INTRODUKSION-PANAGPADANON

Introduksion

PANAGPADANON ITI BANIAGA, PANAGINDEG TI ESTRANGHERO

ITI LUBONG DAGITI DISIDENTE A BALIKAS

Ni Aurelio Solver Agcaoili

Universidad ti Hawaii

No adda maibagatayo a sumagmamano a nabaneg a dumadaniw iti Literatura nga Ilokano kadagiti immun-una a generasion ngem ita, maysa kadagitoy ni Peter Labayog Julian.

Kas kadagiti sumagmamano a mannurat nga Ilokano a nasanay iti dua a lubong ti lengguahe, ken kas kadagiti ladino a mannurat a ti maysa kadagiti naandur a teddek ket ni Isabelo delos Reyes, iparangarang ti “Umayka Manen, Ganggannaet/ Welcome Again, Stranger” ti panagtultuloy ti tradision a simmantak idi maika-19 a siglo, maysa a tradision a nakaibukibokan met ti bukel iti revolusionario a panagasintada ken panagsirig iti kondision nga Ilokano.  

Iti immun-unan a panawen ken iti panagsantak ti abilidad dagiti Ilokano iti Ingles, daytoy a ladino a tradision ket nagbalin nga Ilokano-Ingles/Ingles-Ilokano, Ilokano-Tagalog/Tagalog-Ilokano, ken Ilokano-Ingles-Tagalog.

Adu dagiti makabael, kas pagarigan, iti modifikado a ladino a tradision ket imbes a dua laeng a lengguahe, ti Ilokano ken ti Español, ti pagap-aponan dagiti mannurat nga Ilokano tapno makapaglayag iti tangatang ti sirmata ken imaginasion, aglayagda pay ketdi iti dua pay a sabali, kas iti Ingles ken Tagalog, ket ditoyda a mangsawar iti panagkakabangibang dagiti espasio nga idatdaton dagitoy a lengguahe iti maysa a mannurat nga Ilokano. 

Sinawar ti mannaniw ti law-ang dagiti pagsasao nga Ilokano ken Ingles iti daytoy a libro ket iti dayta a panangsawarna, kas iti panagsawar dagiti dios a nakatamdag iti ngato tapno makitada dagiti mapaspasamak iti mortal a dimension ti kinaparsua dagiti pinarsua, makitatayo ti klaro a lente ti panagsawar babaen kadagiti marainvestigador a mata ti dumadaniw.  Dagiti nabaknang a detalie a dina pinakawan nga idokumento ti maysa kadagiti mangmangted iti suero kadagiti gagangay a balikas ken teknik nga ar-aramatenna iti panagdaniw. Gapu iti dayta a suero, ti gagangay ket nagbalin nga extraordinario, ken ti aginaldaw a balikas ket nagbalin nga orasion a mangsalamangka iti agbasbasa tapno serkenna ti napabaro a lubong nga idiaydiaya dagiti daniw iti daytoy a libro.

Kas koma ti kumulativo a fuersa nga adda iti teknik ti panagdagullit a nalawag a makita kadagiti kalkaludo a balikas, frase, wenno binatog, adda dagiti nagduduma nga efekto dagitoy manipud iti pannakailillili agtunda iti panagbaringkuas tapno iti panagbaringkuas ket mariing ti pungtot nga addaan rason ken logika, ti pungtot a rugi ti pannakapartuat ti baro a tagainep ken baro nga agsapa.   

Edukado iti universidad ken nagsanay kadagiti kompetensia a masapul iti relasion nga internasional babaen iti servisio kadagiti baniaga a disso, komunidad, ken tao, nalabit daytoy a padas ti mannaniw ti namunganayan  ti sentral a balikas nga adda ditoy a libro: ti balikas a ‘ganggannaet.’

Agarup nasuroken a maysa a dekada ti pannakaipaima kaniak ti umuna nga edision ti “Umayka Manen, Ganggannaet/ Welcome Again, Stranger.” Daytoy ti gapuna a sipud pay idin, ammok a maaramatkonto daytoy a libro iti panangbukelko kadagiti silabus ken modiul para kadagiti nagduduma a klase nga isursurok.

