INTERSEKSION: NARRATIVA NI AYAT, DISKURSO ITI GIMONG,
KEN LITERARIO A HISTORIA NGA ILOKANO
Aurelio Solver
Agcaoili
Universidad ti Hawaii
Iti panangad-adalko iti literario a pakasaritaan nga
Ilokano, sumagmamano laeng dagiti naisuraten a naipatawid kadatayo ti addaan
iti sirmata a mangsalput iti kagudua ti siglo a panangsirig iti masakbayan ti
ili ken ti pagilian.
Ti “Naabel a Linabag ti Rosas” ni Lorenzo Garcia Tabin ken
Sinamar Robianes Tabin ket maysa kadagitoy.
Uppat a pulo ket walon a tawen manipud naisurat ti umuna
amin a surat ni ayat iti daytoy a libro.
No rukoden daytoy a kaatiddog ti panawen iti finitudo ti
paniemna ti tao—ti paniemna a kasingin ti kinarukop ti biag—saan nga asi-asi ti
kastoy a panangubon kadagiti tawen, ti panangidulin kadagitoy a surat ni ayat, ken
ti panangbantay nga addaan panangiyalikaka kadagitoy tapno iti kasta ket saan
nga ungawen dagiti napardas unay a darikmat nga aglabas.
Para iti maysa a saksi a kas kaniak iti kastoy a narativo ti
biag, adda maysa a karirikna a rumimbaw kadagiti agsasallupang a rikna a
naibugas kadagitoy a surat ni ayat, rikna a mangtuntunton iti kaikarian, rikna
a mangbatok iti aksidente ti kinatao ken pannakaipasngay, ken rikna a
mangbirbirok iti punget-a-ramut dagiti tagainep nga iti maysa nga aldaw ket daytoy
nga ayat ket agbanag, agbunga, agrangpaya.
Impaay ngata a parabur ti autor ti biag daytoy nga
extraordinario a gundaway tapno iti kasta ket maurnong dagitoy a surat?
Adda dagiti napukaw wenno naiwawa kadagitoy a surat—ngem ti
importante unay-unay ket napreserva dagiti kaaduan kadagitoy tapno iti kasta
ket mangtedda iti panangisarming kadagiti primitivo a kalat a naggubuay iti
agurbon a rikna ti maysa nga agay-ayat, agingga a daytoy a rikna ket agbalin a
kalantangan tapno iti udina ket masindadaan a sumaranget kadagiti karit nga
awanan-nagan iti nagan ni ayat a nasudi, nadungngo, ken transendente.
Ti importante ita ket adda dagiti substantivo a paripirip
tapno makitatayo—maimutektekantayo a nasayaat—dagiti pasamak manipud 1966
agingga 1968.
Iti daytoy a libro, adda nasurok a dua a tawen a dokumento
ken testigo iti interseksion ti personal ken ti publiko a narrativa, ti privado
ken ti pangpagilian a pakasaritaan, ken ti bukod a puso a tagibenen ken daytoy
met laeng bukod a puso nga ilatang para iti sabali.
Ti personal ket publiko—ken ti publiko ket personal met.
Ti maysa kadagiti bendision—wenno okasion ti basbas ken
grasia a maimutektakan iti daytoy a libro—ket ti panagsasabat dagitoy a
bambanag tapno iti kasta ket itundanatayo iti sabali a nivel dagiti an-anek-ek
ni agay-ayat.
Nivel daytoy a naitag-ay, transendental, ken addaan namnama
iti baet dagiti nagkaadu a rason tapno koma ket arakupen ti desengkanto ken
sinisismo.
Ngem ipakita daytoy a libro ti semilia ti salakan.
Daytoy a positividad ket klaro a makita iti udi ti pakauna
ti libro—pakauna a nangdagup iti daytoy a narrativa a mabalintayo nga ikkan iti
subtitulo a ‘panagayat iti panawen ti ariangga.’
Kastoy ti kuna da Manong Lorenzo ken Manang Sinamar:
“Nalpasen! Nagbungan ti ayat a naabel iti balikas; ap-apuanan payen. Makapaanges
man iti nalukay, ta iti kamaudiananna, adtoyen ti naurnong a binulong ti ayat.
Uray no awankaminton nga agkasimpulangan, mabatinto daytoy a mangipalagip nga
adda idi Lorenzo ken Sinamar a ti nagbalin a taliwanay a namagsinggalot iti
pusoda ket ti naabel a balikas.”
