakaabbukay ti rikna tapno makipaset iti dayta a ladawan, ken makipaset ta
ditoy a mairugi ti pannakaisingay dagiti sumaruno pay a rikna. Iti kabaelan dagiti
balikas a mangpalnuad ken mangitudo kadagiti image, ti nabarayuboy a
panagipalawag ken ti sinasalabusab a panagipeksa. Mairugi ditoy ti makunkuna
nga ekonomisado a panagiyebkas, iti naamnut nga expresion, ken iti nainut a
panagiyibbet kadagiti sao a mangpasingked kadagiti nagduduma a padas, agraman
ti padas a nakas-ang a kapadasan iti pannakipagindeg iti ili ken pagilian nga
awanan biang iti istruktural a violensia iti kolektivo a panagbiag, tapno
kunaen ti mannaniw, iti wagas a pangdagup: ‘saem ken damsak ti biag/ iti ina a
daga./’
Saan nga amin a saludsod ket makasapul iti sungbat.
Nalawag daytoy iti tradision ti hermenuetika—ti arte,
filosopia, ken siensa iti panaganag iti bugas dagiti texto a makisarita
kadatayo. Iti panagbarubasa—iti panaginterprete kadagiti texto iti panid kasta
met iti dakdakkel a texto ti biag—rumbeng a lagipen a ti nasayaat a saludsod
ket adda iti daytoy mismo ti semilia ti sungbat, ket obligasion ti parabarubasa
nga iyaon daytoy manipud iti abut, wenno paruaren manipud iti linged. Iti “No
Apay a Dika Sinungbatan,” agsubli ti mannaniw iti bileg ti balikas, daytay
balikas a paradoja ti panagibunannag ken panagilemmeng tapno maibanag ti
salamangka ti naindaniwan a panagiyebkas, ket dakamatenna ti kinaimpotente ti
litania dagiti balikas nga awanan iti kaes-eskan, ken awanan iti kaes-eskan ta
dina kabaelan ti mangibanag iti maysa realidad: ‘litania dagiti balikas/ A
nagkismay apaman nga inda naipasngay!/ Dagiti balikas, ay, dagiti balikas!/’
Saan a pudno a ti ontologia ti daniw ket adda laeng iti
imaginasion.
Ketdi, addaan daytoy iti kinaadda—iti existensia—iti labes
ti isip tapno iti kasta ket kaduaennatayo a mapan kadagiti disso ken pasamak
ken panawen nga irakrakurak dagiti binatog ti daniw ni mannaniw nga ammona ti
sasawenna.
Iti “Kelleng,” itundanatayo ti daniw kadagiti nalaad a langa
ti gimong a patpatarayen ti kinaawan kinalinteg iti aginaldaw a panagbiag,
kinaawan kinalinteg a nagramut iti pagilian mismo, ken kadagiti institusion
dayta a pagilian. Maysamaysa nga ikkannatayo ti nasao a daniw kadagiti ejemplo,
ket makariknatayo iti pannakabibi saan laeng kadagiti karakter nga adda
kadagiti babassit a narativo, no di ket iti kinalaad mismo dagiti pasamak, kas
koma kadagitoy: ‘inna a napan nakigasanggasat/ Kadagiti adayo a daga/’; ti
ubing a natay gapu ta awan maipaunegna a pangep-ep iti bisin ken saraawna isu a
nangan iti basura; ken ti imagineria ti Payatas ken kaarngi a lugar kas ti
Smokey Mountain ken adu pay a pagalaan iti pagbiag manipud kadagiti din
kaykayat ken imbellengen dagiti addaan, ken mangipaneknek iti di madeppa a baet
dagiti mapabpavoran ken dagiti mapapaidaman. Babaen iti bileg ti ironia,
mangiyofresir ni Julian iti nagasang a komentario kadagitoy a pasamak ken
kunaen ti voses iti dayta a daniw—nalabit ti maysa a mannalon?--: ‘Ibaklayko ti
sangolko/ Iti kelleng nga isu ti kararua/ Ti Dios a di makakita./’ Analisaren
ti paratexto ti binatog ket makitatayo ti pannakaisurat iti dadakkel a letra ti
‘Dios.’ Iti teknik ti pangnagan-a-pangtao, daytoy ti Dios a tinawid manipud iti
kolonisador, ket no ilugar daytoy iti atiddog nga estoria ti kolonialismo, ken
itan, ti neo-kolonialismo, iparipirip daytoy a paset ti daniw ti panangibaklay
iti buttuon iti wagas nga anestetisado, iti wagas a binubulsek, iti wagas nga
eskapista.