Ket nagbanag a kasta.

Malaksid iti di-graduado ken graduado a programa nga insurok iti Universidad ti Filipinas iti Diliman, binukelko pay ti maysa a kurso para iti programami iti Ilokano iti Universidad ti Hawaii iti Manoa ket kadagitoy a kurso, adda ta adda latta kadagiti panid dagiti pagbasaan dagiti obra ti mannaniw.

Kasta met nga iti libro nga inummongko, ti “Rekuerdo/Memento: Estrangement and Homing in Ilokano Poetics,”[1] inramanko ditoy ti ‘Padsan: Maysa a Sirmata’ ken ti ‘Panagguummong’ ken inikkak iti patarus dagitoy a “Padsan: a Vision” ken “Gathering.”

Adda tulbek-a-balikas iti daytoy a libro: ti ganggannaet. 

Iti diksionario, adda lima a bugas ti ‘ganggannaet’[2]: (a) tao a di am-ammo, di pay nakitkita, di pay nakalanglangen, wenno di pagayam; (b) tao nga agdadamo a mapan iti maysa a disso, ket ngarud taga-ruar, saan a residente iti nasao a disso, wenno kassangpetna pay laeng iti dayta a referensia a disso; (c) tao a di makaammo kadagiti banag a rumbeng koma nga ammona, ket ngarud, makasapul iti panagsanay wenno pannakaisuro; (ch) maysa a sangaili wenno visita, ken (d) maysa a tao a di mairaman iti maysa a saritaan, saan a partido iti maysa a kontrata, wenno saan a maikappeng iti maysa nga aramid a kolektivo.  

Amin dagitoy ket explikado iti daytoy nga obra, ket iti maysa a banda, makitatayo ti panagbalin a tulbek-a-balikas ti ‘ganggannaet’ tapno unorenna dagiti adu a possibilidad ti kinaestranghero manipud iti literal ken personal a padas, iti sosio-pulitikal a bugas daytoy, iti etikal a kontextona, ken iti metafisikal a pakainaiganna iti nakalemmeng ngem agparparipirip nga anag ti biag.

Iti literal ken personal a padas, makitatayo ti karera ti maysa nga allaalla a ti pakaigapuan mismo ti panagallaallana ket ti material a kiddaw ti aginaldaw a panagbiag, kas iti rekisito ti residensia wenno ti profesion.

Kadagiti sabali a sinurat ti mannaniw, imbutaktakna mismo ti maysa a padasna a kas ‘manglanglangan nga ama,’ a maysa a padas a padas met laeng ti adu nga ama gapu iti kaawan iti bukod a taeng partikular kadagiti paniemna nga agdakkel dagiti annak, kadagiti paniemna a masapul ti panagsuheto kadagiti babassit-a-maikanniwas nga aramidda, ken kadagiti paniemna a manglanglangan ti boses-ama iti darikmat ti panagriing ken pannaturog dagiti annak a sumagsagpat iti kinaagkabannuag. Iramantayo ditoy ti panaglangan iti panagiyaspili koma kadagiti laso ti pammigbig iti eskuelaan, pammigbig a maited kadagiti annak a mangibambando iti sanut iti laksid ti panaglangan. ‘Adda ni Esteling, ket isuna ti nagbalin a kasla ama,’ kinunana iti maysa kadagiti komentariona. Ni Manang Esteling ti kaingungotna ken ti ultimo a saksi kadayta a literal ket personal a kinaganggannaet ken panagbalinna a ganggannaet.    

Iti “Rekuerdo/Memento” a nangisuratak iti umuna unay a kritisismo iti obra ti mannaniw, imbagak iti kastoy maipapan iti kinaganggannaet: ‘daytoy ti narikor a disso iti panunot ken puso ti maysa a tao nga agsubsubli iti naggapuanna.’

