INTRODUKSION ITI 'NAABEL A LINABAG TI ROSAS'

INTERSEKSION: NARRATIVA NI AYAT, DISKURSO ITI GIMONG,

KEN LITERARIO A HISTORIA NGA ILOKANO

Aurelio Solver Agcaoili

Universidad ti Hawaii

Iti panangad-adalko iti literario a pakasaritaan nga Ilokano, sumagmamano laeng dagiti naisuraten a naipatawid kadatayo ti addaan iti sirmata a mangsalput iti kagudua ti siglo a panangsirig iti masakbayan ti ili ken ti pagilian.

Ti “Naabel a Linabag ti Rosas” ni Lorenzo Garcia Tabin ken Sinamar Robianes Tabin ket maysa kadagitoy.

Uppat a pulo ket walon a tawen manipud naisurat ti umuna amin a surat ni ayat iti daytoy a libro.

No rukoden daytoy a kaatiddog ti panawen iti finitudo ti paniemna ti tao—ti paniemna a kasingin ti kinrukop ti biag—saan nga asi-asi ti kastoy a panangubon kadagiti tawen, ti panangidulin kadagitoy a surat ni ayat, ti panangbantay nga addaan panangiyalikaka tapno iti kasta ket saan nga ungawen dagiti napardas unay a darikmat nga aglabas.

Para iti maysa a saksi iti kastoy a narativo ti biag a kas kaniak, adda maysa a karirikna a rumimbaw kadagiti agsasallupang a rikna a naibugas kadagitoy a surat, rikna a mangtuntunton iti kaikarian, rikna a mangbatok iti aksidente ti kinatao ken pannakaipasngay, ken rikna a mangtuntunton iti punget-a-ramut dagiti tagainep nga iti maysa nga aldaw, daytoy nga ayat ket agbanag, agbunga, agrangpaya.

Impaay ngata a parabur ti autor ti biag daytoy nga extraordinario a gundaway tapno iti kasta ket maurnong dagitoy a surat?

Adda dagiti napukaw wenno naiwawa kadagitoy a surat—ngem ti importante unay-unay ket napreserva dagiti kaaduan kadagitoy tapno iti kasta ket mangtedda iti panangisarming kadagiti primitivo a kalat a naggubuay iti agurbon a rikna ti maysa nga agay-ayat, agingga a daytoy a rikna ket agbalin a kalantangan tapno iti udina ket masindadaan a sumaranget kadagiti karit nga awanan-nagan iti nagan ni ayat a nasudi, nadungngo, ken transendente.   

Ti importante ita ket adda dagiti substantivo a paripirip tapno makitatayo—maimutektekantayo a nasayaat—dagiti pasamak manipud 1966 agingga 1968.

Iti daytoy a libro, adda nasurok a dua a tawen a dokumento ken testigo ti interseksion ti personal ken ti publiko a narrativa, ti privado ken ti pangpagilian a pakasaritaan, ken ti bukod a puso ken daytoy met laeng bukod a puso nga ilatang para iti sabali.

Ti personal ket publiko—ken ti publiko ket personal met.

Ti maysa kadagiti bendision—wenno okasion ti basbas ken grasia a maimutektakan iti daytoy a libro—ket ti panagsabat dagitoy a bambanag tapno iti kasta ket itundanatayo dagiti an-anek-ek ni agay-ayat iti sabali a nivel.

Nivel daytoy a naitag-ay, transendental, ken addaan namnama iti baet dagiti nagkaadu a rason tapno koma arakupen ti desengkanto ken sinisismo.  

Ngem ipakita daytoy a libro ti semilia ti salakan.

Daytoy a positividad ket klaro a makita iti udi ti pakauna ti libro—pakauna a nangdagup iti daytoy a narrativa a mabalintayo nga ikkan iti subtitulo a ‘panagayat iti panawen ti ariangga.’

Kastoy ti kunada: “Nalpasen! Nagbungan ti ayat a naabel iti balikas; ap-apuanan payen. Makapaanges man iti nalukay, ta iti kamaudiananna, adtoyen ti naurnong a binulong ti ayat. Uray no awankaminton nga agkasimpulangan, mabatinto daytoy a mangipalagip nga adda idi Lorenzo ken Sinamar a naabel a balikas ti nagbalin a taliwanay a namagsinggalot iti pusoda.”  