Adda sagut a mangub-ubon kadagiti sensitivo a panangiladawan
ken panangidaniw kadagitoy a kapay-an, ket kas ken Andre Malraux a nagkuna a ti
interesna ket ti kondision ti tao, kastoy met ti interes nga imbabaet ti
mannaniw kadagiti daniwna. Daytoy a pannakasalama ken pannakaawat iti naun-uneg
a nivel ti kondision ti tao ken ti kondision ni Ilokano ti bubon dagiti
disidente a balikasna.
Ti kumulativo a bileg iti panagdagullit ket makita ti
“Anastasia, Kasaom ti Bulan.”
Adda elision iti daytoy a daniw, ket ti sintoma ti
patologiko a kondision—ti pannakisao iti bulan—ket agbalin a sintoma ti
panangpasubli iti bileg ti balikas, ti panagbirri dagiti solido a pauni ken
paaweng a mangbukbukel iti silaba ti emosion tapno kunaen ti mannaniw, iti
wagas a naumbi, iti wagas nga addaan nakalemmeng dagensen, iti wagas nga addaan
di managanan a pungtot: ‘Anastasia, agsaoka/ Kasaom ti bulan/ Kasaom ti lunod
ti bulan/ Kasaom ti samiweng/ Kasaom ti saem ti samiweng/ Anastasia, agsaoka
koma./’
No ti kondision ti tao—no ti kondision ni Ilokano ket nagbalinen
a patologiko—rumbeng laeng nga isawang daytoy, naganan, aramiden daytoy a kas
palabra a mangibuksil iti wagas tapno maawatan no ania daytoy.
Amin a sakit—iti man bagi kas iti panunot kas iti isip—ket
agrugi ti pannakaagasda iti pannakaibuksil no ania ti nagan dagitoy. Ditoy, iti
pannakisarita ti mannaniw ken ‘Anastasia,’ makitatayo ti maysa a taeng, ti
panagpadakkel kadagiti annak, ti panagpapanaw dagiti annak tapno agsubli manen
ti agkasimpungalan iti dati met laeng a kondision ni ayan-ayatda a duduada
laeng iti rugi, ket iti udina, duduada laeng ti mabati iti isu met laeng nga
umok. Iti tengnga ti daniw, matimudtayo dagiti ariwawa dagiti ubbing,
maindengantayo dagiti bumtak a katkatawa, ken malagiptayo dagiti amin a lagip a
nangipasdek iti maysa a taeng. Ngem iti udina ket ti ulimek, ti makatitileng
nga ulimek, isut’ gapuna a rumbeng ditoy ti panangbaglan iti dayta nga ulimek,
ti panangburak iti daytoy, ti panangpadisi iti daytoy tapno mapan kadagiti umok
iti bantay, saan nga iti umok kadagiti maluyaan a taeng dagiti mannaniw nga
arsagid, ken arsagid gapu ta ammoda ti mangrikna. Kuna ti mannaniw a mabalin a
nakalukat ti tawa iti dayta a taeng, ngem posible a ti lukat a tawa ket adda
italtalimengna a leddaang.
Iti “Samtoy Elehia,” adda ditoy ti referensia ti maysa a
termino a segun kadagiti dokumento a kolonial ket naggapu iti kontraksion ti
frase a ‘saomi ditoy.’
Markaan—ken laglagipentayo—a naggapu daytoy iti kolonial a
rekord, ket numan pay nagbalinen a popular nga alternativo nga awag iti pagsasao
nga Ilokano, ken iti maikadua a nivel, iti maysa nga Ilokano mismo, adda saan
nga umisu a referensia daytoy, referensia a mangibumbunannag iti kinaawan
kabaelan ni Ilokano a mangawat iti saludsod ti ganggannaet, ti Español a
kolonisador. Ditoy a kunaentayo: no pudno ti kasta, saan a basol a mortal ni
kolonisado a tao—ni Ilokano—ti dina pannakaawat iti saludsod no ania ti
pagsasaoda iti dayta a disso. Ti relasion ti kolonisasion ket relasion iti di
panagkinnaawatan a nakabasar iti kinaranggas ti kolonisasion mismo. Ditoy nga
ipakita ti mannaniw daytoy a nakalemmeng a definision ti ‘estranghero,’
‘ganggannaet,’ wenno ‘baniaga,’ ket kunaenna iti ganggannaet: ‘Agnaedka ditoy a
taeng ket malanglang-abdaka/ Ngem ganggannaetka, umilika iti sabali a daga./’
Asintadaen ti mannaniw ti kondision ti ili ken pagilian, ket
maysamaysa nga ilistana dagiti gaggannaet iti sabasabali a rupa, sukog, forma,
hulma, ken kalat, ket iramanna ditoy dagiti kapitalista a di mariendaan, dagiti
organisasion a kuestionable ti moral a basar dagiti aktividadda, ken kuestionaranna
pannakabukel ti makunkuna a globalisado a panagbiag—maysa a panagbiag a
mangidekdeklara iti pananakaustel ti personal ken kolektivo a panagbiag.