Agangay laeng nga uppat-a mapan-a-lima a generasion daytoy a tradision ti panagsuratan iti Ingles iti Filipinas, ket ngarud, iti Ilocos, ti disso a nangtenneb iti utob-nakem ti mannaniw tapno makapagampayag iti law-ang ti panagmennamenna babaen iti panagdaniw. Ngem daytoy a mannaniw ti maysa kadagiti naaddaan iti kapasidad ken abilidad tapno makaballasiw iti agpada a takdang ti waig dagiti dua a lengguahe, a ti maysa a takdang daytoy a waig ket ti lengguahe a nariinganna, ken ti bangir a takdang ket ti lengguahe a tinawidna iti eskuelaan, iti universidad, ken iti profesionna.

Gapu ta ti lengguahe ket maysa a lubong, ngarud simrek ken sumsumrek ti mannaniw iti dua a lubong, ket ti engkanto ti dua a lubong ti adda nga ipimpintana kadagiti sinuratna, iti Ingles dagiti tagainep ti maysa a siudadano a napaidaman, ken napaidaman gapu kadagiti istruktural a violensia a mangpatpataray mismo iti rueda ti gimong, ken iti Ilokano dagiti indigeno a rikna, ti nabiag a sanut, ken ti nabaknang nga ubog ti biag.

Saan laeng a nadangkok ken naranggas ti kastoy nga istruktural a violensia: daytoy mismo ti kugnal iti pannakaiwaragawag ti evanghelio a rusngi ti kinalinteg, kinasayaat, kappia. Iti “Denggemto Sadi Langit,” maripiriptayo ti maysa a parodia a nakabasar iti panangitantan iti kaikarian ti maysa nga umili iti materialidad ti panagbiagna. Aramiden ti mannaniw nga etnografo met laeng iti leddaang-ili ti akemna, ket ibunannagna ti kaadda ti ‘marmol a taeng iti laksid dagiti alingasaw/ Atibuor ken langsi dagiti kaeskuateran/ Agraman dagiti angdod dagiti nagsasaip a karton./’ Saannatayo a bagaan no di ket itudona kadatayo dagiti ladawan, dagiti materialisasion ken kongkretisasion dagitoy a kinaawan igualidad iti ili ken pagilian a nabayagen a mabangbangungot, ken mabangbangungot gapu ta adda iti ruar ti sallukob ti pudno a realidad. Adda bibineg iti ili, ket daytoy a bibineg ket nagbalinen a nasaknap nga angol, iti bagi kas iti isip, tapno iti kasta ket ditayon mabalinan ti agkunail, ken tapno kasta ket ditayon mabalinan ti agpanunot para iti bukodtayo a pagsayaatan.  

Ti fuersa nga estetiko ti kastoy a wagas ti panagdaniw ket adda iti panagitudo.

No maitudo ti maysa a ladawan babaen iti nainnaknam ken nainsiriban a panangiladawan—ken nainnakman ken nainsiriban gapu ta bukbuklen daytoy a panagiladawan iti panagaramat kadagiti detalie a mangitudo iti substantivo—di bumurong a maipinta ti nabiag nga imahe. Iti dayta a panagipinta ket ti pannakaabbukay ti rikna tapno makipaset iti dayta a ladawan, ken makipaset ta ditoy a mairugi ti pannakaisingay dagiti sumaruno pay a rikna. Iti kabaelan dagiti balikas a mangpalnuad ken mangitudo kadagiti image, ti di nabarayuboy gapu ta tantiado ken kalkulado a panagipalawag ken di sinasalabusab a panagipeksa. Mairugi ditoy ti makunkuna nga ekonomisado a panagiyebkas, iti naamnut nga expresion, ken iti nainut a panagiyibbet kadagiti sao a mangpasingked kadagiti nagduduma a padas, agraman ti padas a nakas-ang a kapadasan iti pannakipagindeg iti ili ken pagilian nga awanan biang iti istruktural a violensia iti kolektivo a panagbiag, tapno kunaen ti mannaniw, iti wagas a pangdagup: ‘saem ken damsak ti biag/ iti ina a daga./’

Saan nga amin a saludsod ket makasapul iti sungbat.