Patawid ti kastoy—patawid nga awanan rienda, singgalot,
kondision, sagut.
Ket gapu ta inkondisional daytoy a patawid, nawayatayo a
mangawat a kas publiko a texto, publiko a texto a mangimapa iti textura ni ayat
iti panawen dagiti nagkaadu ken kasla di maibus a buribortayo iti aginaldaw a
panagbiag iti kontexto a personal ken publiko.
Ti intimidad nga adda ditoy ket partikular, ngem daytoy a
karakter daytoy nga intimidad ket isu met laeng ti bukel ti kinapubliko daytoy.
Gapu ta familiar.
Gapu ta maseknantayo.
Gapu ta dagiti balikas iti daytoy nga intimidad ket
balikastayo met.
Balikas a di enstranghero, di ganggannaet, di baniaga.
Kuna ni Manang Sinamar iti suratna ken Manong Lorenzo: “Marikuranak a talaga iti
battaway ti isasangpet dagiti surat ni lakay, ngem napunas amin a sikurko iti
diak ninamnama nga isasarungkarna.”
Iti
sabali a bensa daytoy a narrativa, kastoy ti insurat ni Manong Lorenzo ken Manang
Sinamar: “...saanak a mauma a mangbasbasa itoy sinuratmo. Anian ta kasla
ketdin a mangmangngegko ti tunggal balikasmo—dagiti balikas a nakailagaan ti
panangipateg. Wen, paasiabenda ti uray kabassitan a panagduadua nga umapon iti
apagdarikmat. Matimudko ken mariknak ti panangipateg nga ibisik dagiti
balikasmo a mangaon kaniak iti gayunggayong ti pannakaila. Nagrigat ket
ngaminen ti agaddayo. No mabalin, kadagitoy a kanito, addata koma iti sidong ti
tunggal maysa, saan laeng nga iti nailubongan a pakasapulan ta dayta ti
maikadua laeng, no di ket gapu iti ayat a gubuayen ti awan lansadna a
panangipateg a mananam laeng kadagiti kanito nga umokan ken taklinan dagiti
dumteng a nasam-it a darikmat. Wen, kayatko a nanamen ti pudpudno a rikna ti
maipateg, babaen ti pammategmo laeng, ken kayatko met nga iparikna ti amin a
panangipategko iti patpatgek unay. Kasla saanakon a makauray, kasla naunday
unay dagiti aldaw a sumangbay, mangted sanaang dagiti kawaw a darikmat a
dumteng. Anian!”
Iti panangbasbasak—namindua binasak ti manuskrito!—kadaytoy
a panagsinsinnurat, immapay kaniak ti naisangsangayan a karirikna nga impagteng
ti panangited da Manong Lorenzo ken Manang Sinamar kaniak iti gundaway a
mangkita kadagitoy a surat a sipud pay idi nagkikitakami iti umuna nga
internasional a konferensia ti Literatura ken Kultura nga Ilokano ken Amianan
idi 2007 (International Conference on Ilokano and Amianan Languages and Cultures
2007) iti Honolulu. Imbagada idi nga isagsaganada daytoy a patawidda iti puli
nga Ilokano ken iti Literatura nga Ilokano.
Ti panagbalinko a saksi kadagitoy a biag a literario dagitoy
dua a teddek ti Literatura Ilokano ket maysa a pakaidayawan.
Gapu ta dagitoy a mannurat ti binasbasa iti panagubing.
Gapu ta dagitoy a mannurat ti nangriing kadatao tapno iti
kasta ket agarapaap, tapno iti kasta ket makidangadang kadagiti balikas a
makaited iti rason tapno agarapaap, tapno agbalin met a mannurat a kas
kadakuada.
Gapu ta dagitoy a mannurat ket adda pakainaiganda iti maysa
a panawen ti Literatura Ilokano, panawen iti Literario a Historiko nga Ilokano.
No adda man intelektualisado a wagas ti panangimapa iti
daytoy a literario a historiko nga Ilokano, nasken ken rumbeng laeng nga iraman
ti bensa ti Coromina a pakakitaan kadagiti nagkaadu a nagan dagiti nangtenneb
iti umuna a panawen ti panagbaliw ti ortografia nga Ilokano manipud iti forma
daytoy idi Dekada 40.