Ilistana dagiti kunkunana a ‘pagarian’ a ti ari dagitoy ket nakarkaro pay ngem
ari nga agari-ari: Acupan, John Hay, Dole, Del Monte, Procter and Gamble,
Isetann, Robinsons, Hilton, William Lines, Stanfilco, Forbes, Jardin and Davis.
Iti kritisismo, umunayen dagiti partikularisado nga ejemplo tapno maipalgak ti
maysa a version ti pudno.
Kadagitoy a pasamak nga awanan etikal a substansia, ditoy
nga ilugar ti mannaniw ti akem ti mannaniw, ken kunaenna iti “Dagiti Sirmata
iti Isusuknal” a rebbengen ti mannaniw ti agsurat iti daniw, ken obligasionna
daytoy: ‘Ti mannaniw isuratna/ Ti dayag ti taaw iti agsapa/ Ti tarnaw ti langit
iti aglikig nga init/ Uray iti pannakaaradas ti kadaratan/ Iti arinunos ti
kigaw a bulan./’ Iti sabali a bangir, no agtraidor ni mannaniw kadagiti
responsibilidadna iti estetika kas met iti gimong, kas ipakita ti “A Refrain,
Lorenzo,” agbanag ti pannakatellay, ti madagdagullit a pannakapaay gapu iti
panangaramid a mangurkuranges kadagiti balikas, gapu iti panangbangkarote
kadagiti promesa dagitoy. Ditoy a lumtuad ti nagan ti pagtamdam a panuli ti
literatura, kas ti Dios-ti-aluadna a Dr Godofredo Reyes a nagarapaap iti maysa
a pasdek a pagsasarakan dagiti mannurat tapno aggiinnadal, pasdek a
pakaidulinan met kadagiti manuskrito nga obra maestrada tapno agbalin daytoy a
kas surnadan, a templo iti nagan dagiti Ilokano a balikas.
Saan a kas karina ti agbalin a mannurat iti maysa nga ili a
kas iti Ilocos, ken iti maysa a pagilian a kas iti Filipinas. Kasla
agkalkalantayan iti marasagut nga alambre nga iti maysa a kidmat ket mabalin a
mapugsat, ket iti baba daytoy ket ti derraas, dagiti tiradan a bato, wenno ti
mangliwengliweng a dariwangwang. Ipinta ti mannaniw ti pannakamasaker dagiti
periodista (“The Massacre of Journalists and Other Political Perfidies”) ken ti
nainliputan a panangipatli kadakuada dagiti agtuturay a nagsapata a
mangprotektar kadagiti amin a karbengan ti asinno man, ken kunana a kasla a
saan a pudno daytoy, a maysa daytoy a lubong a surrealistiko, nga adda daytoy
iti estranghero a darepdep, ket ngarud, saan a pudno. Ngem napasamak daytoy ket
malagiptayo ti Masaker iti Ampatuan ken dagiti nagkaadu pay a masaker saan a
laeng kadagiti periodista no di ket kadagiti aktivista, kadagiti estudiante,
kadagiti nakariingen nga umili, kadagiti obrero a mangilablaban kadagiti
karbenganda nga ekonomiko.
Iti sentral a daniw a paguddogan ti sibubukel nga antologia,
mabasatayo ditoy ti “Come Again, Stranger, and Discover These Isles.” Indedikar
ti mannaniw ti daniwna ken Mehru Jaffer, maysa a periodista nga anak ti India
ngem agin-indeg iti Austria ken aktivisita iti nagan ti kappia. Estoriaen
kadatayo ti mannaniw ti dua a rupa dagiti isla, dua a rupa ti maymaysa nga
entidad a kas iti kaso ni Dr Jekyll ken Mr Hyde. Dua a naturalesa daytoy ti
maysa a pagilian, ti Filipinas, nga iti maysa a banda ket dagiti aramid iti
sipnget ken kadagiti gingginget, dagiti aramid iti basbas ti visio, ken dagiti
aramid nga aggubbuay iti lidem, ken iti sabali a banda ket ti daton a dayag, ti
pagilian nga isla dagiti samiweng ken daniw, ti pagilian dagiti tao nga addaan justo
nga utob, addaan umisu a kananakem.