Nalawag daytoy iti tradision ti hermenuetika—ti arte, filosopia, ken siensa iti panaganag iti bugas dagiti texto a makisarita kadatayo. Iti panagbarubasa—iti panaginterprete kadagiti texto iti panid kasta met iti dakdakkel a texto ti biag—rumbeng a lagipen a ti nasayaat a saludsod ket adda iti daytoy mismo ti semilia ti sungbat, ket obligasion ti parabarubasa nga iyaon daytoy manipud iti abut, wenno paruaren manipud iti linged. Iti “No Apay a Dika Sinungbatan,” agsubli ti mannaniw iti bileg ti balikas, daytay balikas a paradoja ti panagibunannag ken panagilemmeng tapno maibanag ti salamangka ti naindaniwan a panagiyebkas, ket dakamatenna ti kinaimpotente ti litania dagiti balikas nga awanan iti kaes-eskan, ken awanan iti kaes-eskan ta dina kabaelan ti mangibanag iti maysa realidad: ‘litania dagiti balikas/ A nagkismay apaman nga inda naipasngay!/ Dagiti balikas, ay, dagiti balikas!/’

Saan a pudno a ti ontologia ti daniw ket adda laeng iti imaginasion.

Ketdi, addaan daytoy iti kinaadda—iti existensia—iti labes ti isip tapno iti kasta ket kaduaennatayo a mapan kadagiti disso ken pasamak ken panawen nga irakrakurak dagiti binatog ti daniw ni mannaniw nga ammona ti sasawenna.

Iti “Kelleng,” itundanatayo ti daniw kadagiti nalaad a langa ti gimong a patpatarayen ti kinaawan kinalinteg iti aginaldaw a panagbiag, kinaawan kinalinteg a nagramut iti pagilian mismo, ken kadagiti institusion dayta a pagilian. Maysamaysa nga ikkannatayo ti nasao a daniw kadagiti ejemplo, ket makariknatayo iti pannakabibi saan laeng kadagiti karakter nga adda kadagiti babassit a narativo, no di ket iti kinalaad mismo dagiti pasamak, kas koma kadagitoy: ‘inna a napan nakigasanggasat/ Kadagiti adayo a daga/’; ti ubing a natay gapu ta awan maipaunegna a pangep-ep iti bisin ken saraawna isu a nangan iti basura; ken ti imagineria ti Payatas ken kaarngi a lugar kas ti Smokey Mountain ken adu pay a pagalaan iti pagbiag manipud kadagiti din kaykayat ken imbellengen dagiti addaan ken aglablabonan, ken mangipaneknek iti di madeppa a baet dagiti mapabpavoran ken dagiti mapapaidaman. Babaen iti bileg ti ironia, mangiyofresir ti mannaniw iti nagasang a komentario kadagitoy a pasamak ken kunaen ti voses iti dayta a daniw—a nalabit ti maysa a mannalon—:‘Ibaklayko ti sangolko/ Iti kelleng nga isu ti kararua/ Ti Dios a di makakita./’ Analisaren ti paratexto ti binatog ket makitatayo ti pannakaisurat iti dadakkel a letra ti ‘Dios.’ Iti teknik ti pangnagan-a-pangtao, daytoy ti Dios a tinawid manipud iti kolonisador, ket no ilugar daytoy iti atiddog nga estoria ti kolonialismo, ken itan, ti neo-kolonialismo, iparipirip daytoy a paset ti daniw ti panangibaklay iti buttuon iti wagas nga anestetisado, iti wagas a binubulsek, iti wagas nga eskapista.

Adda sagut a mangub-ubon kadagiti sensitivo a panangiladawan ken panangidaniw kadagitoy a kapay-an, ket kas ken Andre Malraux a nagkuna a ti interesna ket ti kondision ti tao, kastoy met ti interes nga imbabaet ti mannaniw kadagiti daniwna. Daytoy a pannakasalama ken pannakaawat iti naun-uneg a nivel ti kondision ti tao ken ti kondision ni Ilokano ti bubon dagiti disidente a balikasna.

Ti kumulativo a bileg iti panagdagullit ket makita ti “Anastasia, Kasaom ti Bulan.”