Patawid ti kastoy—patawid nga awanan rienda, singgalot, kondision, sagut.

Ket gapu ta inkondisional, nawayatayo a mangawat a kas publiko a texto, publiko a texto a mangimapa iti textura ni ayat iti panawen dagiti nagkaadu ken kasla di maibus a buribortayo iti aginaldaw a panagbiag iti kontexto a personal ken publiko.

Ti intimidad ket partikular, ngem daytoy a karakter daytoy nga intimidad ket isu met laeng ti bukel ti kinapubliko daytoy.

Gapu ta familiar.

Gapu ta maseknantayo.

Gapu ta dagiti balikas iti daytoy nga intimidad ket balikastayo met.

Balikas a di enstranghero, di ganggannaet, di baniaga.

Kuna ni Manang Sinamar iti suratna ken Manong Lorenzo: “Marikuranak a talaga iti battaway ti isasangpet dagiti surat ni lakay, ngem nagpunas amin a sikurko iti diak ninamnama nga isasarungkarna.”

Iti sabali a bensa daytoy a narrativa, kastoy ti insurat ni Manong Lorenzo ken Manang Sinamar: “...saanak a mauma a mangbasbasa itoy sinuratmo. Anian ta kasla ketdin a mangmangngegko ti tunggal balikasmo--dagiti balikas a nakailagaan ti panangipateg. Wen, paasiabenda ti uray kabassitan a panagduadua nga umapon iti apagdarikmat. Matimudko ken mariknak ti panangipateg nga ibisik dagiti balikasmo a mangaon kaniak iti gayunggayong ti pannakaila. Nagrigat ket ngaminen ti agaddayo. No mabalin, kadagitoy a kanito, addata koma iti sidong ti tunggal maysa, saan laeng nga iti nailubongan a pakasapulan ta dayta ti maikadua laeng, no di ket gapu iti ayat a gubuayen ti awan lansadna a panangipateg a mananam laeng kadagiti kanito nga umokan ken taklinan dagiti dumteng a nasam-it a darikmat. Wen, kayatko a nanamen ti pudpudno a rikna ti maipateg, babaen ti pammategmo laeng, ken kayatko met nga iparikna ti amin a panangipategko iti patpatgek unay. Kasla saanakon a makauray, kasla naunday unay dagiti aldaw a sumangbay, mangted sanaang dagiti kawaw a darikmat a dumteng. Anian!”

Iti panangbasbasak—namindua binasak ti manuskrito!—kadaytoy a panagsinsinnurat, immapay kaniak ti naisangsangayan a karirikna nga impagteng ti panangited da Manong Lorenzo ken Manang Sinamar kaniak iti gundaway a mangkita kadagitoy a surat a sipud pay idi nagkikitakami iti umuna nga internasional a konferensia ti Literatura ken Kultura nga Ilokano ken Amianan idi 2007 (International Conference on Ilokano and Amianan Languages and Cultures 2007) iti Honolulu ket imbagadan nga isagsaganada daytoy a patawidda iti puli nga Ilokano ken iti Literatura nga Ilokano.

Ti panagbalinko a saksi kadagitoy a biag a literario dagitoy dua a teddek ti Literatura Ilokano ket maysa a pakaidayawan.

Gapu ta dagitoy a mannurat ti binasbasa iti panagubing.

Gapu ta dagitoy a mannurat ti nangriing kadatao tapno iti kasta ket agarapaap, tapno iti kasta ket makidangadang kadagiti balikas a makaited iti rason tapno agarapaap, tapno agbalin met a mannurat a kas kadakuada.

Gapu ta dagitoy a mannurat ket adda pakainaiganda iti maysa a panawen ti Literatura Ilokano, panawen iti Literario a Historiko nga Ilokano.

No adda man intelektualisado a wagas ti panangimapa iti daytoy a literario a historiko nga Ilokano, nasken ken rumbeng laeng nga iraman ti bensa ti Coromina a pakakitaan kadagiti nagkaadu a nagan dagiti nangtenneb iti umuna a panawen ti panagbaliw ti ortografia nga Ilokano manipud iti forma daytoy idi Dekada 40.