Kuna ti maysa a kritiko ti daniw a ti daniw ket maysa a
krimen a nailangitan.
[3]
Ngarud, maysa a nailangitan a kriminal ti maysa a mannaniw. Ti krimen ti
mannaniw ket ti panagaramat kadagiti disidente a balikas a kas mangibabaet
kadagiti disidente nga idea iti isipna, disidente nga isipna nga aggubbuay iti
aktivo a respondena iti aginaldaw a karit ti kinaawan justisia. Ti krimen ti
mannaniw ket ti pananglatigona iti wagas nga awanan buteng kadagiti
napalangguad nga addaan iti bassit-usit a poder, dagiti napalangguad a di
makaammo iti justo a kaibatogan ti bileg nga adda kadakuada. Ti krimen ti maysa
a mannaniw ket ti panagbalinna a mythos segun ken Guss, ti mythos nga
agsirsirig, agsipsiput, agub-observar ken kalpasanna, ikur-itna amin dagitoy
ket ikur-itna iti wagas a daradara iti panid a mangifijo kadagiti daradara met
laeng a karirikna. Ditoy ken awanen sabali ti pagrugian ti simpatia, ti
solidaridad, ti panakipagrikna, ti pannakikammayet.
Adda referensia ti Holocausto iti “In the Time of
Holocaust,” ngem ti holocausto ket saan laeng a ti Auschwitz wenno Dachau wenno
aminen a kamara-de-gas a nangkettelanda kadagiti nagkaadu a biag: innem a
milion a Judio ken lima milion a sabsabali pay a puli iti pakadagupan a sangapulo
ken maysa a million, nga agarup kaibatogan ti dagup dagiti amin nga Ilokano iti
Filipinas segun iti kaudian nga estadistika. Ketdi, extension ti tema ti daniw ti
ipapanaw, ti panagbaniaga, ti panangsaranget kadagiti karit iti kontemporaneo a
biag iti pagilian, kas met iti ili, tapno ti Ilokano—ken Filipino—ket agbirok
iti sabali nga ili, iti sabali a pagilian: ‘Go to another country/ Where the
sun rises in the West/ And the moon weeps at sunrise./’
Adda dagiti sintoma iti daytoy a nainkagimongan a patologia.
Iti “Dagidi,” makitatayo ti ‘pagaw nga awanen’ ken ti
‘padeppa nga awanan nagan,’ ken ‘dagiti didiosen a kinideman ti langit.’ Daytoy
ti gapu ti nakaro a leddaang a posible a mangipagteng iti sanuong, iti buribor,
ken iti kinaawan simbeng iti nakem: ‘Ket naliday latta dagiti timekmi iti
angin.’ Saan a makaanay ti aglawlaw, ti nakaparsuaan, ti natura naturata numan
pay adda a kankanayon iti natura naturans, ti Namarsua. Ipaskil ti mannaniw ti
saludsod a nagubbog iti liday gapu iti pannakapukaw kadagiti gapu iti
seguridad, kappia, kinadur-as, ken panagdur-as, ket unorentayo dagiti nagduduma
a disso a pangitundaan kadatayo dagiti balikas agingga a mabati ti saludsod:
‘Nagturongan ngamin dagiti adu a baresbes?/ Ayanna dagiti dissuor, dagiti
perroka iti ligsay?/’ Saanna a pakawanen dagiti agente ti kinadakes, dagiti
aktor iti kinaranggas, dagiti autor ti kinaawan kinalinteg kas iti aramid nga
awanan panagkitakit ti duogan a baglan a mangikaskasaba iti pannakaisalakan iti
sagubanit, aramid a mangpaksiat kadagiti entidad a dakes. Iti “Taltalem ti
Itlogda,” usarenna ti rabrabak, ngem daytoy a rabrabak ti vehikulo ti
panagbaringkuas, ti pannakamurmuray, ti pannakariing manipud iti naunday unayen
a batibat. ‘Taltalem ti itlog,’ kunana ‘tapno maminggan ti panagramaram’
dagitoy a parikut, pannakaidagel, pannakaidaramudom, pannakairarem.