Adda elision iti daytoy a daniw, ket ti sintoma ti patologiko a kondision—ti pannakisao iti bulan—ket agbalin a sintoma ti panangpasubli iti bileg ti balikas, ti panagbirri dagiti solido a pauni ken paaweng a mangbukbukel iti silaba ti emosion tapno kunaen ti mannaniw, iti wagas a naumbi, iti wagas nga addaan nakalemmeng dagensen, iti wagas nga addaan di managanan a pungtot: ‘Anastasia, agsaoka/ Kasaom ti bulan/ Kasaom ti lunod ti bulan/ Kasaom ti samiweng/ Kasaom ti saem ti samiweng/ Anastasia, agsaoka koma./’

No ti kondision ti tao—no ti kondision ni Ilokano ket nagbalinen a patologiko—rumbeng laeng nga isawang daytoy, naganan, aramiden daytoy a kas palabra a mangibuksil iti wagas tapno maawatan no ania daytoy.

Amin a sakit—iti man bagi kas iti panunot kas iti isip—ket agrugi ti pannakaagasda iti pannakaibuksil no ania ti nagan dagitoy. Ditoy, iti pannakisarita ti mannaniw ken ‘Anastasia,’ makitatayo ti maysa a taeng, ti panagpadakkel kadagiti annak, ti panagpapanaw dagiti annak tapno agsubli manen ti agkasimpungalan iti dati met laeng a kondision ni ayan-ayatda a duduada laeng iti rugi, ket iti udina, duduada laeng ti mabati iti isu met laeng nga umok. Iti tengnga ti daniw, matimudtayo dagiti ariwawa dagiti ubbing, maindengantayo dagiti bumtak a katkatawa, ken malagiptayo dagiti amin a lagip a nangipasdek iti maysa a taeng. Ngem iti udina ket ti ulimek, ti makatitileng nga ulimek, isut’ gapuna a rumbeng ditoy ti panangbaglan iti dayta nga ulimek, ti panangburak iti daytoy, ti panangpadisi iti daytoy tapno mapan kadagiti umok iti bantay, saan nga iti umok kadagiti maluyaan a taeng dagiti mannaniw nga arsagid, ken arsagid gapu ta ammoda ti mangrikna. Kuna ti mannaniw a mabalin a nakalukat ti tawa iti dayta a taeng, ngem posible a ti lukat a tawa ket adda italtalimengna a leddaang. 

Iti “Samtoy Elehia,” adda ditoy ti referensia ti maysa a termino a segun kadagiti dokumento a kolonial ket naggapu iti kontraksion ti frase a ‘saomi ditoy.’

Markaan—ken laglagipentayo—a naggapu daytoy iti kolonial a rekord, ket numan pay nagbalinen a popular nga alternativo nga awag iti pagsasao nga Ilokano, ken iti maikadua a nivel, iti maysa nga Ilokano mismo, adda saan nga umisu a referensia daytoy, referensia a mangibumbunannag iti kinaawan kabaelan ni Ilokano a mangawat iti saludsod ti ganggannaet, ti Español a kolonisador. Ditoy a kunaentayo: no pudno ti kasta, saan a basol a mortal ni kolonisado a tao—ni Ilokano—ti dina pannakaawat iti saludsod no ania ti pagsasaoda iti dayta a disso. Ti relasion ti kolonisasion ket relasion iti di panagkinnaawatan a nakabasar iti kinaranggas ti kolonisasion mismo. Ditoy nga ipakita ti mannaniw daytoy a nakalemmeng a definision ti ‘estranghero,’ ‘ganggannaet,’ wenno ‘baniaga,’ ket kunaenna iti ganggannaet: ‘Agnaedka ditoy a taeng ket malanglang-abdaka/ Ngem ganggannaetka, umilika iti sabali a daga./’

Asintadaen ti mannaniw ti kondision ti ili ken pagilian, ket maysamaysa nga ilistana dagiti gaggannaet iti sabasabali a rupa, sukog, forma, hulma, ken kalat, ket iramanna ditoy dagiti kapitalista a di mariendaan, dagiti organisasion a kuestionable ti moral a basar dagiti aktividadda, ken kuestionaranna ti pannakabukel ti makunkuna a globalisado a panagbiag—maysa a panagbiag a mangidekdeklara iti pananakaustel ti personal ken kolektivo a panagbiag. Ilistana dagiti kunkunana a ‘pagarian’ a ti ari dagitoy ket nakarkaro pay ngem ari nga agari-ari: Acupan, John Hay, Dole, Del Monte, Procter and Gamble, Isetann, Robinsons, Hilton, William Lines, Stanfilco, Forbes, Jardin and Davis. Iti kritisismo, umunayen dagiti partikularisado nga ejemplo tapno maipalgak ti maysa a version ti pudno.