Kadagiti agad-adal iti diakronia ti pagsasao nga Ilokano,
maysa daytoy a pagilasinan iti panagbalbaliw ti estetiko a sensibilidad dagiti
Ilokano, sensibilidad a makita iti panagtibnok ti panagbalbaliw ti ortografia,
ti naimmennamennaan a direksion iti wagas ti panagsurat ken panagsirmata iti
panagsurat, ken ti lukat nga aktitud iti panangiramen kadagiti naimfilosopiaan
panagparmata kadagiti idea ken ideal iti nagan ti naimbag a biag, nalinteg a
gimong, ken nawaya a panagayat.
Kastoy ti kuna ni Manong Lorenzo iti Coromina: “Makapaila ti
pasamak kadagidi a panawen gapu iti in-inut a panagsisinami nga agkakadua iti
Coromina. Bunga daydi a panagsisina ti pannakatungpal, wenno arapaap a
matungpal dagiti panggepmi iti biag. Nasken a sapulenmi ti lawag a mangitunda
kadakami iti masakbayanmi. Makaikawa gapu iti naabel a singensingedmi ket
pagduaduaan no addanto pay mabukel a grupo a kas binukelmi. Nagbunga dayta a
panangipapan ta kas manipud idi, awanen ti sabali pay a grupo ti mannurat a
nabukel a kas kadakami. Manmanon nga agsasarakkami manipud idi nagsisinakami.”
Ket maam-ammotayo dagitoy a pagtamdan iti Literatura Ilokano
a dinakamatna: da Teresito Gabriel
Tugade, Peter La. Julian, Constante Domingo, Ben Chua, Prescillano Bermudez,
ken Lorenzo Gracia Tabin.
Kadagitoy nga innem, uppat ti di pimmanaw iti awag ken awis
ti literatura, ken aminda ket nangibati kadagiti nababaneg a produkto dagiti
individual nga imaginasionda.
Adda engkanto iti aginaldaw a panagbiagda iti Coromina, kas
iti nakauksob ken agkalkalimduosan a Terry Tugade idinto ta sirsirmataenna ti
makakutimermer a lamiis iti Anchorage iti Alaska a disso ti novelana a “Puraw a
Balitok.”
Malagipko unay daytoy a novela a ti kopia a ginatangko iti
ubing pay datao ket aggapu iti inur-urnongko a pangmerienda.
Kastoy ti kuna ni Manong Lorenzo: “Iti daytoy a kanito, agplamplansa
ni Pres. Isagsagana met ni Ben ti pangaldawmi—Domingo ita ket batangna a boymi.
Agid-idda ni Tante a sangkakepkepna ti pungan a pangar-arapaapanna iti maysa a
nars. Awan da Peter ken Tito--amangan no napanda naki-date. Nasaok kadin nga
adda aldaw a panagbalin ti tunggal maysa kadakami a boy ditoy siledmi? No
asinno ti akin-aldaw, isu ti makitienda, agluto, aginnaw, ken agdalus iti
kuarto!”
Ken adu pay, kas koma iti hegemoniko a tengngel ti Bannawag kadagiti agragut nga agsurat
iti ruar ti turay, bileg, poder, ken pamendision daytoy a magazin, a gapuna a
masapul nga aglemmeng dagiti mannurat kadagiti sabali a pagiwarnak babaen kadagiti
parbo a nagan, panaglemmeng a kas koma iti napasamak ken Manang Sinamar iti
namimpat a panangsukatsukatna ti parbo a naganna.
Adda saan a bassit-usit a tragedia iti kastoy a pasamak, ket
daytoy ket maysa a sintomas ti panagbasa a mabalin a pangrugian ti sumaruno a
kritiko iti padas a pangliteratura dagiti Ilokano.
Iti daytoy a “panagayat iti panawen ti ariangga,” adu dagiti
saludsod.
Dagitoy a saludsod ket naigamer iti addaan buribor a pasamak
iti gimong, iti aginaldaw a pasamak iti kinaawan kinalinteg iti kolektivo a
panagbiag, ken iti agdadata a rupa ti maysa nga ili ken maysa a pagilian a
pagar-arian dagiti ari-ari a ti trono dagitoy ket bunga laeng ti ilusion iti
demokrasia ken wayawaya.