Kadagiti agad-adal iti diakronia ti pagsasao nga Ilokano, maysa daytoy a pagilasinan iti panagbalbaliw ti estetiko a sensibilidad dagiti Ilokano, sensibilidad a makita iti panagtibnok ti panagbalbaliw ti ortografia, ti naimmennamennaan a direksion iti wagas ti panagsurat ken panagsirmata iti panagsurat, ken ti lukat nga aktitud iti panangiramen kadagiti naimfilosopiaan panagparmata kadagiti idea ken ideal iti nagan ti naimbag a biag, nalinteg a gimong, ken nawaya a panagayat.   

Kastoy ti kuna ni Manong Lorenzo iti Coromina: “Makapaila ti pasamak kadagidi a panawen gapu iti in-inut a panagsisinami nga agkakadua iti Coromina. Bunga daydi a panagsisina ti pannakatungpal, wenno arapaap a matungpal dagiti panggepmi iti biag. Nasken a sapulenmi ti lawag a mangitunda kadakami iti masakbayanmi. Makaikawa gapu iti naabel a singensingedmi ket pagduaduaan no addanto pay mabukel a grupo a kas binukelmi. Nagbunga dayta a panangipapan ta kas manipud idi, awanen ti sabali pay a grupo ti mannurat a nabukel a kas kadakami. Manmanon nga agsasarakkami manipud idi nagsisinakami.”

Ket maam-ammotayo dagiti pagtamdan iti Literatura Ilokano: Teresito Gabriel Tugade, Peter La. Julian, Constante Domingo, Ben Chua, Prescillano Bermudez, ken Lorenzo Gracia Tabin. Kadagitoy nga innem, uppat ti di pimmanaw iti awag ken awis ti literatura, ken aminda ket nangibati kadagiti nababaneg a produkto dagiti individual nga imaginasionda.    

Adda engkanto iti aginaldaw a panagbiagda iti Coromina, kas iti nakauksob ken agkalkalimduosan a Terry Tugado idinto ta sirsirmataenna ti makakutimermer a lamiis iti Anchorage a disso ti novelana a “Puraw a Balitok.”

Malagipko unay daytoy a novela a ti kopia a ginatangko iti ubing pay datao ket aggapu iti inur-urnongko a pangmerienda.

Kastoy ti kuna ni Manong Lorenzo: “Iti daytoy a kanito, agplamplansa ni Pres. Isagsagana met ni Ben ti pangaldawmi—Domingo ita ket batangna a boymi. Agid-idda ni Tante a sangkakepkepna ti pungan a pangar-arapaapanna iti maysa a nars. Awan da Peter ken Tito--amangan no napanda naki-date. Nasaok kadin nga adda aldaw a panagbalin ti tunggal maysa kadakami a boy ditoy siledmi? No asinno ti akin-aldaw, isu ti makitienda, agluto, aginnaw, ken agdalus iti kuarto!”

Ken adu pay, kas koma iti hegemoniko a tengngel ti Bannawag kadagiti agragut nga agsurat iti ruar ti turay, bileg, poder, ken pamendision daytoy a magazin, a gapuna a masapul nga aglemmeng dagiti mannurat kadagiti sabali a pagiwarnak kadagiti parbo a nagan, kas koma iti napasamak ken Manang Sinamar iti namimpat a panagsukatsukat ti naganna.

Adda saan a bassit-usit a tragedia iti kastoy a pasamak, ket daytoy ket maysa a sintomas iti panagbasa a mabalin a pangrugian ti sumaruno a kritiko iti padas a pangliteratura dagiti Ilokano.  

Iti daytoy a “panagayat iti panawen ti ariangga,” adu dagiti saludsod.

Dagitoy a saludsod ket naigamer iti addaan buribor a pasamak iti gimong, iti aginaldaw a pasamak iti kinaawan kinalinteg iti kolektivo a panagbiag, ken iti agdadata a rupa ti maysa nga ili ken maysa a pagilian a pagar-arian dagiti ari-ari a ti trono dagitoy ket bunga laeng ti ilusion iti demokrasia ken wayawaya.