Saan laeng a pannakaidasay dagiti periodista, dagiti mannaniw,
ken dagiti mannurat nga Ilokano (Gregoria Laconsay, Arturo Padua, Pelagio
Alcantara, ken inayontayon ditoy da Crispina Bragado ken Reynaldo Duque) no di
ket pannakaidasay dagiti lagip iti kinaubing ken kinaagtutubo gapu iti
pannakaidasay met dagiti pagilasinan iti dayta a paset ti biag ti maysa a tao
kas iti karayan a nangipaanodanna kadagiti buteng, saning-i, balang a tagainep.
Iti “Padsan: Maysa Sirmata,” adda ditoy ti pannakaila, ti pannakabibi, ti
panangun-unnoy iti karayan ti panagubing, ti karayan ti kinaubing: ‘Tunggal
suknalak ti Padsan/ Makitak ti adu a nagkurosan/ Ket ti pakasaritaan ti biag:/
Panagungar iti tudtudo/ Pannakatay iti kalgaw/ Ngem ad-adda ti ipupusay/ Ta
awanen dagiti kannaway/ Uray dagiti kali ken pagaw/.’
Adu dagiti dagensen, kas iti nainsapasapan a buteng,
suspetsa, di panagtalek, kinaawan talinaay iti panunot, ket aramatenna ti
pasamak iti Ambatal iti “Ti Pakasaritaan ti Ambatal” tapno mangted iti
ilustrasion ti bunga ti divide et tempera,
ti taktika ti kabusor tapno iti kasta ket agtultuloy ti panagarina iti biag ti
sangapada. Kunana: ‘Ditoy, uray no agapoka/ Adda latta atap kadagiti mata,/
Agallingagda sakbay a sumungbatda./’ Agsawar ti kastoy a kasasaad—ti kasasaad
ti pannakaguduagudua, ket agbalin daytoy a narativo ti violensia, liday,
dung-aw, kinaranggas, kinadangkok ket iti udina, ti panangiruar iti lakasa ken
aparador kadagiti manto ti leddaang gapu ta ‘adda panagsawar ni patay uray iti
aldaw.’ Ditoy nga inayontayo ti sakrifisio iti altar ti revolusionario a
darepdep iti pannakaipatli iti dua nga aktivista a makilablaban iti nagan ti
wayawaya: da Ben Castillo iti “Ben Castillo, My Nationalist Brother” ken
Josefino Zabala iti “Notes to Josefino Zabala, ex-future Nationalist Writer.”
Iti serie ti television a “Nikita,” kastoy ti kinuna ni
Amanda ken Nikita maipapan iti definision ti maysa a taeng: ‘Daytoy ket ti
dimon itarayan pay,’ no di ket pagtalinaedam iti nabaybayag, saanen a panawan,
saanen nga adayuan tapno iti iyaadayo ket agbalin a ganggannaet. Iti panaggibus
iti metafisikal a panagallaalla tapno agbalin a baniaga, ti bukod a bagi ket
agbalin met a taeng, ket iti udina, daytoy ti ultimo a pagtaengan a di mabalin
a panawan. Kuna ni Margaret Atwood iti “The Tent” ti kastoy: ‘Saan a napno ti
taeng iti ania man a banag no di ket ti bukod a bagi. Nadagsen daytoy, dayta a
kinalag-an. Makaburakburak, dayta a kinakawaw.’
Ditoy nga awagantayo ti baglan nga Ilokano, ket daytoy a
baglan nga Ilokano ket mangidiaya iti panaglaing—kadagiti orasion a mamaglaing.
Awagan ti baglan ti tawataw a kararua, dagiti tawataw nga
uppat a kararua ni Ilokano.
Iti “Umayka Manen, Ganggannaet/ Come Again, Stranger” ket
dagiti orasion a mamaglaing, ket maysa a baglan ni Peter Labayog Julian.
[1]
Aurelio Solver Agcaoili,
Rekuerdo/Memento:
Estrangement and Homing in Ilokano Poetics (Honolulu: IWAH Press/Gumil
Hawaii), 2009.
[2]
Dasigen ti A. Solver Agcaoili,
Monolinggual
a Diksionario ken Tesoro nga Ilokano, manuskrito.
[3]
David M. Guss, “Introduction: Poetry is a Heavenly Crime,” in D. M. Guss,
The Selected Poetry of Vicente Huidobro,
ed with an intro. (New York: New Directions), 1981.