Kuna ni Manang Sinamar: “Kasano ngata ti kapategko kenka,
Lore? No dadduma, kasla ar-arapaapek met nga adda sabali a babai iti biagmo
idiay Manila, nga aginkukunaka laeng a nagayat kaniak, ket diak no dadduma
mapuotan dagiti luak, ken agkuna met laeng: no kas pagarigan ta mapanunot ni
Lore ti kasdiay, basta naragsakto la ketdi, ragsakkonto metten a kabulon ngata
metten ti maysa a kari iti Namarsua a ti uray kaano man diakton agtalek iti
maysa nga agdaton kaniak.”
Iti textual a panagkritikar, adda ditoy ti tinawid a
solusion ti maysa a babai nga Ilokana, solusion a naibinggas iti kinamartir ken
panagbalin a martir a kas mekanismo a defensa ti maysa a babai iti sango ti rinuker
a gimong a mangpatpataud met kadagiti rinuker a lalaki.
Kasta a mekanismo a defensa ti adda iti estetiko ni Leona
Florentino iti sango ti machismo ti asawana nga ama ni Isabelo de los Reyes.
Ngem saan a Leona Florentino ni Manang Sinamar: nirimbawanna
ti siglo ni Leona, ken inasintadana ti direksion dayta nga ayat a sinuplian met
iti wagas nga ingget sudi ni Manong Lorenzo.
Ngem adda kontexto dagitoy a ngatangata—ket kumplikado ken
komplex daytoy a kontexto, ket ditoy nga iramantayo ti maysa nga observasion ni
Manong Lorenzo maipapan iti ili, ken maipapan iti dakdakkel a sosial a
realidad, ti pagilian: “No kastoy laeng ti
mapaspasamak (iti eleksion iti Filipinas), agbalin a nalibeg ti gobierno ket
mapukaw ti panagtalek dagiti makipagili kadagiti agturay. Maysa pay, saanen a
ti aramid dagiti politiko ti taliawen dagiti botante, ti aramid dagiti politiko
nga agpaay koma iti kaaduan, ken agpaut a paggin-awaanda. No addan nasileng a
maipagilap kadakuada, dagdagusendan ti agnganga wenno mangitanggaya iti
dakulapda--ti laengen agsasaep ti pakimikianda ti ar-aramiden ti kaaduan.
Kunada a no asino ti nabengbengbeng ti bolsana a politiko isu ti asitganda--iti
ababa a pannao, nabulseken ti kaaduan a botante....Pampanunotek no ania koma ti
nasayaat a pangguped iti kastoy a mapaspasamak dagiti politiko. Talaga kadin a
kastoy ti ladawan ti Filipinas? Daksanggasat! No asino dagiti makaitured a
mangitakder iti kinadalus, isuda pay ti daksanggasat. No adda la koma
mabalinko, siak ti agkandidato ket siak ti mangipursing iti sara dagiti dios!”
Saan a sinsinan ti kastoy nga idea a mapan agtalinaed iti
isip ken puot ken utob-nakem ti maysa a mannurat, ket iti panaglabas ti
panawen, makitatayo kadagiti sinurat da Manong Lorenzo ken Manang Sinamar
dagitoy nga idea ti panagkitakit, idea ti resistensia, ken idea ti panagalsa
tapno iti kasta ket dagiti ub-ubbing a simmaruno kadakuada ket maadalan.
Ta adda maysa nga akem ti nasanut a mannurat ken ti
nainsanunatan a sinuratna: ti mangedukar kadagiti agbasbasa, ti mangibati iti
pannakariing kadagiti umili, ken ti panangipapati a masapul ken rumbeng laeng
nga adda elemento ti kritisismo iti sinurat iti laksid ti elemento ti
panagganas nga agbasa.
Daytoy ti virtud nga ibati daytoy a libro.
Ket daytoy a virtud ti ipatawid ti ayan-ayat da Lorenzo
Garcia Tabin ken Sinamar Robianes Tabin, ayan-ayat a namuli iti interseksion ti
maysa a gimong nga addaan iti adu a parikut, iti aginaldaw a panagbiag a
markado iti adu a saludsod, ken iti sirmata nga adda imbag iti masakbayan.
Iti udina, kunatayo: Tempus
fugit, ars longa—alisto ti panagtayab ti panawen ngem ti arte ket
agtalinaed kadatayo ingganat’ inggana.
Ti arte iti daytoy a libro ket agtalinaed kadatayo iti
ingganat’ inggana.
No comments:
Post a Comment