Kadagitoy a pasamak nga awanan etikal a substansia, ditoy nga ilugar ti mannaniw ti akem ti mannaniw, ken kunaenna iti “Dagiti Sirmata iti Isusuknal” a rebbengen ti mannaniw ti agsurat iti daniw, ken obligasionna daytoy: ‘Ti mannaniw isuratna/ Ti dayag ti taaw iti agsapa/ Ti tarnaw ti langit iti aglikig nga init/ Uray iti pannakaaradas ti kadaratan/ Iti arinunos ti kigaw a bulan./’ Iti sabali a bangir, no agtraidor ni mannaniw kadagiti responsibilidadna iti estetika kas met iti gimong, kas ipakita ti “A Refrain, Lorenzo,” agbanag ti pannakatellay, ti madagdagullit a pannakapaay gapu iti panangaramid a mangurkuranges kadagiti balikas, gapu iti panangbangkarote kadagiti promesa dagitoy. Ditoy a lumtuad ti nagan ti pagtamdam a panuli ti literatura, kas ti Dios-ti-aluadna a Dr Godofredo Reyes a nagarapaap iti maysa a pasdek a pagsasarakan dagiti mannurat tapno aggiinnadal, pasdek a pakaidulinan met kadagiti manuskrito nga obra maestrada tapno agbalin daytoy a kas surnadan, a templo iti nagan dagiti Ilokano a balikas. 

Saan a kas karina ti agbalin a mannurat iti maysa nga ili a kas iti Ilocos, ken iti maysa a pagilian a kas iti Filipinas. Kasla agkalkalantayan iti marasagut nga alambre nga iti maysa a kidmat ket mabalin a mapugsat, ket iti baba daytoy ket ti derraas, dagiti tiradan a bato, wenno ti mangliwengliweng a dariwangwang. Ipinta ti mannaniw ti pannakamasaker dagiti periodista (“The Massacre of Journalists and Other Political Perfidies”) ken ti nainliputan a panangipatli kadakuada dagiti agtuturay a nagsapata a mangprotektar kadagiti amin a karbengan ti asinno man, ken kunana a kasla a saan a pudno daytoy, a maysa daytoy a lubong a surrealistiko, nga adda daytoy iti estranghero a darepdep, ket ngarud, saan a pudno. Ngem napasamak daytoy ket malagiptayo ti Masaker iti Ampatuan ken dagiti nagkaadu pay a masaker saan a laeng kadagiti periodista no di ket kadagiti aktivista, kadagiti estudiante, kadagiti nakariingen nga umili, kadagiti obrero a mangilablaban kadagiti karbenganda nga ekonomiko.    

       

Iti sentral a daniw a paguddogan ti sibubukel nga antologia, mabasatayo ditoy ti “Come Again, Stranger, and Discover These Isles.” Indedikar ti mannaniw ti daniwna ken Mehru Jaffer, maysa a periodista nga anak ti India ngem agin-indeg iti Austria ken aktivisita iti nagan ti kappia. Estoriaen kadatayo ti mannaniw ti dua a rupa dagiti isla, dua a rupa ti maymaysa nga entidad a kas iti kaso ni Dr Jekyll ken Mr Hyde. Dua a naturalesa daytoy ti maysa a pagilian, ti Filipinas, nga iti maysa a banda ket dagiti aramid iti sipnget ken kadagiti gingginget, dagiti aramid iti basbas ti visio, ken dagiti aramid nga aggubbuay iti lidem, ken iti sabali a banda ket ti daton a dayag, ti pagilian nga isla dagiti samiweng ken daniw, ti pagilian dagiti tao nga addaan justo nga utob, addaan umisu a kananakem. 