Kuna ni Manang Samar: “Kasano ngata ti kapategko kenka, Lore? No dadduma, kasla ar-arapaapek met nga adda sabali a babai iti biagmo idiay Manila, nga aginkukunaka laeng a nagayat kaniak, ket diak no dadduma mapuotan dagiti luak, ken agkuna met laeng: no kas pagarigan ta mapanunot ni Lore ti kasdiay, basta naragsakto la ketdi, ragsakkonto metten a kabulon ngata metten ti maysa a kari iti Namarsua a ti uray kaano man diakton agtalek iti maysa nga agdaton kaniak.”  

Iti textual a panagkritikar, adda ditoy ti tinawid a solusion ti maysa a babai nga Ilokana, solusion a naibinggas iti kinamartir ken panagbalin a martir a kas mekanismo a defensa ti maysa a babai iti sango ti niruker a gimong a mangpatpataud met kadagiti niruker a lalaki.

Kasta a mekanismo a defensa ti adda iti estetiko ni Leona Florentino iti sango ti machismo ti asawana nga ama ni Isabelo de los Reyes.

Ngem saan a Leona Florentino ni Manang Sinamar: nirimbawanna ti siglo ni Leona, ken inasintadana ti direksion dayta nga ayat a sinuplian met iti wagas nga ingget sudi ni Manong Lorenzo.  

Ngem adda kontexto dagitoy a ngatangata—ket kumplikado ken komplex daytoy a kontexto, ket ditoy nga iramantayo ti maysa nga observasion ni Manong Lorenzo maipapan iti ili, ken maipapan iti dakdakkel a sosial a realidad, ti pagilian:  “No kastoy laeng ti mapaspasamak (iti eleksion iti Filipinas), agbalin a nalibeg ti gobierno ket mapukaw ti panagtalek dagiti makipagili kadagiti agturay. Maysa pay, saanen a ti aramid dagiti politiko ti taliawen dagiti botante, ti aramid dagiti politiko nga agpaay koma iti kaaduan, ken agpaut a paggin-awaanda. No addan nasileng a maipagilap kadakuada, dagdagusendan ti agnganga wenno mangitanggaya iti dakulapda--ti laengen agsasaep ti pakimikianda ti ar-aramiden ti kaaduan. Kunada a no asino ti nabengbengbeng ti bolsana a politiko isu ti asitganda--iti ababa a pannao, nabulseken ti kaaduan a botante....Pampanunotek no ania koma ti nasayaat a pangguped iti kastoy a mapaspasamak dagiti politiko. Talaga kadin a kastoy ti ladawan ti Filipinas? Daksanggasat! No asino dagiti makaitured a mangitakder iti kinadalus, isuda pay ti daksanggasat. No adda la koma mabalinko, siak ti agkandidato ket siak ti mangipursing iti sara dagiti dios!”

Saan a sinsinan ti kastoy nga idea a mapan agtalinaed iti isip ken puot ken utob-nakem ti maysa a mannurat, ket iti panaglabas ti panawen, makitatayo kadagiti sinurat da Manong Lorenzo ken Manang Sinamar dagitoy nga idea ti panagkitakit, idea ti resistensia, idea ti panagalsa tapno iti kasta ket dagiti ub-ubbing a simmaruno kadakuada ket maadalan.

Ta adda maysa nga akem ti nasanut a mannurat ken ti nainsanunatan a sinuratna: ti mangedukar kadagiti agbasbasa, ti mangibati iti pannakariing kadagiti umili, ken ti panangipapati a masapul ken rumbeng laeng nga adda elemento ti kritisismo iti sinurat iti laksid ti elemento ti panagganas nga agbasa.

Daytoy ti virtud nga ibati daytoy a libro.

Ket daytoy a virtud ti ipatawid ti ayan-ayat da Lorenzo Garcia Tabin ken Sinamar Robianes Tabin, ayan-ayat a namuli iti kursuda ti gimong nga addaan iti adu a parikut, iti aginaldaw a panagbiag a markado iti adu a saludsod, ken iti sirmata nga adda imbag iti masakbayan.

Iti udina, kunatayo: Tempus fugit, ars longa—alisto ti panagtayab ti panawen ngem ti arte ket agtalinaed kadatayo ingganat’ inggana.

Ti arte iti daytoy a libro ket agtalinaed kadatayo iti ingganat’ inggana.