Kuna ti maysa a kritiko ti daniw a ti daniw ket maysa a krimen a nailangitan.[3] Ngarud, maysa a nailangitan a kriminal ti maysa a mannaniw. Ti krimen ti mannaniw ket ti panagaramat kadagiti disidente a balikas a kas mangibabaet kadagiti disidente nga idea iti isipna, disidente nga isipna nga aggubbuay iti aktivo a respondena iti aginaldaw a karit ti kinaawan justisia. Ti krimen ti mannaniw ket ti pananglatigona iti wagas nga awanan buteng kadagiti napalangguad nga addaan iti bassit-usit a poder, dagiti napalangguad a di makaammo iti justo a kaibatogan ti bileg nga adda kadakuada. Ti krimen ti maysa a mannaniw ket ti panagbalinna a mythos segun ken Guss, ti mythos nga agsirsirig, agsipsiput, agub-observar ken kalpasanna, ikur-itna amin dagitoy ket ikur-itna iti wagas a daradara iti panid a mangifijo kadagiti daradara met laeng a karirikna. Ditoy ken awanen sabali ti pagrugian ti simpatia, ti solidaridad, ti panakipagrikna, ti pannakikammayet.

Adda referensia ti Holocausto iti “In the Time of Holocaust,” ngem ti holocausto ket saan laeng a ti Auschwitz wenno Dachau wenno aminen a kamara-de-gas a nangkettelanda kadagiti nagkaadu a biag: innem a milion a Judio ken lima milion a sabsabali pay a puli iti pakadagupan a sangapulo ken maysa a million, nga agarup kaibatogan ti dagup dagiti amin nga Ilokano iti Filipinas segun iti kaudian nga estadistika. Ketdi, extension ti tema ti daniw ti ipapanaw, ti panagbaniaga, ti panangsaranget kadagiti karit iti kontemporaneo a biag iti pagilian, kas met iti ili, tapno ti Ilokano—ken Filipino—ket agbirok iti sabali nga ili, iti sabali a pagilian: ‘Go to another country/ Where the sun rises in the West/ And the moon weeps at sunrise./’

Adda dagiti sintoma iti daytoy a nainkagimongan a patologia.

Iti “Dagidi,” makitatayo ti ‘pagaw nga awanen’ ken ti ‘padeppa nga awanan nagan,’ ken ‘dagiti didiosen a kinideman ti langit.’ Daytoy ti gapu ti nakaro a leddaang a posible a mangipagteng iti sanuong, iti buribor, ken iti kinaawan simbeng ti nakem: ‘Ket naliday latta dagiti timekmi iti angin.’ Saan a makaanay ti aglawlaw, ti nakaparsuaan, ti natura naturata numan pay adda a kankanayon iti natura naturans, ti Namarsua. Ipaskil ti mannaniw ti saludsod a nagubbog iti liday gapu iti pannakapukaw kadagiti gapu iti seguridad, kappia, kinadur-as, ken panagdur-as, ket unorentayo dagiti nagduduma a disso a pangitundaan kadatayo dagiti balikas agingga a mabati ti saludsod: ‘Nagturongan ngamin dagiti adu a baresbes?/ Ayanna dagiti dissuor, dagiti perroka iti ligsay?/’ Saanna a pakawanen dagiti agente ti kinadakes, dagiti aktor iti kinaranggas, dagiti autor ti kinaawan kinalinteg kas iti aramid nga awanan panagkitakit ti duogan a baglan a mangikaskasaba iti pannakaisalakan iti sagubanit, aramid a mangpaksiat kadagiti entidad a dakes. Iti “Taltalem ti Itlogda,” usarenna ti rabrabak, ngem daytoy a rabrabak ti vehikulo ti panagbaringkuas, ti pannakamurmuray, ti pannakariing manipud iti naunday unayen a batibat. ‘Taltalem ti itlog,’ kunana ‘tapno maminggan ti panagramaram’ dagitoy a parikut, pannakaidagel, pannakaidaramudom, pannakairarem. 

Saan laeng a pannakaidasay dagiti periodista, dagiti mannaniw, ken dagiti mannurat nga Ilokano (Gregoria Laconsay, Arturo Padua, Pelagio Alcantara, ken inayontayon ditoy da Crispina Bragado ken Reynaldo Duque) no di ket pannakaidasay dagiti lagip iti kinaubing ken kinaagtutubo gapu iti pannakaidasay met dagiti pagilasinan iti dayta a paset ti biag ti maysa a tao kas iti karayan a nangipaanodanna kadagiti buteng, saning-i, balang a tagainep. Iti “Padsan: Maysa Sirmata,” adda ditoy ti pannakaila, ti pannakabibi, ti panangun-unnoy iti karayan ti panagubing, ti karayan ti kinaubing: ‘Tunggal suknalak ti Padsan/ Makitak ti adu a nagkurosan/ Ket ti pakasaritaan ti biag:/ Panagungar iti tudtudo/ Pannakatay iti kalgaw/ Ngem ad-adda ti ipupusay/ Ta awanen dagiti kannaway/ Uray dagiti kali ken pagaw/.’

Adu dagiti dagensen, kas iti nainsapasapan a buteng, suspetsa, di panagtalek, kinaawan talinaay iti panunot, ket aramatenna ti pasamak iti Ambatal iti “Ti Pakasaritaan ti Ambatal” tapno mangted iti ilustrasion ti bunga ti divide et tempera, ti taktika ti kabusor tapno iti kasta ket agtultuloy ti panagarina iti biag ti sangapada. Kunana: ‘Ditoy, uray no agapoka/ Adda latta atap kadagiti mata,/ Agallingagda sakbay a sumungbatda./’ Agsawar ti kastoy a kasasaad—ti kasasaad ti pannakaguduagudua, ket agbalin daytoy a narativo ti violensia, liday, dung-aw, kinaranggas, kinadangkok ket iti udina, ti panangiruar iti lakasa ken aparador kadagiti manto ti leddaang gapu ta ‘adda panagsawar ni patay uray iti aldaw.’ Ditoy nga inayontayo ti sakrifisio iti altar ti revolusionario a darepdep iti pannakaipatli iti dua nga aktivista a makilablaban iti nagan ti wayawaya: da Ben Castillo iti “Ben Castillo, My Nationalist Brother” ken Josefino Zabala iti “Notes to Josefino Zabala, ex-future Nationalist Writer.”

Iti serie ti television a “Nikita,” kastoy ti kinuna ni Amanda ken Nikita maipapan iti definision ti maysa a taeng: ‘Daytoy ket ti dimon itarayan pay,’ no di ket pagtalinaedam iti nabaybayag, saanen a panawan, saanen nga adayuan tapno iti iyaadayo ket agbalin a ganggannaet. Iti panaggibus iti metafisikal a panagallaalla tapno agbalin a baniaga, ti bukod a bagi ket agbalin met a taeng, ket iti udina, daytoy ti ultimo a pagtaengan a di mabalin a panawan. Kuna ni Margaret Atwood iti “The Tent” ti kastoy: ‘Saan a napno ti taeng iti ania man a banag no di ket ti bukod a bagi. Nadagsen daytoy, dayta a kinalag-an. Makaburakburak, dayta a kinakawaw.’

Ditoy nga awagantayo ti baglan nga Ilokano, ket daytoy a baglan nga Ilokano ket mangidiaya iti panaglaing—kadagiti orasion a mamaglaing.

Awagan ti baglan ti tawataw a kararua, dagiti tawataw nga uppat a kararua ni Ilokano.

Iti “Umayka Manen, Ganggannaet/ Come Again, Stranger” ket dagiti orasion a mamaglaing, ket maysa a baglan ni Peter Labayog Julian.

---

[1] Aurelio Solver Agcaoili, Rekuerdo/Memento: Estrangement and Homing in Ilokano Poetics (Honolulu: IWAH Press/Gumil Hawaii), 2009. 

[2] Dasigen ti A. Solver Agcaoili, Monolinggual a Diksionario ken Tesoro nga Ilokano, manuskrito.

[3] David M. Guss, “Introduction: Poetry is a Heavenly Crime,” in D. M. Guss, The Selected Poetry of Vicente Huidobro, ed with an intro. (New York: New Directions), 1981.